Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
26. Lekomeni Temipalé


“26. Lekomeni Temipalé,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“26. Lekomeni Temipalé,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
ʻinitaviu ʻe he pīsopé ha tangata

26.

Lekomeni Temipalé

26.0

Talateú

Ko e hū ki he fale ʻo e ʻEikí ko ha faingamālie toputapu ia. ʻE fakalotolahiʻi ʻe he kau taki fakauōtí mo e fakasiteikí ʻa e kāingalotu kotoa pē ke nau moʻui taau pea mo maʻu ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau nofo ofi ki ha temipale.

ʻE fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e meʻa kotoa ke fakapapauʻi ko e tokotaha kotoa pē ʻoku hū ki he fale ʻo e ʻEikí ʻoku nau taau ke fakahoko ia (vakai, Saame 24:3–5). ʻE fakahoko ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo ʻosi fakamafaiʻí ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé mo foaki e ʻū lekomení ki he kāingalotu ʻoku nau tali totonu mo fakamātoato e ngaahi fehuʻi he ʻinitaviú (vakai, 26.3 ʻOku talaʻofa ʻe he ʻEikí kapau ʻe maʻa ʻa kinautolu ʻoku hū ki Hono falé, ʻe ʻi ai Hono lotolotongá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:15–16).

Kuo pau ke maʻu ʻe he kāingalotú haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga ka nau hū ki ha temipale. Ko e fānau si‘i ange ʻi he taʻu 8 ʻoku sila ki he‘enau ongomātuʻá pe mamata ‘i hano sila e toenga ‘o ʻenau fānaú ki heʻenau ongomātuʻá, ʻoku ʻikai ke nau fie maʻu ha lekomeni (vakai, 26.4.4).

ʻOku ʻoatu ʻe he vahé ni ha ngaahi fakahinohino ki he kau taki ʻoku nau foaki e ʻū lekomeni temipalé. ʻE talanoa ha pīsope mo ʻene palesiteni fakasiteikí kapau ʻoku ʻi ai haʻane ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e lekomeni temipalé ka ʻoku ʻikai tali atu ʻi he vahe ko ʻení. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e palesiteni fakasiteikí ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e ngaahi fehuʻí.

26.1

Ngaahi Faʻahinga ʻo e Lekomeni Temipalé

ʻOku fakaʻatā ʻe ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá, ha mēmipa ke hū ki he temipale kotoa pē. ʻE fakapapauʻi ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku maʻu ʻe he kāingalotú ʻa e lekomeni totonu mo honau tūkungá. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga ʻe tolu ‘o e lekomeni:

  1. Lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻoku teʻeki ai maʻu ʻenitaumení. Ko e ngaahi lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumeni ʻoku sila ki heʻenau mātuʻá pe fakahoko e papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá. ʻOku foaki ia ʻo fakafou ʻi he Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké (LCR). Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai ki he 26.4

  2. Lekomeni temipale ki he ngaahi ouau moʻuí. Ko e lekomeni ko ʻení ʻoku maʻá e kāingalotu ia ʻoku maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki hano mali. ʻOku foaki ia mei he tohi lekomeni fika 2. Ko e lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí ʻoku fakapipiki ia ki ha lekomeni temipale angamaheni maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení (fakamatalaʻi atu ʻi lalo). ʻE tauhi ʻe he temipalé ʻa e lekomeni ki he ouau moʻuí ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻa e ouaú. ʻE tauhi ʻe he mēmipá ʻa e lekomeni angamahení pea fakaʻaongaʻi ia ʻi he taimi te ne toe foki ai ki he temipalé.

  3. Lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení. Ko e lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá. ʻOku foaki kinautolu ʻo fakafou ʻi he LCR. ʻOkú ne fakamafaiʻi ha mēmipa ke kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipale kotoa maʻá e kau pekiá. ʻOku toe fakaʻaongaʻi foki ia ʻi he taimi ʻoku silaʻi ai ha mēmipa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni ki heʻene mātuʻa pe fānau ʻoku moʻui pe maté. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai ki he 26.3.

26.2

Ko Hono Maluʻi ʻo e Lekomeni Temipalé

26.2.1

Ko Hono Maluʻi ʻe he Kau Taki Lakanga Fakataulaʻeikí ʻa e Lekomeni Temipalé

Ko e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻi ke nau maʻu ha ʻū tohi lekomeni temipalé, ʻoku totonu ke nau tokangaʻi mo maluʻi lelei ia. ʻOku ʻikai totonu ke toe lava ʻe ha taha kehe ʻo maʻu ia. Ko e taimi ʻe fetongi ai ʻe he Siasí ʻa e ʻū tohi lekomení, ʻe fakaʻauha leva ʻe he kau takí ʻa e ʻū tohi motuʻá.

ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻikai maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻikai fakamafaiʻí ʻa e fakamatala ki he lekomeni temipale ʻoku ʻi he LCR.

