Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 21: Ko e Faifeinga ki he Haohaoá


Vahe 21

Ko e Faifeinga ki he Haohaoá

Ko e hā ha founga te tau lava ʻo feinga ke fakahoko ai ʻa e fekau,“Ko ia ke haohaoa ʻakimoutolú”?

Talateú

Naʻe akonaki ʻaki ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ʻa hono mahuʻinga ke muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau feinga ko ia ki he haohaoá:

“ʻOku ou ʻilo fakapapau naʻe ʻikai ʻuhinga noa pē ʻa e ʻEikí ʻi heʻene folofola, ‘Ko ia ke haohaoa ʻakimoutolu he ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai ʻoku ʻi he langí.’ [Mātiu 5:48.] … ʻOku mou pehē naʻe fokotuʻu mai ʻe he Fakamoʻuí ha taumuʻa naʻe ʻikai ma-lava ke aʻusia ke Ne manukiʻi ai kitautolu ʻi heʻetau ngaahi feinga ke moʻui mo aʻusia ʻa e tuʻunga haohaoa ko iá? He ʻikai ke tau lava ʻo aʻusia ʻi he moʻui fakamatelié ni ʻa e tuʻunga haohaoa naʻe folo-fola ki ai ʻa e ʻEikí, ka te tau lava ʻo fakatoka ʻi he moʻui ko ʻení ha fakavaʻe te tau langa ai ʻi he nofo taʻengatá; ʻi heʻene peheé, kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻoku fakatoka hotau fakavaʻé ʻi he moʻoní, anga māʻoniʻoní mo e tuí. Ke tau lava ʻo aʻu ki he taumuʻa ko iá, kuo pau ke tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea faitotonu ki he ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí, pea tau kei hokohoko atu ai pē ʻi he anga māʻoniʻoni mo e ʻilo hili ʻa faʻitoka kae ʻoua kuo tau hoko ʻo tatau mo ʻetau Tamai ʻoku ʻi he Langí. …

“… Naʻe tuhu [ʻa e ʻAposetolo ko Paulá] ki he hala ʻoku fou mai ai ʻa e haohaoá. Naʻá ne lea ʻo kau kia Sīsū ʻo pehē, ‘Neongo ko e ʻAlo ia ka naʻá ne ako ke talangofua ʻi he ngaahi meʻa naʻá ne mamahiʻia aí; pea ʻi heʻene hoko ʻo haohaoá, naʻá ne hoko ko e tokotaha ke fakahoko ʻa e fakamoʻui taʻengatá kiate kinautolu kotoa pē ʻoku talangofua kiate iá.’ (Hepelū 5:8–9.) …

“… Ko ia, ʻoua naʻa tuku ke ʻosi atu ha ʻaho kuo teʻeki ke tau ako mei he moʻui ʻa Kalaisí, ʻa hono hala ki he moʻui haohaoá pea tau ʻaʻeva ʻi he hala ko iá ki heʻetau taumuʻa taʻengatá.”1

Ngaahi Akonaki ʻa Hāloti B. Lií

Ko e hā ha founga ʻoku tokoni ai e mahino ko ia ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau lavá, ke tau hoko ʻo haohaoá?

[ʻOku ʻi ai] ha meʻa mahuʻinga ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke ueʻi ha taha ke ne moʻui faka-Kalaisi—pe toe fakalea totonu ange ʻaki ʻa e lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá, ke tau moʻui haohaoa ʻo hangē ko e ʻEikí. Ko e ʻuluaki meʻa mahuʻinga te u fakahā atu ke maʻu kae feʻungá ko e: Kuo pau ke fakaʻā ʻi he fakafoʻituitui ʻe akoʻí pe fie maʻu ke moʻui haohaoá, haʻane ʻiloʻi ʻo ʻene ngaahi fiemaʻú.

Naʻe ʻikai toe fie maʻu ia ke akoʻi ki he talavou koloaʻiá ʻa e faka-tomala mei he fakapoó pe ngaahi fakakaukau loto fakapoó. Naʻe ʻikai toe fie maʻu ke akoʻi ia ʻi he founga ʻo e fakatomala mei he tono fefiné, loí, kākaá, pe taʻe fakaʻapaʻapa ki heʻene faʻeé. Kuó ne ʻosi fai kotoa ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení talu ʻene kei siʻi; ka ko ʻene fehuʻí ʻeni, “Ko e hā ʻoku ou kei hala aí?” [Vakai ki he Mātiu 19:16–22.]

Naʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene tokaimaʻanangá mo hono mā- lohi ko e Faiako Maʻongoʻongá, ʻo fakafuofuaʻi totonu e tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa e talavoú ni. Ko e meʻa naʻá ne fie maʻú mo ia naʻe ʻikai ke ne maʻú, ke ne ikunaʻi ʻa ʻene ʻofa ki he ngaahi meʻa ʻo māmaní, ʻa ʻene fakahehema ke falala ki he koloá. Naʻe fakahā ange leva ʻe Sīsū ha founga ʻe ʻaonga kiate iá: “Kapau ko ho lotó ke ke hao-haoa, ʻalu ʻo fakatau ʻa ia ʻoku ʻaʻaú, mo foaki ki he masivá, pea te ke maʻu ai ʻa e koloa ʻi he langí: peá ke haʻu, ʻo muimui ʻiate au.” (Mātiu 19:21.)

