o ira na turaga era vosa tiko

32.

Veivutuni kei na Matabose ni Lewe ni Lotu

32.0

iVakamacala Taumada

E levu na veivutuni e yaco ena kedrau maliwa edua na tamata, na Kalou, kei ira ka sa rawai tu ena ivalavala ca ni dua na tamata. Ia, ena so na gauna ena gadrevi vua e dua na bisopi se peresitedi ni iteki me vukei ira na lewe ni Lotu ena nodra sasaga me ra veivutuni.

Nira vukei na lewenilotu ena veivutuni, o bisopi kei na peresitedi ni iteki mera lomani ira ka kauwaitaki ira. Era muria na ivakaraitaki ni iVakabula, ka vukei ira na tamata yadua mera vinaka cake ka vukei ira me gole tani mai na ivalavala ca ka gole kivua na Kalou (raica na Maciu 9:10–13; Joni 8:3–11).

Me vaka sa tuvai koto e ra, sa yavutaki na wase oqo me tuberi ira na iliuliu ena vakatulewa kei na ivalavala bibi eso e gadrevi ena nona vukei e dua me veivutunitaka e dua na ivalavala ca bibi ka vukea na nodra taqomaki na tani.

• Na iTavi ni Lotu ena Vukei ni Dua na Tamata me Veivutuni. NaWase 32.1–32.4 e vakamacalataka na ivunau ni Turaga baleta na veivutuni kei na veivosoti. Na veiwase oqo e vakamacalataka talega na tolu na inaki ni kena vakatabui se vakasukai na lewe ni Lotu. Me kena ikuri, era vakamacalataka na itavi ni bisopi kei na peresitedi ni iteki ena nodra veivuke ena veivutuni.

• Navuci ni iTuvaki me Vukei Kina e Dua na Tamata me Veivutuni NaWase 32.5–32.7 e vakarautaka na idusidusi ni kena navuci ke sa veiganiti kaya e dua na matabose ni lewenilotu se veivakasalataki yadua ena vukei ni dua na tamata me veivutuni.

• Qaravi ni Veivakasalataki Yadua NaWase 32.8 e vakarautaka na idusidusi ni veivakasalataki yadua mai vua na bisopi se peresitedi ni iteki. E vakamacalataki talega kina na vakatatabu eso ni lewe ni Lotu.

• Qaravi ni Matabose ni Lewena na Lotu NaWase 32.9–32.14 e vakamacalataka o koya e vakatautaki vua na matabose ni lewenilotu, na kena qaravi, kei na veivakatulewa e rawa. Na macala ni vakatulewa oqori e sa vakamacalataki talega.

• Vakalesui ni Dodonu ni Lewe ni Lotu NaWase 32.15–32.17 e vakamacalataka na sala e rawa ni vakalesui tale kina na galala ni lewe ni Lotu ni dua na tamata ni veivutuni.

Vakavo kevaka e mani duidui, na veika e baleta na peresitedi ni iteki e sa vagolei talega ki na peresitedi ni kaulotu. Na veika e baleta na bisopi e sa vagolei talega ki na peresitedi ni tabana.

Eratou vakamacalataka na Mataveiliutaki Taumada na lawatu kei na iwalewale ni kena veivutunitaki na ivalavala ca bibi. E ratou tokoni na Mataveiliutaki Taumada mai na Valenivolavola ni iTukutuku Maroroi ni Lotu. Na peresitedi ni iteki se na bisopi e rawa ni veitaratara ki na valenivolavola oya me baleta na vakatataro ena veika vakaveiliutaki se lawatu. Na valenivolavola oya e rawa talega ni solia na idusidusi ena ivakarau ni kena vakau na kerekere ki na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada. Sa koto e ra na itukutuku me baleta na sala era rawa ni tarai kina:

Talevoni: 1-801-240-2053 se 1-800-453-3860, isema 2-2053

Sega ni saumi (talevoni GSD): 855-537-4357

Imeli: [e-mail]

---

NA ITAVI NI LOTU NI VUKEI E DUA NA TAMATA ME VEIVUTUNI

---

32.1

Veivutuni kei na Veivosoti

A kaya na Turaga ni “sa sega na ka tawasavasava ena taukena na matanitu vakalomalagi” (Alama 11:37; raica talega na 3 Nifai 27:19). Sa vakadukadukalitaki keda na noda ivalavala ca—tawakilikili tu ni tiko ena iserau ni Tamada Vakalomalagi. Era kauta talega mai vei keda na yaluma ena bula oqo.

Na lawa ni lewa dodonu ni Kalou e sa gadreva e dua na itotogi ni da caka cala (raica na Alama 42:14, 17–18). Ia, na Nona ituvatuva cecere ni loloma veivueti “sa vakaceguya na gagadre ni lewa dodonu, ka sa ologi [keda] ena liga ni veitaqomaki” (Alama 34:16; raica talega na Mosaia 15:9).

Me vakayacori na Nona ituvatuva ni loloma veivueti, sa tala mai na Tamada Vakalomalagi na Luvena e Duabau Ga, o Jisu Karisito, me sorovaka na noda ivalavala ca (raica na Alama 42:15). A sotava o Jisu na itotogi e sa gadreva tu na lawa ni lewa dodonu ena vuku ni noda ivalavala ca (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 19:15–19; raica talega na Alama 42:24–25). Mai na solibula oqo, rau a vakaraitaka na Tamada kei na Luvena na Nodrau loloma tawayalani me baleti keda (raica na Joni 3:16).