26.2.2

Lekomeni Mole pe Kaihaʻasí

ʻE kole ʻe he pīsopé ki he kāingalotú ke nau fakahā kiate ia ʻi he vave tahá,ʻo ka mole pe kaihaʻasi ʻenau lekomení. Te ne fakaʻaongaʻi, pe ko ha tokoni naʻe vahe ki ai pe ko e kalaké, ʻa e LCR ke kaniseli ʻa e lekomení ʻi he vave taha ʻe lavá. Kapau ‘oku ʻikai ma‘u ʻa e polokalama ko ‘ení, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e pīsopé ki he ʻōfisi ʻo e temipalé ke kaniseli ʻa e lekomení.

ʻE fakahoko leva ʻe he pīsopé pe ʻe hano tokoni ne vahe ki ai, ha ʻinitaviu lekomeni temipale mo e mēmipá. Kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá, ʻe toe paaki ʻe he pīsopé pe ʻe ha tokoni naʻe vahe ki ai ʻa e lekomení pe foaki ha lekomeni foʻou.

26.2.3

Kau Maʻu Lekomeni ʻOku ʻIkai ke Nau Moʻui ʻAki e Ngaahi Tuʻunga Moʻui Tāú

Kapau ʻe pehē ʻe he pīsopé ʻoku ʻikai moʻui ʻaki ʻe ha mēmipa ʻoku ʻi ai haʻane lekomeni kei ʻaonga, ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui tāú (vakai, (vakai, 26.3), te ne kole ʻa e lekomení ke fakafoki mai mei he mēmipá. Te ne fakaʻaongaʻi ʻa e LCR ke kaniseli ʻa e lekomení. Kapau ‘oku ʻikai ma‘u ʻa e polokalama ko ‘ení, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e pīsopé ki he ʻōfisi ʻo e temipalé ke kaniseli ʻa e lekomení.

26.3

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua ki Hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé

ʻE fakahoko ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻí ʻa e ngaahi ʻinitaviú kimuʻa pea toki maʻu ʻe ha mēmipa ha lekomeni temipale. Ko e ngaahi fakahinohinó ʻoku ʻi he LCR. ʻOku totonu ke toki foaki pē ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ha lekomeni kapau ʻe tali totonu ʻe he mēmipá ʻa e ngaahi fehuʻi ki he lekomeni temipalé.

ʻOku fakaʻatā ʻe he ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé ke fakahaaʻi ʻe he kāingalotú ʻoku ʻi ai ʻenau fakamoʻoni pea ʻoku nau feinga ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo muimui ki Heʻene kau palōfitá. ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí, ʻi he ʻinitaviú, ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá. Vakai, 26.3.3 ki ha fakamatala lahi ange ki hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé.

ʻI he siteikí, ʻe fakamoʻui (activate) ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe ko ha kalake fakasiteiki ʻa e lekomeni temipalé ʻi he LCR hili hono foakí. ‘I he vahefonuá, ʻe fakamoʻui ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakamisioná pe ʻe ha kalake fakamisiona ʻa e lekomení. Ko e lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻoku fakamoʻui ia ʻi he taimi ʻoku paaki ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe ʻe he palesiteni fakakoló. Te ne fakaʻaonga‘i ʻa e LCR ke paaki ‘a e lekomení.

26.3.1

ʻInitaviu Lekomeni Temipale ma‘á e Kāingalotu ʻi he Uōtí mo e Koló

ʻI he uōtí, ʻoku fakahoko ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni ne vahe ki ai, ʻa e ʻinitaviu ki he lekomeni temipalé pea foaki e lekomení kiate kinautolu ʻoku moʻui tāú. ‘I he koló, ko e palesiteni fakakoló te ne fai ʻa e ‘initaviu lekomeni temipalé mo foaki e lekomení.

‘I he uōtí, ʻe ʻinitaviu fakataautaha ʻe he pīsopé ‘a e kāingalotu ʻoku:

  • Maʻu honau ‘enitaumeni pē ʻonautolú (vakai, 27.1 mo e 27.2).

  • Sila ki ha hoa mali (vakai, 27.3).

‘I he ngaahi tūkunga fakavavevavé, ka ʻoku ʻikai ʻatā ʻa e pīsopé, ʻe lava ke ne fakamafaiʻi ha taha ‘o hono ongo tokoní ke ne fai ʻa e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.

‘I he ngaahi uooti maʻá e kau taautaha kei talavoú ka ʻoku tokolahí, ʻe lava ke fakamafai‘i ʻe he pīsopé ha tokoni ʻoku taukeí ke ne fai e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.

Kimu‘a pea foaki ha lekomeni ʻi he ngaahi tūkunga ʻoku hiki atu ‘i ʻolungá, ‘e toe vakaiʻi ‘e he pīsopé ʻa e lekooti ‘o e mēmipá ke fakapapauʻi ʻoku ‘ikai ke ʻi ai ha kiʻi fakamatala makehe fekau‘aki mo ha ngaahi fakangatangata ki hono mēmipasipi ʻi he Siasí. Ko e kāingalotu ko ia ‘oku maʻu honau ‘enitaumení pe sila ki ha hoa malí, te ne toe fakapapau‘i foki:

  • ʻOku lekooti e papitaiso mo e hilifakinima ʻa e tokotahá ʻi he lekooti mēmipasipí.