ʻI hono fakaului fakaofo ko ia ʻo e ʻAposetolo ko Paulá, ʻi heʻene kui mei he māmá ʻi heʻene fononga atu ki Tāmasikusí …, naʻá ne ongoʻi ha leʻo naʻe pehē ange kiate ia: “ʻE Saula, ʻe Saula, ko e hā ʻokú ke fakatanga[ʻi] ai aú?” [Ngāue 9:4.] Pea naʻe toki ʻalu hake mei he laumālie ʻo Saulá ʻa ia kuo ʻosi fakamāʻulaloʻí, ʻa e fehuʻi ko ia ʻoku fai maʻu pē ʻe ha tokotaha ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻi ai haʻane fie maʻú: “ʻEiki, ko ho finangaló ke u fai ʻa e hā?” [Ngāue 9:6.] …

ʻOku fakamatala ʻa ʻīnosi, mokopuna ʻo Līhaí, ki heʻene fāinga ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea toki maʻu ʻa e fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá. ʻOku ʻikai fakahā mai pe ko e hā ʻene ngaahi angahalá ka ʻoku ngalingali naʻá ne vete tauʻatāina kinautolu. Hili iá naʻá ne pehē, “Pea naʻe fakaʻamu ʻa hoku lotó. …” [Īnosi 1:4.] ʻOku mou vakai naʻe hanga ʻe heʻene ʻiloʻi mo ʻene ongoʻi ha fuʻu fie maʻu vivili ʻo ueʻi ia ke ne sio ki he meʻa naʻe ʻikai ke ne maʻú pea mo ʻene fiemaʻú.

Naʻe fakahā e malava ko ʻeni ke ʻiloʻi e fiemaʻu ʻa ha tahá ʻi he Malanga he Moʻungá ʻi he folofola ʻa e ʻEikí, “ʻOku monūʻia ʻa e anga-vaivaí: he ʻoku ʻonautolu ʻa e puleʻanga ʻo e langí.” (Mātiu 5:3.) Ko e moʻoni, ʻoku ʻuhinga ʻa e anga-vaivaí kia kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau fiemaʻu fakalaumālié, ʻoku nau ongoʻi masiva fakalau-mālie ʻo nau kakapa atu mo e fuʻu fie maʻu tokoni lahi. …

Kapau ʻoku tau fie aʻusia ʻa e haohaoá, kuo pau ke tau takitaha nofo hifo ʻo fai ʻa e fehuʻi ko ʻení kia kitautolu pē, “Ko e hā ʻoku ou kei hala aí?” ʻo kapau ʻoku tau loto ke kamata ʻetau kaka hake ʻi he hala ki he haohaoá. …

ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe haʻatau toe fanauʻi foʻou ke tau haohaoa?

Ko e meʻa mahuʻinga hono ua ki he haohaoá te u fakahā atú ʻoku hā ia ʻi he fepōtalanoaʻaki ʻa e ʻEikí mo Nikotīmasí. ʻI he ʻalu atu ʻa Nikotīmasi kiate Iá naʻá Ne ʻosi ʻafioʻi pē ko e fie maʻu ha tali ki he meʻa kuo ʻosi fehuʻi kiate Ia ʻe ha tokolahi: “Ko e hā te u fai ke fakamoʻui ai aú?“ Pea naʻe tali ange ʻe he ʻEikí, ”Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou tala kiate koe, Kapau ʻe ʻikai fanauʻi foʻou ha tangata, ʻe ʻikai ʻaupito mamata ia ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.“ Naʻe pehē ange leva ʻe Nikotīmasi,”ʻE faʻa fanauʻi fēfeeʻi ʻa e tangata ʻoku motuʻá?. …” Naʻe tali ange ʻe Sīsū, “Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou tala kiate koe, Kapau ʻe ʻikai fanauʻi ʻa e tangatá ʻi he vai pea mo e Laumālie, ʻe ʻikai ʻaupito faʻa hū ia ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.” (Sione 3:3–5.)

Kuo pau ke toe “fanauʻi foʻou“ ʻa e tangatá ʻo kapau ʻokú ne fie aʻu ki he haohaoá, kae lava ke ne mamata pe hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Pea ʻoku toe fanauʻi foʻou fēfē ha taha? Ko e fehuʻi ta-tau pē ia naʻe fai ʻe ʻĪnosí. Pea ʻoku mou manatuʻi pē ʻa e tali fai-ngofua naʻe fai angé: “Ko e meʻa ʻi hoʻo tui kia Kalaisi, ʻa ia kuo teʻeki ai ke ke fanongo pe mamata ki aí. Pea ʻe ʻosi atu ʻa e ngaahi taʻu lahi ʻi he teʻeki ai ke ne fakahā ia ʻe ia ʻ i he kakanó; ko ia, ke ke ʻalu, kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tuí.” [Īnosi 1:8.]