Nida cakacakataka na “vakabauta kina veivutuni,” sa vosoti keda na Tamada Vakalomalagi, ka solia na loloma soliwale ena vuku ni Veisorovaki i Jisu Karisito (Alama 34:15; raica talega na Alama 42:13). Nida sa vakasavasavataki ka vosoti, sa rawa ni da taukena na matanitu ni Kalou (raica na Aisea 1:18; Vunau kei na Veiyalayalati 58:42).

Na veivutuni e levu cake mai na veisautaki ni itovo ni bula. Sai koya na gole tani mai na ivalavala ca ka gole vua na Tamada Vakalomalagi kei Jisu Karisito. E sa muataki tu ki na veisau ni yalo kei na vakasama (raica na Mosaia 5:2; Alama 5:12–14; Ilamani 15:7). Mai na veivutuni, sa yaco meda tamata vou, veivinakati tale kei na Kalou (raica na 2 Korinica 5:17–18; Mosaia 27:25–26).

Na madigi ni veivutuni e sa dua na veivakalougatataki levu sa solia tu vei keda na Tamada Vakalomalagi ena vuku ni isolisoli ni Luvena.

32.2

iNaki Eso ni Vakatatabu se Vakasukai ni Lewena na Lotu

Ni papitaiso e dua na tamata, sa yaco o koya me tiki ni “vuvale ni Kalou” (Efeso 2:19). Na veiyalayalati ni papitaiso e oka kina e dua na iyalayala me da segata ni bulataka na ivakavuvuli kei na ivakaro i Karisito. Ni lutu koso edua na tamata, sa cakacakataka o koya na vakabauti Jisu Karisito ka veivutuni, ni vakararavi tu ki na Nona loloma veivueti me veivaqaqacotaki ka veivosoti.

Kevaka sa vakayacora e dua na cala bibi na lewenilotu, ena vukei koya na bisopi se peresitedi ni iteki me veivutuni. Me tiki ni tuvatuva oqo, ena gadreva o koya me vakatabuya eso na galala ni lewe ni Lotu me dua na gauna. Ena so na ituvaki, ena rawa ni gadrevi vua me vakasuka na ivola ni lewenilotu ni tamata oya me dua na gauna.

Na vakatabui se vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata e sega ni nakiti me veitotogitaki. Ia, e veiganiti ena so na gauna na veika oqo me vukea na tamata me veivutuni ka lako curuma e dua na veisau ni yalo. E solia talega e dua na gauna ki na tamata me vakavakarau kina vakayalo ni vakavouia ka maroroya tale na nona veiyalayalati.

Sa dikeva taucoko na bisopi se peresitedi ni iteki na vakatatabu se vakasukai ni lewenilotu me vaka e dusimaki tu ena 32.5–32.14. Na veitavi oqo e salamuria tu na ivakarau ni veivutuni. Ni sa veivutuni vakaidina e dua na tamata, sa rawa ni vakalesui vua na nona galala ni lewe ni Lotu.

Ni sa veiganiti na vakatatabu se vakasukai ni lewenilotu, na vakamuria na bisopi se peresitedi ni iteki na veituberi ni Yalo Tabu kei na idusidusi eso ena iwase oqo. Sa cakava o koya ena yalo ni loloma (raica na 32.3).

Na vakatatabu ni lewe ni Lotu e sa sala vakalotu, sega ni vakalawa se veibeitaki. Era ra-wa duadua ga na nona itutu e dua na tamata ena Lotu. (Raica na Vunau kei na Veiyalayalati 134:10.)

Na tolu na inaki ni vakatatabu se vakasukai ni lewenilotu sa vakaoqo.

Tolu na iNaki ni Vakatatabu se Vakasukai ni Lewe ni Lotu

1. Vukea na nodra taqomaki na tani.

2. Vukea na tamata me rawata na kaukauwa ni veivueti i Jisu Karisito ena veivutuni

3. Taqomaka nai rogorogo ni Lotu

32.2.1

Vukea na Nodra Taqomaki na Tani

Nai matai ni inaki oya na vukei ni nodra taqomaki na tani. E so na gauna, e tu na ririko vakayago ka vakayalo vei so na tamata. Na itovo veivakamavoataki, veivakaleqai vakayago, veivakacacani ni veiyacovi, veivakacacani ni waigaga, veilawakitaki, kei na vukitani e sa sala eso e rawa ni yaco kina na ka oqo. Ena veivakauqeti, sa cakacaka e dua na bisopi se peresitedi ni iteki me taqomaki ira na tani ni dua e veivakarerei ena veika oqo kei na so tale na sala bibi (raica na Alama 5:59–60).

32.2.2

Vukea ni Rawata e dua na Tamata na Kaukauwa Veivueti i Jisu Karisito ena Veivutuni

Nai karua ni inaki oya me vukei ni rawata e dua na tamata na kaukauwa veivueti i Jisu Karisito ena veivutuni. Ena ituvatuva oqo, sa rawa ni yaco kivua me savasava tale ka bula kilikili me ciqoma na veivakalougatataki kece sara ni Kalou.

E vakavulica na iVakabula ni “yalo sa raramusumusu kei na yalo sa bibivoro” sai koya na solibula e gadreva o Koya me vosoti kina na ivalavala ca (3 Nifai 9:20). Oqo e oka kina na veivutuni vakaidina na ivalavala ca kei na kena revurevu (raica na 2 Korinica 7:9–10).

Ni sa vakayacora e dua na tamata e dua na ivalavala ca bibi, na vakatatabu ni lewenilotu se vakasukai e rawa ni vukea na kena susugi e dua na yalo raramusumusu ka bibivoro e gadrevi me veivutuni, me biu laivi vakaidina na ivalavala ca, ka kila vinaka na isau ni ivalavala ca. Na kila oqo e rawa ni vukei ira na tamata me ra vakamareqeta na nodra veiyalayalati kei na Kalou ka gadreva me ra maroroya na veiyalayalati oqori ena veisiga ni mataka.