  • Kuo maʻu ʻe he houʻeiki tangatá ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Ko e taimi ‘e niʻihi, naʻe teʻeki ke lekooti e ʻaho papitaiso mo e hilifakinima ʻo ha mēmipa pe ʻaho fakanofo ki he Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí. ‘I he ngaahi tūkunga pehení, kuo pau ke fakapapau‘i mo lekooti, fakamoʻoniʻi pe toe fakahoko ʻa e ngaahi ouaú (vakai, 38.2.6).

Hili hano ʻinitaviu ‘e ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló, ‘e ʻinitaviu leva ‘e ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e kāingalotu ‘oku nofo ʻi he siteikí. Te ne fakamo‘oni ʻi he lekomeni ‘a kinautolu ʻoku mo‘ui tāú. ‘Oku fakahoko ʻe ha mēmipa ‘o e kau palesitenisī fakamisioná ʻa e ‘initaviu hono uá maʻá e kāingalotu ʻoku nofo ‘i he vahefonuá. Te ne fakamoʻoni foki ‘i he lekomeni ʻa kinautolu ‘oku nau moʻui tāú. ‘Oku ʻikai fakahoko ‘e ha palesiteni fakavahefonua ha ‘initaviu lekomeni temipale tukukehe ʻo ka fakangofua ʻe he kau Palesitenisī ‘Uluakí.

ʻE ʻinitaviu fakataautaha ʻe he palesiteni fakasiteikí pe fakamisioná ‘a e kāingalotu ʻoku nau:

  • Maʻu honau ʻenitaumeni pē ʻonautolu.

  • Sila ki ha hoa mali.

Kapau ‘oku ʻikai ʻatā ʻa e palesiteni fakasiteikí, ʻe lava ke ne fakamafai‘i hono ongo tokoní ke ne fakahoko ʻa e ‘initaviu ko ʻení.

ʻE lava ke fakamafai‘i ʻe he palesiteni fakamisioná ‘a hono ongo tokoní ke ne fakahoko ʻa e ‘initaviu ko ʻení ʻo ka fie ma‘u.

‘I he siteiki ʻa e kau taautaha kei talavoú, ʻe lava ke fakamafai‘i ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa hono ongo tokoní ke ne fakahoko ‘a e ʻinitaviu ko ‘ení.

26.3.2

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngaahi fakahinohino ki hono fulifulihí
ʻInitaviu Lekomeni Temipale maʻá e Kāingalotu ʻi he Ngaahi Feituʻu Vāmamaʻó

ʻOku nofo ha kāingalotu ʻe niʻihi ‘i ha ngaahi feituʻu ʻe fie maʻu ai ha fakamole lahi ki he fefolauʻaki pe fuʻu faingataʻa ke nau fakataha mo ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe fakamisioná. ‘I he ngaahi tūkunga pehení, ‘e lava ʻe ha palesiteni temipale ʻo ʻinitaviu ‘a e tokotahá mo fakamoʻoni ‘i he lekomení. Kimu‘a peá ne fakahoko ʻa e ‘initaviú, te ne talanoa mo e palesiteni fakasiteikí pe fakamisioná. ʻOku totonu ke ʻosi ʻinitaviu ʻa e mēmipá ʻe he pīsopé, ko ha tokoni kuo fakamafaiʻi, pe ko e palesiteni fakakoló, pea mo fakamoʻoni ʻi he lekomení.

‘Oku ngāue ʻaki foki ‘a e tuʻutu‘uni ko ʻení ki he kāingalotu ‘i he ngāue fakakautaú ʻa ia ʻoku nau ʻi ha feitu‘u mamaʻó. ʻOku totonu ke ʻuluaki ʻinitaviu kinautolu ʻe he pīsope ʻo honau uooti totonú pe ko e ʻiuniti ʻokú ne tokangaʻi honau ʻapitanga ngāué.

ʻĪmisi
toʻu tupu ʻi tuʻa ʻi he temipalé

26.3.3

Ko Hono Fakahoko ʻo ha ʻInitaviu Lekomeni Temipalé

Ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí. Ko e hū ki he temipalé mo e kau ʻi he ngaahi ouau ʻi aí, ko ha faingamālie toputapu ia. ʻOku tukutaha ʻa e faingamālie ko ʻení maʻanautolu ʻoku mateuteu fakalaumālie mo feinga ke moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí, ʻo fakatatau mo e tuʻutuʻuni ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻí.