ʻI he ʻaho ʻe taha ne ma ʻi ʻōfisi ai mo ʻEletā Melioni G. Lomenī mo e hū ange ʻa ha talavou. Naʻá ne teu ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau, pea naʻe ʻinitaviu ia ʻi he founga mahení pē pea ne vete hia ai ki ha ngaahi maumau fono naʻá ne fai. Ka naʻá ne pehē mai kiate ki-maua, “ʻOku ʻikai ke u ongoʻi fiemālie au he vete hiá ʻataʻatā pē. Te u ʻilo fēfē kuo fakamolemoleʻi au?” Ko hono fakalea ʻe tahá, ”ʻOku ou ʻiloʻi fēfē kuo toe fanauʻi foʻou au?“ Naʻá ne ongoʻi he ʻikai ke ne lava ia ʻo ngāue fakafaifekau ʻi he tuʻunga ʻokú ne lolo-tonga ʻi aí.

ʻI heʻemau talanoá, naʻe pehē mai ʻe ʻEletā Lomenī: “Foha, ʻokú ke manatuʻi e lea ʻa e Tuʻi ko Penisimaní? Naʻá ne malanga ki ha niʻihi naʻe mahuhuhuhu honau lotó koeʻuhí ʻko honau anga faka-ekakano ʻonautolú, ʻoku nau siʻi hifo ʻi he efu ʻo e kelekelé. Pea naʻa nau kalanga leʻo lahi ʻi he leʻo pē taha, ʻo pehē: ʻOiauē, ʻalo- ʻofa mai, pea ngāue ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo e fakalelei ʻa Kalaisí koeʻuhi ke mau lava ʻo maʻu ha fakamolemole ʻo ʻemau ngaahi angahalá, pea ʻe lava ke fakamaʻa ʻa homau ngaahi lotó; he ʻoku mau tui kia Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakatupu ʻa e langí mo e māmaní, pea mo e ngaahi meʻa kotoa pē; ʻa ia ʻe hāʻele hifo ki he fānau ʻa e tangatá. Pea naʻe hoko ʻo pehē ʻi he hili ʻa ʻenau lea ʻaki ʻa e ngaahi leá ni, naʻe tō kia kinautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí, pea naʻa nau fonu ʻi he fiefia, he kuo nau maʻu ha faka-molemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá, pea kuo nau maʻu ʻa e fie-mālie ʻo e lotó, ko e tupu mei he fuʻu tui lahi ʻa ia naʻa nau maʻu ʻia Sīsū Kalaisí. …’ “ (Mōsaia 4:2–3.)

Naʻe pehē ange ʻe ʻEletā Lomenī kiate ia, “ʻE hoku foha, ke ke tatali mo lotu kae ʻoua kuó ke maʻu ʻa e fiemālie ʻo e lotó koeʻuhi ko hoʻo tui ki he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea te ke ʻiloʻi kuo faka-molemoleʻi hoʻo ngaahi angahalá.“ Hangē ko ia ne fakamatala ki ai ʻa ʻEletā Lomenií, ʻoku fakamasivaʻi ha taha pē ʻo kitautolu pea ʻoku tau hēhē holo ʻi ha fuʻu kakapu kae ʻoua kuo tau toe fanauʻi foʻou …

ʻE ʻikai te ke lava ʻo maʻu ha moʻui faka-Kalaisi. … kae ʻoua kuó ke fanauʻi foʻou. He ʻikai pē fiefia ha taha ia ʻi he ʻafioʻanga ʻo e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí kapau he ʻikai ke fai hono fakamaʻa mo hono fakahaohaoaʻi ko ʻení. …

Ko e hā ha founga ʻoku tokoni ai ʻetau moʻui kakato ange ʻaki e ngaahi fekaú ke tau hoko ʻo haohaoá?

Pea fakaʻosí ko e meʻa mahuʻinga hono tolú: ke tokoniʻi ʻa e tokotaha ʻoku akó ke ne ʻiloʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi haʻane moʻui ʻaki ia. Kuo pau ke muʻomuʻa ʻi he mahino fakalaumālie ko ia ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻuí, ha ngāue lahi fakafoʻituitui. Kuo pau ke muʻomuʻa ʻa e feinga fakafoʻituituí ʻi he ʻaloʻofá pe meʻaʻofa ʻo e mā- lohi fakalelei ʻa e ʻEikí ʻoku foaki taʻetotongí. Te u toe ʻoatu ʻa e lea naʻe fai ʻe Nīfaí, “Ko e meʻa ʻe fakamoʻui ai ʻa kitautolú. … ko e ʻaloʻofá, ʻo ka hili ʻemau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe ala faí.“ [2 Nīfai 25:23.] …

… Ko ʻeni, ko e taha [ʻeni] ʻo e ngaahi meʻa mahuʻingá kapau ʻoku mou fie moʻui haohaoa. Kuo pau ke “fakapapauʻi” ʻe he toko-tahá te ne moʻui ʻaki ʻa e ngaahi fekaú.

Naʻe tali ʻe he ʻEikí ha fehuʻi ʻa e kau Siú pe te nau ʻilo fēfē naʻe mei he ʻOtuá ʻa e ngāue naʻá Ne faí pe ko ha tangata tatau pē Ia mo e kakai kehé. Naʻá Ne folofola ʻo pehē: “Pea ko ia ia ʻe fai ki hono finangaló, te ne ʻilo ʻa e akonakí, pe ʻoku ʻi he ʻOtuá ia, pe ko ʻeku lea ʻiate au pē.” (Sione 7:17.)