32.2.3

Taqomaka nai Rogorogo ni Lotu

Nai katolu ni inaki oya me taqomaki nai rogorogo ni Lotu. Na vakatabui se vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata ena rawa ni yaco kevaka na nona ivakarau ena vakacacana na irogorogo ni Lotu Alama 39:11). Nai rogorogo ni Lotu e sega ni taqomaki tu ena kena vunitaki se vakalailaitaki na cala bibi eso—ia ena kedra vakatakilai ga.

32.3

Na iTavi ni Turaganilewa e Isireli

vosa tiko o bisopi vua e dua na tagane

Era sa kacivi ka vakatikori na bisopi kei na peresitedi ni iteki me ra turaganilewa e Isireli (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 107:72–74). E tiko vei ira na idola ni matabete eso me matataka na Turaga ena nodra vukei na lewe ni Lotu me ra veivutuni (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 13:1; 107:16–18).

Sa wasoma nodra veivuke na bisopi kei na peresitedi ni iteki ena veivutuni mai na veivakasalataki yadua. Na veivuke oqo ena rairai oka kina na vakatabui tu ni so na galala ni lewe ni Lotu me dua na gauna. (Raica na 32.8.)

Me baleta na caka cala bibi eso, era veivuke na iliuliu ena veivutuni ena vakayacori ni dua na matabose ni lewenilotu (raica na 32.6 kei na 32.9–32.14). Ena rairai okati ena veivuke oqo na vakatabui ni so na galala ni lewe ni Lotu se na vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata me dua na gauna (raica na 32.11.3 kei na 32.11.4).

E vukei ira na lewe ni Lotu na bisopi kei na peresitedi ni iteki mera kila deivaki ni sa lomani ira kece na Luvena na Kalou. Baleta ni vinakata o Koya mera bula marau ka ciqoma na veivakalougatataki, sa kauwaitaka vakalevu talega o Koya na nodra talairawarawa kei na veivutuni.

Era sa dau loloma ka kauwai na bisopi kei na peresitedi ni iteki ni ra vukea na lewenilotu me ra veivutuni. E sa idusidusi na veimaliwai ni iVakabula kei na yalewa a beitaki me dautagane (raica na Joni 8:3–11). E dina ga ni sega ni tukuna ni sa vosoti na nona ivalavala ca, o Koya a sega ni lewa me cudruvi koya. Ia, a kaya vua me “kakua ni ivalavala ca tale”—me veivutuni ka veisautaka na nona bula.

Era vakavulica na iliuliu oqo ni sa tiko na “reki … mai lomalagi ena vuku ni tamata ivalavala ca e le dua bauga sa qai veivutuni” (Luke 15:7). Era sa dauvosota, veitokoni, ka caka vinaka. Era vakauqeta na inuinui. Era vakavulica ka vakadinadinataka ni mai na isoro veivakaduavatataki ni iVakabula, sa rawa ni da veivutuni taucoko ka yaco me savasava.

Era vaqara na bisopi kei na peresitedi ni iteki na veituberi ni Yalo me ra kila na sala me vukei kina na tamata yadua me veivutuni. E sa tiko na ivakatagedegede tudei ni Lotu ena veika mera cakacakataka na iliuliu me baleta nai ivalavala ca bibi sara (raica na 32.6 kei na 32.11). E sega ni tautauvata e rua na ituvaki. Na veivakasalataki era solia na iliuliu kei na ituvatuva ni veivutuni era vakarautaka sa dodonu me veivakauqeti ka rawa ni duidui kina tamata yadua.

Sa kila tu na Turaga na ituvaki ni tamata yadua, rawaka, kei na yalomatua vakayalo. Na Yalo Tabu ena vukei ira na iliuliu mera kila na sala me ra vukei kina na lewenilotu mera cakava na veisau e gadrevi me rawa ni ra vakabulai ka vorata na veitemaki ni vakayacori tale ni ivalavala ca.

Nona vukei e dua me veivutuni, vuki lesu kivua na Kalou, ka vakabulai tu mai na Veisorovaki i Jisu Karisito e sa dua na gauna marautaki sara e rawata rawa e dua na tamata. NaVunau kei na Veiyalayalati 18:10–13 e vakamacalataka:

“Nanuma tiko ni sa ka talei ena mata ni Kalou na yalo ni tamata;

“Ia, raica, na Turaga na nomudou Dauveivueti sa mai mate vakayago; o koya sa mai colata kina na nodra rarawa na tamata kecega, me rawa vei ira na tamata kecega na veivutuni ka lako mai vua.

“Ka sa tucake tale mai na mate, me rawa ni kauti ira kece mai na tamata ki vua, ena ivakarau ni veivutuni.

“Ka sa na levu vakaidina na nona marau ena yalo sa veivutuni!”

32.4

Vakatutusa, Maroroi, kei na Soli Ripote ki na Vakailesilesi ni Matanitu

32.4.1

Vakatutusa

Na veivutuni sa gadreva na vakatusai ni ivalavala ca vua na Tamada Vakalomalagi. A kaya o Jisu Karisito, “Ena ka oqo dou na kila kina na tamata sa veivutunitaka vakaidina na nona ivalavala ca—raica, ena tusanaka ka biuta laivi sara vakadua” (Vunau kei na Veiyalayalati 58:43; raica talega na Mosaia 26:29).