Ke fakapapauʻi ʻení, ʻe ʻinitaviu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mēmipá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi laló. ʻOku ʻikai totonu ke tānaki atu pe toʻo (remove) ʻe he kau takí ha faʻahinga tuʻutuʻuni. Neongo ia, ka te nau lava ʻo fakafeʻungaʻi ʻa e ngaahi fehuʻí ki he taʻu motuʻa mo e ngaahi tūkunga ʻo e mēmipá.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kāingalotú he lolotonga ha ʻinitaviu lekomeni temipale. ʻE lava ke fakamatalaʻi ʻe he taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava foki ke ne tokoni ke mahino ki he kāingalotú ʻa e ngaahi fehuʻi lekomeni temipalé, ʻo ka fie maʻu. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke ne fakamatalaʻi ʻene tui fakafoʻituituí, ngaahi meʻa ʻokú ne saiʻia aí, pe ngaahi fakaʻuhingá ko ha tokāteline ia pe tuʻutuʻuni ʻo e Siasí.

ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú hono malí, taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.

26.3.3.1

Ngaahi Fehuʻi ʻInitaviu Lekomeni Temipalé

  1. ʻOku ʻi ai haʻo tui mo ha fakamoʻoni ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá; ki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní?

  2. ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo Hono tufakanga ko ho Fakamoʻui mo e Huhuʻí?

  3. ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

  4. ʻOkú ke poupouʻi ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahā pea ko e tangata pē ia ʻe taha he māmaní ʻoku fakamafaiʻi ke ne ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kī kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?

    ʻOkú ke poupouʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā?

    ʻOkú ke poupouʻi mo e kau Taki Māʻolunga kehé pea mo e kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí?

  5. Kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí ke “fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he maʻa” ʻi Hono ʻaó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:41).

    ʻOkú ke feinga ke moʻui maʻa ʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e tōʻongá?

    ʻOkú ke talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá?

  6. ʻOkú ke muimui ki he ngaahi akonaki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo tōʻonga fakafoʻituituí pea ʻi hoʻo tōʻonga he kakaí mo e kau mēmipa ho fāmilí mo e niʻihi kehé?

  7. ʻOkú ke poupouʻi pe taukaveʻi ha faʻahinga akonaki, angafai, pe tokāteline ʻoku fehangahangai mo ia ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?

  8. ʻOkú ke feinga nai ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, ʻi ʻapi pea mo e lotú fakatouʻosi; ʻalu ki hoʻomou ngaahi fakatahá; teuteu pea maʻu ʻi he tuʻunga taau ʻa e sākalamēnití; pea moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fono mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí?

  9. ʻOkú ke feinga ke faitotonu ʻi he ngaahi meʻa kotoa ʻokú ke fakahokó?

  10. ʻOkú ke totongi vahehongofulu kakato?

    Ki he kāingalotu foʻou ʻoku fiemaʻu lekomeni ke fakahoko ʻa e papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá: ʻOkú ke loto-fiemālie ke talangofua ki he fekau ke totongi vahehongofulú?

  11. ʻOku mahino nai kiate koe pea ʻokú ke tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó?

  12. ʻOku ʻi ai haʻo faʻahinga fatongia fakapaʻanga pe ha ngaahi fatongia kehe ke totongi ki haʻo mali pe fānau kimuʻa?

    Kapau ʻoku ʻio, ʻoku taimi totonu hoʻo feau e ngaahi fatongia ko iá?

  13. ʻOkú ke tauhi ʻa e ngaahi fuakava naʻá ke fakahoko ʻi he temipalé, kau ai hono tui ʻo e kāmeni temipalé ʻo hangē ko e fakahinohino ʻi he ʻenitaumení? (Lau ʻa e fakamatala “Ko Hono Tui ʻo e Kāmeni Fakatemipalé” ʻi laló ki he mēmipa takitaha.)

  14. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga angahala mamafa ʻi hoʻo moʻuí ʻoku fie maʻu ke fakaleleiʻi mo e kau maʻu mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko ha konga ia ʻo hoʻo fakatomalá?

  15. ʻOkú ke pehē ʻokú ke taau ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí mo kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipalé?

26.3.3.2

Ko Hono Tui ʻo e Kāmeni Temipalé

ʻOku hoko ʻa e kāmeni temipalé ko ha fakamanatu ʻo e ngaahi fuakava kuo fakahoko ʻi he temipalé, pea ko e taimi ʻoku tui totonu ai ʻi he kotoa hoʻo moʻuí, ʻe hoko ia ko ha maluʻanga mei he ʻahiʻahí pea mo e filí. Ko e kāmení ʻoku totonu ke tuiloto ia ʻi he vala ki tuʻá. ʻOku ʻikai totonu ke toʻo ia ʻi he ngaahi ʻekitivitī ʻe malava lelei pē ʻo fakahoko lolotonga hoʻo tui ʻa e kāmení, pea ʻoku ʻikai totonu ke liliu ia ke feau ha faʻahinga ākenga kehe ʻo e valá. ʻOku totonu ke kolea ʻe he kau mēmipa kuo ʻosi maʻu ʻenitaumení e fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tali ha faʻahinga fehuʻi fakafoʻituitui fekauʻaki mo hono tui ʻo e kāmení.