ʻOku ʻikai ha taimi ʻe maʻu ai ʻe ia ʻoku ʻuli ʻa hono sinó ʻa e faka-moʻoni ki he moʻoní. ʻOku ʻikai lava ke ʻafio fakataha ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí mo e meʻa ʻoku ʻulí ʻi ha tokotaha he taimi tatau pē. “Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou haʻisia ke fai, ʻo ka mou ka fai ʻa e meʻa ʻoku ou leaʻakí; ka ʻo ka ʻikai te mou fai ʻa ia ʻoku ou leaʻakí, ʻoku ʻikai hamou talaʻofa.” (T&F 82:10.) “… Kapau ʻe ʻikai te mou tauhi ʻeku fonó, heʻikai te mou lava ke maʻu ʻa e nāunau ko ʻení.” (T&F 132:21.) ʻOku toutou fakahā ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he folofolá.

Ko hono kotoa ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni pea mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ko e ngaahi fakaafe pē kinautolu ke ako ʻa e ongoongoleleí ʻi hono moʻui ʻaki ʻa ʻene ngaahi akonakí. ʻOku ʻikai ke ʻilo ʻe ha taha ia ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e vahehongofulú kae ʻoua kuó ne totongi vahehongofulu. ʻOku ʻikai ke ʻilo ʻe ha taha ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e Lea ʻo e Potó kae ʻoua pē kuó ne tauhi e Lea ʻo e Potó. ʻI heʻene peheé leva, ʻoku ʻikai ului ʻa e fānaú pe ko e kakai lalahí ki he vahehongofulú, Lea ʻo e Potó, tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní, pe ko e lotú ʻi heʻenau fanongo pē ki hano malanga ʻaki ʻe ha taha ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení. ʻOku tau ako ʻa e ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻui ʻaki iá. …

Tuku ke u fakanounou ʻeni ʻaki ʻeku pehē: ʻOku ʻikai ʻaupito te tau ʻilo ha meʻa ʻo kau ki he ongoongoleleí kae ʻoua pē kuo tau aʻusia tonu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei hono moʻui ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni takitaha. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha,“ʻOku ʻikai fuʻu ʻaonga ki he laumālié ʻa e ngaahi akonaki ʻoku kau ki he anga-maʻá kae ʻoua kuo poupouʻi ʻaki ia ha ngaahi ngāue.” Ko e fekau ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi fekau kotoa ʻi he ongoongoleleí kiate koe mo aú, ʻa e fekau ko ia ʻoku lolotonga fie maʻu ai kitau-tolu ke tau vakavakaiʻi fakalelei ʻa ʻetau loto fie talangofuá. Kuo pau ke tau takitaha vakavakaiʻi ʻene ngaahi fiemaʻú pea kamata he ʻahó ni ke ikunaʻi ia, he ʻoku tau toki maʻu pē ha nofoʻanga ʻi he puleʻanga ʻo ʻetau Tamaí ʻi haʻatau ikuna.2

Ko e hā ha founga ʻoku hoko ai e [Ngaahi Monūʻiá] pe Malanga ʻi he Moʻungá ko e “konisitūtone ki ha moʻui haohaoá”?

ʻOku mou fie ʻilo ʻa e “ngaahi sitepu” ʻe lava ke fakafōtunga ai ʻe ha taha ʻa ʻene moʻuí kakato ke ne hoko ai ko ha tangataʻi fonua feʻunga pe “tokotaha māʻoniʻoni” ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻE lava ke maʻu ʻa e tali lelei tahá mei ha ako ki he moʻui ʻa Sīsuú ʻi he folofolá. … naʻe ʻikai ke hāʻele mai ʻa Kalaisi ki he māmaní koe- ʻuhí pē ke fai ha fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ka ke tā ha sīpinga ʻo e tuʻunga haohaoa ʻo e fono ʻa e ʻOtuá pea mo e talangofua ki he Tamaí ke mamata ki ai ʻa mā- mani. ʻI he Malanga ʻa e ʻEikí ʻi he Moʻungá, naʻá ne tala mai ai kia kitautolu ʻi he fakahā ʻa hono ʻulungāangá, pea naʻe haohaoa ia,… pea ʻi heʻene fai ʻení, naʻá ne tuku mai ai ha founga ke tau moʻui ai. …

ʻI he Malanga taʻe hano tatau naʻe fai ʻi he Moʻungá, kuo tuku mai ai ʻe Sīsū ha ngaahi founga mahino ʻe valu ʻe lava ke tau maʻu ai ʻa e … fiefiá. ʻOku kamata ʻaki ʻene folofola takitaha ʻa e ongo foʻi lea ko e “ʻOku monūʻia.” … ʻOku ʻiloa ʻa e ngaahi folofola ko ʻeni ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi tohi ʻa e kakai Kalisitiané ʻi he māmaní ko e Ngaahi Monūʻiá. …ʻOkú ne fālute ʻe ia ha konisitūtone ki he moʻui haohaoá.

Tau kiʻi fakakaukau siʻi angé kia kinautolú. Ko e fā ʻo kinautolu ʻoku fekauʻaki ia mo tautolu fakafoʻituitui, ʻa e anga ʻo ʻetau moʻui fakafoʻituitui ʻi lotó, kapau ʻoku tau fie maʻu ke haohaoa mo maʻu e tāpuaki ʻo e loto fiefiá.