Ni ra vakayaco cala bibi na lewe ni Lotu, na nodra veivutuni ena oka tiko kina na vakatutusa ki na nodra bisopi se peresitedi ni iteki. Sa na qai rawa vua me cakacakataka na idola ni kosipeli ni veivutuni ena vukudra (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 13:1; 84:26–27; 107:18, 20). Oqo sa vukea mera bula ka lesu tale ki na salatu ni kosipeli ena kaukauwa ni Veisorovaki ni iVakabula.

Na inaki ni vakatutusa oya me vakayaloqaqataki ira na lewenilotu me ra luvata tani mai vei ira nai colacola me rawa kina ni ra qara vakataucoko na veivuke ni Turaga mera veisau ka vakabulai. Na tarai cake ni dua na “yalo sa raramusumusu kei na yalo sa bibivoro” e sa tokoni tu ena vakatutusa (2 Nifai 2:7). Na vakatutusa ena yalo galala e vakaraitaka ni sa gadreva e dua na tamata me veivutuni.

Ni sa vakatutusa e dua na lewenilotu, ena vakamuria na bisopi se peresitedi ni iteki na idusidusi ni veivakasalataki ena 32.8. Sa qara o koya ena yalomasumasu na ituvatuva matau me vukea kina na lewenilotu me veivutuni (raica na 32.5). Ena navuca o koya ke na veivuke na matabose ni lewenilotu. Kevaka sa gadreva na lawatu ni Lotu e dua na matabose ni lewenilotu, ena vakamacalataka o koya (raica na 32.6 kei na 32.10).

Eso na gauna e caka cala na lewenilotu vua na watina se dua tale na uabula. Me tiki ni veivutuni, sa dodonu me na vakatutusa o koya vua na tamata oya ka qara na veivosoti. Na itabagone ka caka cala bibi e sa dau vakayaloqaqataki me veivakasalataki vata kei rau na nona itubutubu.

32.4.2

Na Caka Cala Bibi Eso e Sega Tu ni Vakatusai se Sa Cakitaki

Ena vuqa na gauna e dau kila na bisopi se peresitedi ni iteki me baleta e dua na caka cala bibi ena vakatutusa se mai vua e dua tale na tamata. Ena rawa talega ni ciqoma o koya na veivakauqeti baleta e dua na caka cala bibi mai vua na Yalo Tabu. Kevaka e sa vakauqeti tu ena Yalotabu ni sa rairai sotavi dredre tiko e dua ena caka cala, sa rawa vua me vakarautaka e dua na veivakatarogi. Ena gauna ni veivakatarogi, sa wasea o koya na nona kauwai ena sala loloma, ka veidokai. Ena levea o koya nai rogorogo ni domo ni veibeitaki.

Kevaka e cakitaka e dua na lewenilotu ni vakayaco cala bibi ka sa tiko na kena itukutuku vua na bisopi se peresitedi ni iteki me tokona, e rawa ni vakayacori ga na matabose ni lewenilotu. Ia, e dua na veivakauqeti vakayalo vakaikoya e sega ni veiganiti me vakayacori kina na matabose (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 10:37). E rawa ni soqona na ikuri ni itukutuku na iliuliu ke gadrevi. E vakamuria na idusidusi ena 32.4.3 kei na 32.10.2.

32.4.3

Sokumuni ni iTukutuku

Ni bera ni vakayacori na matabose ni lewenilotu, ena sokomuna na bisopi se peresitedi ni iteki na levu ga ni tukutuku e gadreva. E sa dau veiganiti na itukutuku ni vakatutusa ni dua na lewenilotu. Sa rawa ni basika talega na itukutuku mai na dua na lewe ni matavuvale, dua tale na iliuliu ni Lotu, e dua ka vakacacani, se dua a vakaitavi ena caka cala.

Ni sokumuni na itukutuku, sa dodonu me vakayagataka duadua ga na bisopi se peresitedi ni iteki na iwalewale eso e veiganiti kaya e dua na iliuliu ni matabete. Me kakua ni yadrava tiko o koya na itikotiko ni dua na tamata se katona na vosa ni tamata oya ke sega ni vakadonuya. Me kakua talega ni vakayagataka eso na ivakarau e veisaqasaqa kei na lawa.

Era vakavudua na veibeitaki vakailasu ia e rawa ni yaco. Sa dodonu me ra qaqarauni tu na iliuliu ni matabete ni tiko na itukutuku yalani mai na vosa ga ni dua na tamata. Me ivakaraitaki, e dua na lewenilotu ka beitaki ena veibutakoci e rawa ni cakitaka na ka oya. E vakamacalataka na ivolanikalou ni “vosa kece ena beitaki kina ko koya e rau na vakataudeitaka e rua na ivakadinadina ni lotu” (Vunau kei na veiyalayalati 42:80). “Rua na ivakadinadina” e kena ibalebale e rua na ivurevure duidui ni itukutuku. Oqo e rawa ni oka kina na ka e kila e dua ka vakaitavi kei na ivurevure nuitaki tale eso. Ena so na gauna ena gadreva na iliuliu ni matabete me waraka ni yavala me yacova ni sa tiko rawa e levu tale na itukutuku.

Ni sa sokumuni tukutuku tiko na iliuliu ni Lotu me baleta na matabose ni lewenilotu, sa dodonu me na tarova kusarawa kevaka e kidava ni sa vakadikevi tiko na lewenilotu mai na liga ni lawa. E vakayacori oqo me levei kina na kena rawa ni nanumi ni sa rairai vakataotaka na iliuliu na lewa dodonu. Me baleta na ivakasala vakalawa ni ituvaki vakaoqo e Amerika kei Kenada, na peresitedi ni iteki ena veitaratara kei na Valenivolavola ni iVakasala Raraba ni Lotu:

1-800-453-3860, isema ni 2-6301

1-801-240-6301

Ena taudaku i Amerika kei Kenada, ena veitaratara na peresitedi ni iteki ki na tabana vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase.