Ko ha faingamālie toputapu ke tui ʻa e kāmení pea ʻi hono fakahoko iá, ko ha fakahaaʻi ia ki tuʻa ʻo ha tukupā he lotó ke muimui ʻi he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kāingalotú fekauʻaki mo hono tui ʻo e kāmení, fakafekauʻaki kinautolu ki he 38.5.5.

26.3.3.3

Fakahinohino Makehe

ʻE fakamamafaʻi ʻe he taki lakanga fakataulaʻeikí ki he mēmipá ʻa e fiemaʻu ke maluʻi ʻene lekomení. Kuo pau ke ʻoua naʻa teitei ʻoange ki ha taha pea ʻoku totonu ke lipooti ʻi he vave tahá ki he taha naʻá ne foakí kapau ʻoku mole pe kaihaʻasi.

26.4

Ko Hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé ki he Kāingalotu ʻOku Teʻeki Maʻu ʻEnitaumení

26.4.1

Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua

‘I ha uooti, ʻe ‘initaviu ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni ne vahe ki ai, ʻa e kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumení ke maʻu ha lekomeni temipale. ʻI ha kolo, ko e palesiteni fakakoló pē ʻokú ne fai e ‘initaviu lekomeni temipalé. ʻE muimui ʻa e takimuʻá ki he ngaahi fakahinohino ‘i he 26.3. Te ne foaki ha lekomeni ʻo kapau ʻoku moʻui taau ʻa e tokotahá.

‘Oku foaki e lekomeni temipalé ki he kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumení, ʻo hangē ko ‘ení:

  • Maʻá e kāingalotu taʻu 11 pe motuʻa ange ke papitaiso mo hilifakinima maʻá e kau pekiá. (ʻE lava ke maʻu ʻe he kau finemuí mo e kau talavou kuo ʻosi fakanofó ha lekomeni temipale ʻo kamata ʻi Sānuali ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 12.)

  • Maʻá e kāingalotu ʻoku taʻu 8 ki he taʻu 20 ke silaʻi ki heʻenau mātuʻá. ‘Oku ʻikai fie ma‘u ʻe he fānau si‘i hifo he taʻu 8 ha lekomeni ke silaʻi ki heʻenau ongomātu‘á (vakai, 26.4.4).

  • Maʻá e kāingalotu taʻu 8 ki he 20 ke nau mamata ʻi he sila honau ngaahi tokoua, tuongaʻane mo e tuofāfine moʻuí, pe fānau moʻui kimuʻa ʻa e mali ua ʻo ha taha e ongomātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ki heʻenau mātuʻá.

Ko e kāingalotu naʻe ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá, ʻoku ʻikai foaki ange ha taha ʻo e ngaahi lekomeni kuo fakamatalaʻi ʻi he konga ko ʻení.

Ko ha mēmipa tangata ʻo e Siasí ʻoku taʻu motuʻa feʻunga ke ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, kuo pau ke fakanofo ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea toki lava ke ne maʻu ha lekomeni temipale.

Ko e taimi ʻoku foaki ai ha lekomeni temipalé, ʻe ʻinitaviu fakafoʻituitui ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló ʻa e tokotahá. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotahá ha taha ʻo ʻene mātuʻá pe ko ha tokotaha lahi kehe ke ne ‘i ai.

26.4.2

Lekomeni Temipale ki he Kāingalotu Toki Papi Foʻoú

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e kāingalotu foʻou ʻoku taʻu motuʻa feʻungá ke maʻu ha lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá pē. Te ne fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ʻi he hili pē hono hilifakinima ʻa e mēmipá, ʻoku meimei ke ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha (vakai, 26.4.1). Ki he houʻeiki tangatá, ʻe lava ke fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ko ha konga ʻo honau ʻinitaviu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. Kuo pau ke fakanofo ʻa e kau mēmipa tangata ʻo e Siasí ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea nau toki maʻu ha lekomeni temipale.

ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu lalahi ʻoku moʻui tāú honau ‘enitaumení ʻi he hili ha ta‘u kakato ʻe taha honau hilifakinima ko ha mēmipa ‘o e Siasí (vakai, 27.2.1.1).

26.4.3

Lekomeni Temipale ki he Papitaiso mo e Hilifakinima Fakafofongá Pē

Ko e ngaahi lekomeni temipale ʻoku foaki ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻe lava ke fakaʻaongaʻi taha pē ia ki he taumuʻa ko iá. ‘Oku paaki ʻa e lekomeni ko ‘ení ʻo ngāue ʻaki ʻa e LCR. Ko e meʻa pē ʻoku fie maʻú ko e fakamo‘oni ʻa e mēmipá mo ha mēmipa ‘o e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló.

Vakai ki he 28.2.1 ki he fakamatala fekauʻaki mo hono fakataimi-tēpileʻi ʻo e papitaiso mo e hilifakinima maʻá e kakai pekiá.