ʻOku monūʻia ʻa e anga-vaivaí.

ʻOku monūʻia ʻakinautolu ʻoku tangí.

ʻOku monūʻia ʻakinautolu ʻoku fiekaia mo fieinua ki he māʻoni- ʻoní.

ʻOku monūʻia ʻa e loto maʻá. [Vakai ki he Mātiu 5:3–4, 6, 8.]

Ke anga-vaivai

Ko e anga-vaivaí ko hoʻomou ongoʻi moʻoni ia ha fiemaʻu faka-laumālié, pea mo hoʻomou fakafalala maʻu ai pē ki he ʻEikí ʻi ho-mou valá, meʻakaí, ʻea ʻoku mou mānava ʻakí, moʻui-leleí, moʻuí pea mo hoʻomou ʻiloʻi ʻoku ʻikai totonu ke ʻosi atu ha ʻaho taʻe te mou lotu fakamātoato ʻi he fakafetaʻi, ki ha tataki mo ha faka-molemole pea mo ha ivi feʻunga ki he fiemaʻu ʻo e ʻaho takitaha. Kapau ʻoku ʻiloʻi ʻe he toʻutupú ʻa ʻene fiemaʻu fakalaumālié ʻi he taimi ʻokú ne ʻi ha ngaahi feituʻu fakatuʻutāmaki ʻe mole ai ʻa ʻene moʻuí, ʻe lava ke tohoakiʻi atu ia ke ne ofi ki he tokotaha ʻoku tupu mei ai ʻa e moʻoní pea ueʻi ia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi he taimi ko ʻeni ʻoku ʻahiʻahiʻi lahi ai iá. Ko e meʻa fakamamahi moʻoni ke fakakaukau ha taha, koeʻuhí ʻokú ne koloaʻia pe poto pe maʻu ha tuʻunga māʻolunga fakamāmani, pea ʻoku fakafalala pē ia kiate ia ke maʻu ai ʻa e fiemaʻu fakalaumālie ko ʻení. [Ko e anga-vaivaí] ko e fehangahangai ia ʻo e fielahí pe loto hikisiá. … Kapau ʻokú ke ʻongoʻi ʻa hoʻo fiemaʻu fakalaumālié ʻi hoʻo loto fakatōkilaló, ta kuó ke mateuteu ke ohi hake koe ʻi he kau ki he “Siasi ʻo e ʻUluaki Fānaú, pea mo e kakai fili ʻo e ʻOtuá.“ [Vakai ki he T&F 76:54; 84:34.]

Ke tangi

Ke anga-vaivai, ʻo hangē ko ia ʻoku akoʻi mai ʻe he lēsoni meí he ʻEikí, kuo pau ke hā mei he tokotahá ʻa e “mamahi ʻoku taau mo e ʻOtuá ʻokú ne langaki ʻa e fakatomalá” pea tupu mei he loto ma-mahí ʻa e fakamolemoleʻi ʻo e ngaahi angahalá mo hono taʻofi ia ke ne toe fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tupu ai ʻene māmaní. [Vakai ki he 2 Kolinitō 7:10.] Ko ha vakai ia, hangē ne fai ʻe Paulá, ki he ”vīkiviki ʻi he ngaahi mamahí. … ʻi heʻetau ʻilo ʻoku tupu mei he mamahí ʻa e faʻa kātakí; mei he faʻa kātakí ʻa e ʻiló; pea mei he ʻiló ʻa e ʻamanaki.“ (Loma 5:3–4.) Kuo pau ke mou loto fiemālie ke “fefuaʻaki hoʻomou ngaahi kavengá, koeʻuhi ke nau maʻamaʻa.” Kuo pau ke mou loto fiemālie ke tangi mo kinautolu ʻoku tangí pea fakafiemālieʻi ʻakinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié. (Mōsaia 18:8–9.) Ko e taimi ʻoku mamahi ai ha faʻē ʻi heʻene taʻe-latá ke foki mai haʻane tama fefine kuo hē atu, kuo pau ke ke hanga ʻi hoʻo manavaʻofá ʻo taʻofi ha taha ʻokú ne fuofua fai ʻa e fakaangá’. ʻOku totonu ke hanga ʻe hoʻomou tangi fakataha mo kinautolu ʻoku toulekeleká, ʻa e fefine kuo mate ʻa hono malí pea mo e tamai maté, ʻo ueʻi kimoutolu ke fai ʻa e tokoni ʻoku nau fie maʻú. Kuo pau ke mou hangē ko e tangata tānaki tukuhaú kae ʻikai ko e Fālesí ʻi hoʻomou leá. “ʻE ʻOtua, ke ke ʻaloʻofa mai kiate au ko e angahala.” [Vakai ki he Luke 18:10–13.] Ko homou faka-pale ki hono fai [ʻo e meʻá ni] ko e tāpuaki ʻo ha nonga ki homou lotó tuʻunga tupu mei hono fakamolemoleʻi hoʻomou ngaahi angahalá.