Sa dei tu na kena sega ni vakayacori na matabose ni lewenilotu me navuci kina na ivakarau e dikevi tiko ena mataveilewai me yacova ni sa vakadeitaka na mataveilewai nai lutua ni lewa. Eso na gauna ena rairai ganita talega me wawa na matabose ni lewenilotu me yacova ni sa oti na gauna ni kena dikevi lesu vakalawa se sa tawavakadonui na kena dikevi lesu.

32.4.4

iTukutuku Maroroi

Sa nodra itavi bibi na bisopi, peresitedi ni iteki, kei na nodra daunivakasala me ra taqomaka na itukutuku maroroi kece sara e wasei vata kei ira. Na itukutuku oqo e rawa ni basika ena veivakatarogi, veivakasalataki, kei na vakatutusa. Na itavi vata ga ni iTukutuku maroroi e sa baleti ira kece ka vakaitavi ena matabose ni lewenilotu. E bibi na kena maroroi na itukutuku ni rairai era na sega ni vakatusa na lewenilotu na caka cala eso se qara na veituberi ke na sega ni na maroroi na ka era wasea. Na talaucaki ni itukutuku maroroi e tarova na vakanuinui ni lewenilotu ka vakavuna mera tawaveivakabauti vei ira na nodra iliuliu.

Me salavata kei na nodra itavi ni maroroi iTukutuku, sa rawa ni wasea na bisopi, na peresitedi ni iteki, se na nodra daunivakasala na itukutuku walega vakaoqo:

• Sa gadrevi mera veitaratara kei na peresitedi ni iteki, peresitedi ni kaulotu, se bisopi ni lewenilotu ena kena vakayacori e dua na matabose ni lewenilotu se na veika e tautauvata. Sa rawa ni veitaratara talega na peresitedi ni iteki kei na nona Vitusagavulu ni iWasewase. Kevaka e gadrevi, na Vitusagavulu ni iWasewase ena vagolea na peresitedi ni iteki ki na Mataveiliutaki ni iWasewase. E lewa duadua ga o peresitedi ni iteki se me na vakayacori e dua na matabose se na kena vakatulewataki.

• Sa toki na tamata ki na dua na tabanalevu vou (se sa vagalalataki na iliuliu ni matabete) ni se tiko vakawawa tu na itavi me baleta na lewenilotu se kauwai bibi tale eso. Ena veituvaki oqo, ena tukutuku na iliuliu kivua na bisopi se peresitedi ni iteki vou me baleta na kauwai eso se na itavi e tuvakawawa (raica na 32.14.7). Ena tukuna talega vua na iliuliu kevaka e veivakarerei na lewenilotu vei ira na tani.

• E kila e dua na bisopi se peresitedi ni iteki ni dua na lewe ni Lotu ka vakaitikotiko ena taudaku ni tabanalevu se iteki ni a rairai coko ena dua na caka cala bibi. Ena ituvaki vakaoqo, ena veitaratara vuni o koya kei na bisopi ni lewenilotu oya.

• E sa ganiti me vakatakilai na itukutuku ena gauna ni matabose ni lewenilotu. Na itukutuku taucoko e soqoni ka wasei vaka tiki ni matabose ni lewenilotu e sa ka maroroi.

• Sa digitaka e dua na lewenilotu me veivakadonui kivua na iliuliu me wasea na itukutuku ki na tamata vakatabakidua eso. Oqo e rawa ni ra okati kina na itubutubu, iliuliu ni Lotu, se so tale ka rawa ni veitokoni mai. E sega ni wasea na iliuliu na itukutuku ena taudaku ni veivakadonui sa solia na lewenilotu.

• Ena rairai ganiti me wasei na itukutuku yalani me baleta na vakatulewa ni dua na matabose ni lewenilotu (raica na 32.12.2).

Ena veituvaki kece tale eso, sa dodonu me raica na iliuliu na 32.4.5. Na veika oqo e oka kina na kena rairai gadreva na lawa me ripotetaki kivei ira na vakailesilesi ni matanitu e dua na basulawa, vaka na vakalolomataki na gone.

Me vukei ira na iliuliu ena nodra taqomaki na tani kei na tutaki ni lawa, sa vakarautaka na Lotu na veivuke mai vei ira na kenadau ni veituberi. Me ciqomi na veituberi oqo, era na qirita na iliuliu na talevoni veivuke ni veivakacacani ni Lotu ena vanua e tiko kina (raica na 32.4.5 kei na 38.6.2.1 Ena vanua e sega ni tiko kina, ena veitaratara o peresitedi ni iteki ki na tabana vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase.

E dua walega na ituvaki ena vakatakila kina na bisopi se peresitedi ni iteki na itukutuku maroroi ka sega ni qara taumada kina na veituberi vakaoya. O ya na gauna sa gadrevi kina na veivakatakilai me tarova na kena rawa ni vakaleqai na bula se mavoa bibi ka sega na gauna me qarai kina na veituberi. Ena veituvaki vakaoqo, na itavi ni nodra taqomaki na tani e sa bibi cake mai na itavi ni ka maroroi. Me ra veitaratara vakatotolo na iliuliu vei ira na vakaitutu ena veiliutaki vakamatanitu.