26.4.4

Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Silaʻi ʻo e Fānau Moʻuí ki Heʻenau Mātuʻá

Ko e kāingalotu teʻeki ma‘u ʻenitaumeni ʻoku taʻu 8 ki he 20 ʻoku foaki kiate kinautolu ha lekomeni temipale ke nau kau ʻi he silá ʻo peheni:

  • Ke sila ki heʻenau mātuʻá

  • Ke mamata ʻi hono silaʻi honau ngaahi tuongaʻane, tuofefine, pe tokoua ʻoku kei moʻuí, ko e fānau moʻui ʻa e mali ua ʻa e mātuʻá, pe fānau moʻui ʻa e mātuʻá mo e mali uá, ki he‘enau mātuʻá

Ko kinautolu ‘oku foaki ange ha lekomeni temipale ke nau kau ʻi ha silá, ‘oku ʻinitaviu kinautolu ‘e ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe ko e palesiteni fakakoló. ʻE toe ʻinitaviu foki kinautolu ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe fakamisioná.

ʻE paaki ʻe ha mēmipa ‘o e kau pīsopelikí pe ko e palesiteni fakakoló ʻa e lekomení ʻo faka‘aongaʻi ‘a e LCR. ʻE lava pē ke foaki ha lekomeni temipale ki he silá, ki he fānaú fakafoʻituitui pe ki ha kulupu ʻo ha fānau ʻi he fāmili tatau. ʻE lava ke hiki ʻi he lekomeni tatau ʻa e lisi ʻo e fānau ʻoku silá pea mo kinautolu ʻoku ʻi ai ke mamatá.

‘Oku ʻikai fie ma‘u ʻe he fānau si‘i hifo he taʻu 8 ha lekomeni ke silaʻi ki heʻenau ongomātu‘á. Pea he ʻikai foki ke fie maʻu haʻanau lekomeni ke mamata ʻi he sila ʻa honau tuongaʻane, tuofefine pe tokoua ʻoku kei moʻuí, ko e fānau moʻui ʻa e mali ua ʻa e mātuʻá, pe fānau moʻui ʻoku nau tamai taha pe faʻē taha, ki heʻenau ongomātuʻá.

ʻE lava ke silaʻi ʻa e kāingalotu kuo ʻosi taʻu 21 pe motuʻa angé ki heʻenau mātuʻá pe mamata ʻi ha sila kapau pē kuo nau (1) ʻosi maʻu ʻenitaumeni mo (2) maʻu haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga.

Vakai, 27.4.4 mo e 38.4.2 ki ha toe ngaahi tuʻutuʻuni ki hono mamataʻi ʻo e silá mo e sila ki he mātuʻá.

ʻĪmisi
toʻu tupu ʻoku pukepuke ha lekomeni ʻi tuʻa he temipalé

26.5

Ko hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé ʻi he Ngaahi Tūkunga Makehé

26.5.1

Kāingalotu ʻOku Maʻu Honau ʻEnitaumení

Ko e ngaahi fakahinohino ki hono foaki ha lekomeni ki ha taha ʻoku maʻu hono ʻenitaumeni pē ʻoʻoná ʻoku ʻoatu ia ʻi he tohi lekomeni temipalé fika 2. Ko e kāingalotu moʻui taau ʻoku nau loto ke maʻu honau ʻenitaumení te nau lava ʻo fai ia ʻi he taimi te nau lavaʻi kotoa ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení:

  • Kuo pau ke nau ʻosi taʻu 18.

  • Kuo nau ʻosi mei he akó pe ʻoku ʻikai ke nau toe ako ʻi he ako māʻolungá pe ko ha ako ʻoku tatau mo ia.

  • Kuo ‘osi ha ta‘u kakato ʻe taha mei honau hilifakinimá.

  • ‘Oku nau ongoʻi ha holi ke ma‘u mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ‘i he kotoa ʻo ʻenau mo‘uí.

Makehe mei aí, kuo pau ke ʻuluaki maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki ha tangata ka ne toki maʻu hono ʻenitaumení. Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu honau ‘enitaumení, vakai ki he 25.2.8. Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo e niʻihi ʻe lava ke nau ma‘u ‘enitaumení, vakai ki he 27.2.1

26.5.2

Kāingalotu Toki Papi Foʻoú

ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu lalahi ʻoku moʻui tāú honau ‘enitaumení ʻi he hili ha ta‘u kakato ʻe taha honau hilifakinima ko ha mēmipa ‘o e Siasí (vakai, 27.2.1.1). ‘E fakapapauʻi ‘e he kau taki lakanga fakataula‘eikí ko e ʻaho ko ia ‘e maʻu ai ‘e he mēmipá hono ʻenitaumení ko e taʻu kakato ia ʻe taha pe lahi ange mei he ‘aho ʻo hono hilifakinimá, kae ʻikai ko e ‘aho papitaisó. Ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí pē te nau lava ʻo fakamafaiʻi ha fakaʻatā makehe ki ai.

Ko e kāingalotu foʻou ʻoku moʻui tāú ʻoku totonu ke foaki ange haʻanau lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá pē (vakai, 26.4.2).