Ke fiekaia mo fieinua

Kuo ʻi ai ha taimi kuo mou fie kai ai ha meʻakai pe fie inu ha vai lolotonga ko iá ko e meʻa pē ʻoku maʻú ko ha kiʻi konga mā kuo kovi pe ha kiʻi meʻi vai māmāfana ke fakafiemālieʻi ʻaki ʻa e ongo ko ʻeni ʻokú ne fakamamahiʻi kimoutolú? Kapau kuo mou fiekaia pehē, ta kuo ʻosi kamata mahino kia kimoutolu e ʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻi heʻene pehē ʻoku totonu ke tau fiekaia mo fieinua ki he māʻoniʻoní. Ko e faʻahinga fiekaia mo e fieinua ia ʻokú ne tataki atu ʻa e faʻahinga ʻoku mamaʻo mei ʻapi ke nau fekumi ke feohi mo e kāingalotú ʻi he ngaahi houalotu sākalamēnití, peá ne fakatupu ʻa e lotu ʻi he ʻAho ʻo e ʻEikí ʻo tatau ai pē pe ko e fē ha feituʻu ʻoku tau ʻi ai. Ko ia ʻokú ne ueʻi ke tau lotu fakamātoato mo tataki atu hotau vaʻé ki he ngaahi temipale toputapú mo tala mai ke tau ʻapasia ʻi lotó. Ko e tokotaha ko ia ʻokú ne tauhi ʻa e ʻAho Sāpaté ke māʻoniʻoní, ʻe fakafonu ia ʻaki ha fiefia ʻoku ʻikai hano ngata- ʻanga ʻa ia ʻoku māʻolunga ange ʻi he ngaahi fiefia fakataimi ʻoku maʻu mei hono fai ʻo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fepaki mo e fekau ʻa e ʻOtuá. Kapau te mou kole ʻaki ha “loto fakamātoato mo e loto moʻoni ʻo tui kia Kalaisi, te ne fakahā kia kimoutolu. …ʻa e moʻoní … ʻi he ivi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní,” pea ʻi hono mālohí te mou “ʻiloʻi ʻa e [moʻoni ʻo e] ngaahi meʻa kotoa pē.” (Molonai 10:4–5.) …

Ke loto-maʻa

Kapau ʻoku mou fie mamata ki he ʻOtuá, kuo pau ke mou maʻa. … Naʻe tala ʻe ha niʻihi ne nau ʻiloʻi ʻa Sīsuú ko ha foha pē ia ʻo Siosefa ko e tangata tufungá. Naʻe pehē ʻe ha niʻihi ko ha tokotaha faʻa konā pe ko ha tokotaha inu kava mālohi ia koeʻuhi ko ʻene ngaahi leá. Pea naʻe pehē foki ʻe ha niʻihi kuo nofoʻia ia ʻe he ngaahi laumālie ʻulí. Ngata pē ʻi he kakai anga-tonú naʻa nau ʻiloʻi ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. Te mou toki mamata pē ki he ʻOtuá kapau ʻoku mou loto- maʻa, pea ka siʻi ange ai, te mou lava pē ʻo mamata ki he “faka-ʻOtua” pe lelei ʻoku maʻu ʻe he tangatá pea mo ʻofa kiate ia koeʻuhi ko e lelei ʻoku mou ʻilo ʻokú ne maʻú. Fakatokangaʻi lelei ange ʻa e tokotaha ko ia ʻokú ne fakaangaʻi mo lauʻikoviʻi ʻa e tangata ʻa e ʻOtuá pe ko e kau taki ʻa e ʻEikí ʻi hono Siasí kuó ne ʻosi paní. Ko e tokotaha peheé ʻoku haʻu ʻene leá mei ha loto ʻoku ʻuli.

Ka ke tau lava ʻo hū ki he Puleʻanga ʻo e Langí, kuo pau ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi heʻetau leleí ka ʻoku fie maʻu ke tau fai lelei pea ke tau lava ʻo fai ha meʻa ke lelei. Ko ia kapau te mou ʻaʻeva faka- ʻaho ʻo fakataumuʻa ki he haohaoá mo e moʻui kakató, kuo pau ke akoʻi kimoutolu ʻe he “ngaahi tefito” ʻe fā ʻoku toe ʻi he Konisitūtone ʻa e ʻEikí ki he moʻui haohaoá. ʻOku fekauʻaki ʻa e ngaahi monūʻia ko ʻeni ʻi he Malanga he Moʻunga mo e ngaahi fe-tuʻutaki fakasōsiale ʻa e tangatá mo e niʻihi kehé:

ʻOku monūʻia ʻa e anga-maluú.

ʻOku monūʻia ʻa e manavaʻofá.

ʻOku monūʻia ʻa e faʻa fakaleleí.

ʻOku monūʻia ʻakinautolu kuo fakatangaʻí. [Vakai ki he Mātiu 5:5, 7, 9–10.]