Kevaka era volavola tiko na iliuliu se veivosaki kei na dua tale ena sala vakalivaliva, mera na taqomaka na kena rawa ni lutu ki tuba na itukutuku oqo. Era bokoca talega se vakarusa na itukutuku ni sa oti na kena gadrevi. Era sega ni wasea vakaveitalia tu na itukutuku ni tamata yadua.

Ena rawa ni bolea na vakailesilesi ni matanitu na dodonu ni itukutuku maroroi vua e dua na iliuliu vaka matabete. Kevaka e yaco oqo e Amerika kei Kenada, sa qara na peresitedi ni iteki na ivakasala vakalawa mai na Valenivolavola ni iVakasala Raraba ni Lotu:

1-800-453-3860, isema ni 2-6301

1-801-240-6301

Ena taudaku i Amerika kei Kenada, ena veitaratara na peresitedi ni iteki ki na tabana vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase.

32.4.5

Soli Ripote ki na Vakailesilesi ni Matanitu

Eso na tamata era veivutuni tiko era sa voroka oti na lawa ni vanua se basulawa. Ena so na gauna, era na sega ni kila tiko na vakailesilesi vakamatanitu na veika oqo. Era vakayaloqaqataki ira na lewenilotu na bisopi kei na peresitedi ni iteki me ra muria na lawa ka ripotetaka na veika vakaoya ke gadrevi vakakina. Era vakasalataki ira talega na lewenilotu na iliuliu me ra vaqara ivakasala vakalawa mai vei ira na kenadau ni ra soli ripote. Na lawatu ni Lotu sa ikoya na talairawarawa ki na lawa.

Ena vuqa na vanua, sa gadrevi vakalawa vei ira na iliuliu ni matabete me ra ripotetaka eso na itovo tawavakalawa era na rawa ni kila tu. Me ivakaraitaki, sa gadreva eso na matanitu se vanua me ripotetaki na vakacacani ni gone kivei ira na vakailesilesi ni liga ni lawa.

Ena so na vanua, sa tauyavutaka na Lotu e dua na talevoni veivuke ni veivakacacani maroroi me vukei ira na bisopi kei na peresitedi ni iteki. Sa dodonu me ra qirita totolo na talevoni veivuke na iliuliu oqo ena veituvaki kece ena rairai vakacacani kina e dua na tamata—se na nona rawa ni vakacacani tu (raica na 38.6.2.1). Sa vakarautaki tu ena 24 na auwa dua na siga, 7 na siga dua na macawa.

Ena veimatanitu ka sega kina na talevoni ni veivuke, me na veitaratara kei na nona peresitedi ni iteki na bisopi e kila na yaco ni veivakalolomataki, o koya ena qai kerea na nona veidusimaki na daunivakasala vakalawa ni iwasewase ena valenivolavola ni iwasewase.

Me baleta na ikuri ni ivakamacala ni kena ripotetaki na veivakacacani, raica na 38.6.2.1 kei na 38.6.2.7.

---

NAVUCI NI ITUVAKI ME VUKEI KINA E DUA NA TAMATA ME VEIVUTUNI

---

32.5

iTuvaki Eso me Vukei kina e dua na Tamata me Veivutuni

Ni sa kidavi oti tu na caka cala bibi ni dua na lewenilotu, sa na vakarautaki koya na bisopi se peresitedi ni iteki me taqomaki ira na tani. Sa qara talega o koya na veituberi ni Yalo Tabu ena navuci ni ituvaki me vukei kina na tamata oya me veivutuni ka toro volekata na iVakabula.

32.5.1

Raici Raraba ni Veituvaki

Na ituva oqo e vakaraitaka e tolu na ituvaki me vukei kina e dua na tamata me veivutuni. E umana vata talega eso na navunavuci me baleti ira na iliuliu ni ra vakasamataka tiko na ituvaki me vakayagataki.

iTuvaki Eso me Vukei kina e dua na Tamata me Veivutuni

iTuvaki	Eso na ka me Vakasamataki (raica talega na 32.7)
iTuvaki Matabose ni Lewenilotu ni iTeki	Eso na ka me Vakasamataki (raica talega na 32.7) Me baleti ira na lewenilotu ka sa ciqoma na enidaumeni ni valetabu. E sa gadrevi ke dua na turaga se marama ka sa tauri enidaumeni oti ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu ena vuku ni caka cala bibi ga se itavi e vakaraitaki tu ena 32.6.1, 32.6.2, se 32.6.3.
iTuvaki Matabose ni Lewenilotu ni Tabanalevu	Eso na ka me Vakasamataki (raica talega na 32.7) Me baleta na lewenilotu kecega. E sa gadrevi me baleta na caka cala bibi e vakaraitaki tu ena 32.6.1. Ena rairai ganita na caka cala bibi kei na itavi e vakaraitaki tu ena 32.6.2 kei na 32.6.3. E sega ni veiganiti ke dua na turaga se marama ka sa tauri enidaumeni oti ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu ena vuku ni caka cala bibi ga se itavi e vakaraitaki tu ena 32.6.1, 32.6.2, se 32.6.3.
iTuvaki Veivakasalataki Yadua (raica na 32.8)	Eso na ka me Vakasamataki (raica talega na 32.7) Me baleta na lewenilotu kecega. E rawa ni okati kina na vakatatabu sega ni vakaivolataki ni lewe ni Lotu. Ena rairai sega ni veiganiti kei na ivalavala ca bibi se cakacaka ka na rawa ni veivuke kina na matabose ni lewenilotu ena ivalavala ni veivutuni (raica na 32.6.2 kei na 32.6.3). E sega ni veiganiti kei na caka cala bibi e gadrevi kina na matabose ni lewenilotu (raica na 32.6.1). E sega ni veiganiti ke dua na turaga se marama ka sa tauri edaumeni oti ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu ena vuku ni caka cala bibi ga se itavi e vakaraitaki tu ena 32.6.1, 32.6.2, se 32.6.3.