26.5.3

Kau Faifekau kei Talavou ʻOku Foki Mai mei he Ngāue Mavahe mei ʻApí

Kimu‘a pea ʻosi ha faifekau kei talavou ʻoku ngāue mavahe mei ʻapi, ‘e fakahoko ʻe he palesiteni fakamisioná ha ʻinitaviu lekomeni temipale. Kapau ‘oku moʻui taau ʻa e faifekaú, te ne foaki ange ha lekomeni. ʻE fokotuʻu ʻe he palesiteni fakamisioná ʻa e ʻahó pea fakamo‘ui ʻa e lekomení ke ‘osi hono ʻaongá ʻi ha māhina pē ʻe tolu mei he ‘aho ʻe foki ai ʻa e faifekaú ki ‘apí.

ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e faifekau kuo ʻosi maí ke foaki ange ha lekomeni temipale foʻou ʻi he fakaʻosinga e māhina ʻe tolu ʻe ʻosi ki ai e lekomení. ‘I he ngaahi tūkunga fakavavevavé, ka ʻoku ʻikai ʻatā ʻa e pīsopé, ʻe lava ke ne fakamafaiʻi ha taha ‘o hono ongo tokoní ke ne fai ʻa e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.

‘I he ngaahi uooti maʻá e kau taautaha kei talavoú ka ʻoku tokolahí, ʻe lava ke fakamafai‘i ʻe he pīsopé ha tokoni ʻoku taukeí ke ne fai e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.

ʻE fakataha leva ʻa e faifekau kuo ʻosi maí mo ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ke fakahoko ha ʻinitaviu lekomeni temipale.

‘I he ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipale ko ʻení, ʻe toe fakamanatu ai ʻe he pīsopé mo e mēmipa ‘o e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e fale‘i naʻe fai ‘i he ʻinitaviu tukuange ‘o e faifekaú (vakai, 24.8.2). Te nau alea‘i ʻa e fakalakalaka, tuʻunga lelei, mo e uiuiʻi faka-Siasi lolotonga ʻa e faifekau kuo ʻosi maí. Te nau toe poupou‘i foki ia ke ne hokohoko atu ‘i he hala tuʻuloa ʻo e tupulaki fakalaumālié mo e ngāue tokoní.

Kapau ‘oku ʻikai ha uiui‘i faka-Siasi ʻa e faifekau toki ʻosi maí, ʻe fakapapauʻi ʻe he pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ʻoku uiuiʻi ia ki ha fatongia. ʻE lava ke fakaongoongolelei‘i ʻa e kau ʻosi ngāue fakafaifekaú ke nau hoko ko ha tokotaha ngāue ouau fakatemipale pe ngāue taʻetotongi ʻi ha temipale ofi mai (vakai, 25.5).

26.5.4

Kāingalotu Ne ʻIkai Aʻu ʻo Taʻu Taha ʻEnau Nofo ʻi ha Uooti Tatau

Kapau ʻoku ʻi ai ha mēmipa ne ʻikai aʻu ʻo taʻu ʻe taha ʻene nofo ʻi ha uooti tatau, ‘e toe vakaiʻi ‘e he pīsopé ʻa e lekooti ‘o e mēmipá ke fakapapauʻi ʻoku ‘ikai kau ai ha kiʻi fakamatala makehe fekau‘aki mo ha ngaahi fakangatangata ki heʻene mēmipasipi ʻi he Siasí.

ʻE fetuʻutaki ʻa e pīsopé, pe ko hano tokoni ne vahe ki ai, ki he pīsope kimuʻá kae toki fai ha ʻinitaviu lekomeni temipale. Kapau ʻe ʻiloa ʻe ha tokoni ʻoku ʻi ai ha fakamatala ʻoku tapu ke fakahāhāholo, te ne fakangata leva ʻa e talanoá. Te ne fakahā leva ki he pīsopé ke fetuʻutaki ki he pīsope kimuʻá, kimuʻa pea toki fai ha ʻinitaviu.

26.5.5

Hili ʻo ha Vete, Māvae, pe Fakataʻeʻaongaʻi ʻo ha Mali

ʻE lava ke ongoʻi ʻe he pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ke ʻinitaviu ha mēmipa kuo vete pe māvae fakalao pe kuo fakataʻeʻaongaʻi ʻa ʻene malí talu mei he taimi fakamuimui naʻá ne maʻu ai ha lekomeni temipalé. Te na tokoni ke fakamālohia fakalaumālie ʻa e mēmipá he lolotonga ʻa e ʻinitaviu ko ʻení. Te na fakapapauʻi foki ʻe kei hokohoko atu ai pē ʻa e tuʻunga taau ʻa e mēmipá ki he temipalé.