Ke anga-malū

ʻOku fakamatalaʻi ʻa e tangata ʻoku anga-maluú ʻo pehē ko ha tokotaha ia ʻoku ʻikai ʻitangofua pe ʻiteʻita pea ʻoku faʻa kātaki ʻi he taimi ʻoku fakalaveaʻi pe fakaʻitaʻi ai iá. ʻOku ʻikai tatau ʻa e anga-maluú mo e vaivaí. Ko e tangata anga-maluú ʻoku mālohi, ma- ʻongoʻonga peá ne mapuleʻi kakato ia. Ko e tokotaha ia ʻokú ne maʻu ha lototoʻa mei he ngaahi meʻa ʻokú ne tui mālohi ki aí, ne-ongo e feinga mai ʻa hono toʻú pe niʻihi ʻoku nau feohí ke liliu iá. Ko e taimi ʻoku hoko ai ha fakakikihí, ko ia ʻokú ne fai e tuʻutuʻuni aofangatukú, pea ʻoku hanga ʻe heʻene faleʻi fakapotopotó ʻo lō- mekina e anga fefeka ʻa e kau fakatangá. ʻOkú ne fakakaukau faka-tōkilalo; pea ʻoku ʻikai fakamālohi. “Ko ia ʻoku fakatotoka ki he ʻitá ʻoku lelei hake ia ʻi ha taha ʻoku mālohi.” (Lea Fakatātā 16:32.) Ko ha tangata natula takimuʻa ia pea ʻoku fili ia ʻe he ngāue faka-kautaú mo e kau tau ʻalu tahí, pisinisí mo e siasí ke ne taki kae muimui ki ai ʻa e kakai kehé. Ko ia ʻa e “māsima” ʻo māmaní pea te ne maʻu ia.

Ke manavaʻofa

ʻOku fakafalala ʻa hotau fakamoʻuí ʻi heʻetau manavaʻofa ki he kakai kehé. ʻOku hanga ʻe he ngaahi lea taʻe ʻofa mo fakamamahí, pe tōʻonga taʻe fakaʻatuʻi mo taʻe ʻofa ki he tangatá pe fanga manú, neongo ʻoku fai ko ha sāuni nai, ʻo fakataʻeʻaongaʻi hano maʻu ʻe he tokotaha ʻokú ne fai ʻa e angakovi ko iá ha ʻaloʻofa ʻi he taimi te ne fie maʻu ai ha ʻaloʻofa ʻi he ʻaho fakamāú ʻo tatau pē ʻi he faka-maauʻanga ʻi māmani pe langí. ʻOku ʻi ai ha taha kuo teʻeki ai ke ne mamahi ʻi ha lea naʻe fai ʻe ha taha naʻá ne pehē ko hono kau-meʻa? ʻOkú ke manatu ki hoʻo feinga ko ia ke ʻoua naʻá ke toe faka-foki ʻa e meʻa naʻe fai atú? ʻOku monūʻia ʻakimoutolu ʻoku manavaʻofá he te mou maʻu ʻa e ʻofá!

Ke hoko ko ha tokotaha faʻa fakalelei

ʻE ui ʻakinautolu ʻoku faʻa fakaleleí ko e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakaʻaiʻai ʻa e tokotaha fakatupu koví, ʻa e tokotaha ʻoku ne veuki ʻa e laó mo e nofo māú, ʻa e taki ʻo e kau fakamoveuveú mo e tokotaha ʻokú ne maumauʻi e laó, ʻe he ngaahi ngāue ʻa e tēvoló, pea kapau ʻe ʻikai ke nau tuku, ʻe ʻiloa kinautolu ko e fānau ʻa Sētane kae ʻikai ko e ʻOtuá. Taʻofi kimoutolu mei he tokotaha ʻokú ne fakatupu e ngaahi loto veiveiuá ʻaki ʻene fakamaʻamaʻaʻi e ngaahi meʻa toputapú he ʻoku ʻikai kumi ia ki he melinó ka ke fakamafola ʻa e loto puputuʻú. Ko e tokotaha ko ia ʻoku fakatupu kē pe fakatupu ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne fai ʻa e ngaahi faka-kikihí ko ha ngaahi ʻuhinga kehe kae ʻikai ko hano fakamahinoʻi ʻo e moʻoní, ʻokú ne maumauʻi ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga naʻe tuku mai ʻe he ʻEikí ki hono langa hake ʻo ha moʻui ʻoku kakato mo mahutafeá. Ko e hiva ʻeni ʻa e kau ʻāngeló ʻo fakahā mai ʻa hono ʻaloʻi ʻo e Pilinisi ʻo e Melinó, “[ke] ʻi māmani ʻa e melinó, ko e ʻofa ki he kakai” [Vakai ki he Luke 2:14.] …