E sega ni veiganiti eso na gauna na vakasalataki ni tamata yadua kei na vakatatabu sega ni vakaivolataki mai vua na bisopi se peresitedi ni iteki me vukea e dua na tamata me veivutunitaka na caka cala bibi. Sa vakarautaka tu na Turaga na matabose ni lewenilotu me vukea e dua na turaganilewa e Isireli ena veituvaki vakaoqo. (Raica na Lako Yani 18:12–27; Mosaia 26:29–36; Vunau kei na Veiyalayalati 42:80–83; 102.) Me baleta na caka cala bibi eso, sa gadrevi e dua na matabose mai na lawatu ni Lotu (raica na 32.6.1). Na voroki ni veiyalayalati ni valetabu e vakalevutaka na kena rawa ni vakayacori na matabose ni lewenilotu (raica na 32.7.4).

Ena dua na tabanalevu, na daunivakasala ni bisopi ena veivuke ena matabose ni lewenilotu. Ena dua na iteki, ena veivuke na daunivakasala ni peresitedi ni iteki. Ena so na matabose ni lewenilotu ni iteki, na matabose e cake e vakaitavi talega (raica na 32.9.2). Ena dua na matabose ni lewenilotu, ena sota kei na tamata na matabisopi se mataveiliutaki ni iteki ena yalo ni loloma.

32.5.2

Navuci ni iTuvaki kei na Gauna

Ni navuci tu na ituvaki cava vei ira oqo ena vukea vinaka sara e dua na tamata me veivutuni, era qara na iliuliu na veituberi ni Yalo Tabu. Era vakasamataka talega na veika oqo:

• Na bibi vakaoti ni caka cala kei na lawatu ni Lotu baleta na gadrevi ni dua na matabose (raica na 32.6)

• Na ituvaki ni tamata o ya (raica na 32.7)

Ena veivosaki e dua na bisopi kei na peresitedi ni iteki me baleta na ituvaki vakatabakidua eso. Sa dodonu me ciqoma o koya na veivakadonui mai vua na peresitedi ni iteki ni bera ni vakayacori na matabose ni lewenilotu.

Ena veika dredre, sa rawa ki na peresitedi ni iteki me taro ivakasala vua na nona Vitusagavulu ni iWasewase sa lesi. Sa dodonu me veivosaki na peresitedi ni iteki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase ena veika sa tuvai koto ena 32.6.3. Ia, na peresitedi ni iteki duadua ga e navuca ke me na vakayacori e dua na matabose me vakaraitaki kina na ivakarau. Ke sa vakayacori e dua na matabose, ena navuca na peresitedi ni iteki se bisopi na kena icavacava.

Kevaka sa nanuma na bisopi se peresitedi ni iteki ni sa veiganiti na veivakasalataki yadua, ena vakamuria o koya na idusidusi ena 32.8. Kevaka e nanuma o koya ni sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu, se sa gadrevi ena lawatu ni Lotu e dua na matabose, ena vakamuria o koya e veiliutaki na veituvatuva ena 32.9–32.14.

Ni bera ni vakayacori na matabose, sa rawa ni navuca na bisopi se peresitedi ni iteki ni na vinaka sara na vakatatabu sega ni vakaivolataki me dua na gauna vua na lewenilotu. E vakayaco bose o koya ena gauna vinaka duadua me na vakauqeti kina na nona veivutuni vakaidina na lewenilotu. Ia, me kakua ni lokuyarataka o koya na matabose ke sa ganita me taqomaki ira na tani.

32.6

Na Bibi ni Caka Cala kei na Lawatu ni Lotu

Na bibi bibi ni dua na caka cala e sa vakasama bibi sara ni navuci tu na tuvaki ena (1) vukea na nodra taqomaki na tani ka (2) vukea e dua na tamata me veivutuni. Sa kaya na Turaga ni sa “sega ni rawa ni raica na ivalavala ca ka vakadonuya mada ga vakalailai” (Vunau kei na veiyalayalati 1:31; raica talega na Mosaia 26:29). Me ra kakua ni vakawalena na nona tamata cakacaka na ivakadinadina ni caka cala bibi.

Na caka cala bibi e sa dua na basulawa nakiti ka levu e veisaqasaqa kei na lawa ni Kalou. Sa volai koto e ra na ivakatabutubutu ni caka cala bibi eso.

• iVakarau rerevaki kei na veivakacacani (raica na 32.6.1.1 kei na 32.6.2.1)

• Veiyacovi vakatawadodonu (raica na 32.6.1.2 kei na 32.6.2.2)

• iVakarau veidabui (raica na 32.6.1.3 kei na 32.6.2.3)

• Voroki ni veivakabauti (raica na 32.6.1.4 and 32.6.2.4)

• iVakarau tale eso (raica na 32.6.1.5 and 32.6.2.5)

E vakamacalataka na veiwasewase oqo na gauna e gadrevi kina e dua na matabose ni lewenilotu, na gauna ena ganita kina, kei na gauna e sega ni ganita kina.

32.6.1

Na Gauna e Gadrevi kina na Matabose ni Lewenilotu

Sa dodonu me vakayaco bose ni lewenilotu na bisopi se peresitedi ni iteki ni vakatakila tu na itukutuku ni sa rairai cakava na lewenilotu e dua vei ira na cala e vakamacalataki tu ena wase oqo. Ena vuku ni veicaka cala oqo, sa gadrevi e dua na matabose se vakacava tu na ivakatagedegede ni matua vakayalo ni lewenilotu kei na kila ni kosipeli.