26.5.6

Kāingalotu ʻOku Fakafepakiʻi Fakahāhā ʻe he Kāinga Ofí ʻa e Siasí pe ʻOku Nau Kau ki ha Kulupu Kuo Hē Mei He Moʻoní

ʻOku totonu ke tokanga ʻa e pīsopé mo hono ongo tokoní ʻi hono foaki ha lekomeni ki he kāingalotu ʻoku fakafepakiʻi fakahāhā ʻe honau kāinga ofí ʻa e Siasí pe ʻoku nau kau ki ha kulupu kuo hē mei he moʻoní. ʻOku ʻikai totonu ke fakafōtunga ki he kāingalotu ʻi he ngaahi tūkunga pehení ke nau ongoʻi ʻoku ʻikai lava ke nau maʻu ha lekomeni temipale koeʻuhí ko e ngaahi feohiʻanga honau fāmilí. ʻOku totonu ke poupouʻi kinautolu ke tauhi ha fetu‘utaki loto-ʻofa mo e kāinga ofí. ʻE lava ke foaki ange ha lekomeni temipale ʻo kapau te nau tali totonu mo loto-moʻoni ʻa e ngaahi fehuʻi kotoa pē ʻi he ʻinitaviu lekomeni temipalé.

26.5.7

Kāingalotu ʻOku Fakafāfine pe Fakatangatá (Transgender)

Ko e kāingalotu moʻui taau ʻoku lau ʻoku nau fakafāfine pe fakatangata ka ʻoku ʻikai ke nau feinga ke liliu fakafaitoʻo, tafa, pe liliu fakasōsiale ki he tuʻunga tangata pe fefine ʻoku fehangahangai mo e tuʻunga ne fanauʻi mai ai kinautolú (“sex reassignment”), ʻe lava ke nau maʻu ha lekomeni temipale pea mo e ngaahi ouau fakatemipalé.

ʻOku maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé ʻo fakatatau mo e tuʻunga tangata pe fefine totonu ʻo ha taha ʻi he taimi ne fanauʻi aí. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, he ʻikai lava ai ke maʻu ʻe he kāingalotu ko ʻení ha lekomeni temipale, ʻo kau ai mo e lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá:

  • Kāingalotu kuo nau fili ke liliu fakafaitoʻo pe tafa kinautolu ʻo fakataumuʻa ke liliú

  • Kāingalotu kuo nau liliu fakasōsiale ki he tuʻunga tangata pe fefine ʻo fehangahangai mo honau tuʻunga ne fanauʻi mai ʻakí

ʻE lava ke talanoa ʻa e palesiteni fakasiteikí mo e kau Palesitenisī Fakaʻēliá ke fakaleleiʻi fakafoʻituitui ʻa e ngaahi tūkungá ʻi ha founga pelepelengesi mo ha ʻofa faka-Kalaisi (vakai, 38.6.23 mo e 38.7.7).

26.5.8

Kāingalotu Ne Nau Fai ha Angahala Mamafá

He ʻikai lava ke maʻu ha lekomeni temipale ʻa ha mēmipa naʻá ne fai ha angahala mamafa kae ʻoua kuó ne fakatomala (vakai 32.6). Ko e vahaʻataimi ʻo e faiangahalá ki hano foaki ange haʻane lekomení, ʻoku tuku ʻatā pē ia ki he fakakaukau lelei taha ʻa e pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí. ʻOku totonu ke feʻunga ia ke fakafuofuaʻi ai kuo fakatomala fakamātoato moʻoni ʻa e tokotahá.

26.5.9

Kāingalotu Kuo Fakafoki Mai hili Hano Toʻo pe Fakafisi e Mēmipasipi ʻi he Siasí

26.5.9.1

Kāingalotu Naʻe Teʻeki Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻá

Ka hili hano fakafoki mai ha mēmipa naʻe teʻeki maʻu ʻenitaumeni kimuʻa, ʻaki e papitaisó mo e hilifakinimá, ʻe lava ke ʻinitaviu ia ʻe he pīsopé ke maʻu haʻane lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá (vakai, 26.4.2). ʻOku angamaheni ke fakahoko ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha mei hono hilifakinima ‘o e mēmipá. Kuo pau ke fakanofo ʻa e kau mēmipa tangata ʻo e Siasí ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea toki maʻu ha lekomeni temipale.

He ʻikai foaki ki he kāingalotu ko ʻení ha lekomeni ke maʻu honau ʻenitaumení kae ʻoua kuo ʻosi ha taʻu kakato ʻe taha mei he ʻaho naʻe fakafoki mai ai kinautolu ki he Siasí ʻi he papitaiso mo e hilifakinimá.

26.5.9.2

Kāingalotu Ne ʻOsi Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻa

He ʻikai lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá ha faʻahinga lekomeni temipale kae ʻoua kuo fakafoki ange honau ngaahi tāpuaki fakatemipalé ʻo fakafou ʻi he ouau ki hono fakafoki ʻo e ngaahi tāpuakí (vakai, 32.17.2). Ko e taimi ʻe fakafoki ange ai honau ngaahi tāpuakí, ʻe lava leva ke toki foaki ange ha lekomeni temipale ki he kāingalotu naʻe ʻosi maʻu ʻenitaumení.