Ke kātakiʻi ʻa e fakatangá koeʻuhi ko e māʻoniʻoní

Ko ha anga faka-ʻotua ia ke fakatangaʻi ha taha koeʻuhi ko e mā- ʻoniʻoní ʻi ha ngāue maʻongoʻonga ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutā- maki ke fakaʻauha ai ʻa e moʻoní mo e anga-maʻá pe anga-leleí mo e ngeiá. Kuo ʻi ai maʻu pē ha kakai kuo mole ʻenau moʻuí koeʻuhi ko ha ngaahi ngāue maʻongoʻonga. Ko e maumau lahi ʻe ala hoko mai mei he fakatangá ʻoku ʻikai mei he fakatangá ia, ka mei he uesia te ne ala fai kia kinautolu ʻoku fakatangaʻí ke fakafounga ai haʻanau holomui mei heʻenau loto-vilitaki ke ngāue māʻoniʻoní. Ko e konga lahi ʻo e fakatangá ʻoku tupu ia mei he ʻikai ha ma-hinó, he ʻoku faʻa hehema ʻa e tangatá ke fakafepakiʻi ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke mahino kia kinautolú. ʻOku hoko mai ha fakatanga ʻe niʻihi mei ha kau tangata ʻoku taumuʻa pē ke fai kovi. Kae tatau ai pē pe ko e hā e ʻuhingá, hangehangē ʻoku fai e fakatangá ia he māmaní ko e fakafepaki kia kinautolu ʻoku fai ha ngāue māʻoni- ʻoní, ʻo fakatokanga mai ai ʻa e ʻEikí kia kitautolu, “ʻE malaʻia ʻaki-moutolu ʻo ka lauʻi lelei ʻakimoutolu ʻe he kakai kotoa pē! he naʻe fai pehē ʻa ʻenau ngaahi tamaí ki he kau palōfita kākaá.“ (Luke 6:26.)

… Manatu ki he fakatokanga ko iá ʻi he taimi ʻoku taukaeʻi mo manukia ai ʻakimoutolu koeʻuhi ko haʻamou fakafisi ke tuku hifo ʻakimoutolu mei he ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻoku mou ʻi aí, ʻi he ʻikai ke mou maʻu ʻa e kava mālohí, tapaká, tií pe kofí, pe ʻikai fai-totonu, mo anga-maʻá koeʻuhi pē ke maʻu e fakalāngilangi ʻa e ka-kaí. Kapau te mou tuʻu maʻu ʻi he totonú neongo ʻa e lumá pe aʻu pē ki hano fakalaveaʻi homou sinó, ʻe fakakalauni kimoutolu ʻaki ʻa e tāpuaki ʻo e fiefia taʻengatá. Ko hai ʻokú ne ʻiloʻi, naʻa hoko ki ha niʻihi ʻo e kāingalotú pe kau ʻaposetolo hotau kuongá ni ʻo hangē ko ia ne hoko ʻi he ngaahi ʻaho kimuʻá, hano fie maʻu ke foaki ʻenau moʻuí ko hono maluʻi ʻo e moʻoní? Ka hokosia e taimi ko iá, ʻofa ke kau ʻa e ʻOtuá ke ʻoua naʻa nau foʻi!

ʻI heʻetau fakalaulauloto ʻi he faʻa lotu ki he ngaahi akonaki kotoa ko ʻení, ʻe faifai pē pea tau ʻiloʻi ha meʻa ʻe hangē ha meʻa foʻou ki ha niʻihí, ta ʻoku ʻikai ke fakafuofuaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa hotau mahuʻinga ʻi hono puleʻangá mei he ngaahi tuʻunga māʻolunga naʻa nau maʻu heni ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá pe ʻi hono Siasí, pe ko e ngaahi fakalāngilangi kuo tau maʻú, ka mei heʻetau founga moʻuí pea mo e lelei kuo tau faí, ʻo fakatatau mo e “Konisitūtone ki ha Moʻui Haohaoá” ʻa ia ne fakaʻaliʻali mai ʻi he moʻui ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.

Fakatau ange ke mou ʻai ke hoko e Ngaahi Monūʻiá pe Malanga he Moʻungá ko e Konisitūtone ia ʻa hoʻomou moʻuí pea ke mou maʻu e ngaahi monūʻia naʻe talaʻofa mai aí.3

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ha founga te tau lava ke ako fakaʻaho ai mei he “moʻui ʻa Kalaisí”?

  • ʻI heʻetau fai feinga ke moʻui faka-Kalaisí, ko e hā leva hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke tau toutou fehuʻi pē kia kitautolu pe ko e hā ʻoku tau tōnounou hono fakahokó?

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa naʻá ke aʻusia ne tokoni ʻi hono faka-mahinoʻi kiate koe ʻoku tau ako e ngaahi akonaki ʻo e ongo-ongoleleí ʻi heʻetau moʻui ʻaki kinautolú?

  • ʻI heʻetau ʻiloʻi ko ia ʻoku tau fakafalala ki he ʻEikí ke maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo ʻetau moʻuí, ʻoku tokoniʻi fēfē leva ʻe he ʻiloʻí ni ʻa ʻetau moʻuí?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea, “ʻOku monūʻia ʻakinautolu ʻoku tangí“?

  • Ko e hā ha founga ʻoku hanga ai ʻe heʻetau ʻofa ʻi he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ʻo fakanenefuʻi ʻa ʻetau fiekaia mo fieinua ki he ngaahi meʻa fakalaumālié?

  • ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe heʻetau loto-maʻá ke tau sio ki he lelei ʻi he niʻihi kehé?

  • ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he anga-maluú ke tau mālohi?

  • Te tau lava fēfē ʻo fakahā ʻetau manavaʻofa ki he niʻihi kehé ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó?

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Decisions for Successful Living (1973), 40–41, 44.

  2. Stand Ye in Holy Places (1974), 208–16.

  3. Decisions for Successful Living, 55–62.

ʻI he Malanga he Moʻungá, naʻe ʻomai ʻe he Fakamoʻuí kia kitautolu ʻa e “konisitūtone ki ha moʻui haohaoá.“