Raica na 32.11 ena vuku ni vatuka ni matabose eso e sa vakayacori me baleta na caka cala era volai tu ena wase oqo. Na vakatatabu sega ni vakaivolataki ni lewenilotu e sega ni na dua na madigi ki na veimatabose oqo.

Na Caka Cala ka Gadrevi kina na Vakayacori ni Matabose ni Lewenilotu

• Laba

• Kucu

• Vauci ena Veikatotogani se itovo kaukauwa

• Nodra vakalolomataki na gone se itabagone

• Vakalolomataki watina se dua tale na uabula (me vaka sa vakamacalataki ena 38.6.2.4)

• iTovo veibeci (vakacaca, veiyacovi, se vakailavo)

• Veiyacovi Vakamatavuvale vata

• iYaloyalo vakasisila ni gone (me vaka e dusimaki ena 38.6.6)

• Vakawatitaka e levu na watina

• Caka cala bibi ni tauri tu e dua na itutu dokai vaka-Lotu

• Vuqa na basulawa bibi eso

32.6.1.1

iValavala Rerevaki kei na Veivakacacani

Laba. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e labata na tamata e dua na lewenilotu. Me vaka e vakayagataki eke, na laba sai koya na nakiti vakatawadodonu ni kena kau tani na bula ni tamata. Sa gadrevi kina na vakasukai ni lewe ni Lotu ni tamata oya.

Na laba e sega ni okati ena qaravi tavi vakacakacaka ni ovisa kei na mataivalu. Na vakalutu e sega ni okati me laba ena ituvaki oqo. Ke a vakavuna na mate na vakacalaka se na nomu taqomaki iko se so tale, ena sega ni okati tu me laba na kau tani ni dua na bula. Oqo ena rairai dina talega ena ituvaki tale eso, me vaka na malumalumu ni vakarau ni vakasama ni dua na tamata.

Kucu. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu me baleta na kucu. Me vaka e vakayagataki eke, na kucu sai koya na veiyacovi vakasaurarataki kei na dua ka sega ni vakadonui vakalawa ena vuku ni malumalumu ni vakasama se bula vakayago. Me vaka e vakayagataki eke, na kucu e sega ni oka kina na veiyacovi ka rau duavata kina e rua na gone ka veivolekati na nodrau yabaki ni bula.

Totogi Vakalawa ni Veiyacovi ena iValavala Kaukauwa. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e sa totogitaki vakalawa ni a veiyacovi enai tovo kaukauwa e dua na lewenilotu.

Nodra Vakacacani na Gone se iTabagone. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e vakacacana e dua na gone se itabagone e dua na tamata me vaka e vakamacalataki ena 38.6.2.3.

Vakacacani Watina se Dua Tale na Uabula. E tiko nai vakatagedegede ni bibi ni itovo veivakacacani. Raica na 38.6.2.4 ena gauna e gadrevi kina e dua na matabose ni lewenilotu me baleta na vakacacani ni watina se dua tale na uabula.

iTovo Veivakamavoataki Rerevaki. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e vakaleqai ira vakayago na tamata veitaravi e dua na uabula ena itovo rerevaki ka sa veivakarerei vei ira na tani.

32.6.1.2

Bula Tawakilikili ni Veiyacovi

Veiyacovi ena loma ni Vuvale. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu me baleta na veiyacovi vakamatavuvale vata me vaka e tukuni ena 38.6.10. Na vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata e sa dau via gadrevi tu.

iYaloyalo Vakasisila ni Gone. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e coko e dua na tamata ena iyaloyalo vakasisila ni gone me vaka e dusimaki tu ena 38.6.6.

Vakawatitaka e levu na watina. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e cakava nakita tu e dua na tamata me vakawatitaka e levu na watina. E rawa ni vakayacori vuni eso na vakawati vakalelevu, ni sega ni kila na watina ni dua se levu tale tu na watina. Na vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata sa gadrevi kevaka e cakava kila tu na tamata oya na vakawati vakalelevu.

iTovo Veivakamavoataki ni Veiyacovi. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e vakaleqai ira veitaravi na tamata ena veiyacovi e dua na uabula ka veivakarerei vei ira na tani.

32.6.1.3

iVakarau Veidabui

iTovo Veivakamavoataki Vakailavo. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e kilai tani tu ni vakaleqai ira vakailavo na tamata veitaravi ka nakiti e dua na uabula ka veivakarerei vei ira na tani (raica na 38.6.2.4). Oqo e oka kina na vakavureilavo veidabui kei na veika vakaoya. Na lusi vakailavo tawalokuci e vu mai na ituvaki vakailavo eso e sega ni okati me veidabui. Kevaka e yaco na veilewai, sa rawa ni navuca na iliuliu ni matabete me ra wawa me yacova ni sa taucoko na kena macala. Raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo se iyauqaqa ni Lotu.

32.6.1.4

Voroki ni Veivakabauti

Caka Cala Bibi Ni Tauri Tu e dua na iTutu Dokai vaka-Lotu Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu kevaka e caka cala bibi e dua na lewenilotu ni taura tu e dua na itutu dokai. Oqo e oka kina e dua na Vakaitutu Raraba, Vakailesilesi Raraba ni Lotu, Vitusagavulu ni iWasewase, peresitedi ni valetabu se metereni, peresitedi ni kaulotu se nona itokani, peresitedi ni iteki, peteriaki, se bisopi. Oqo era sega ni wili kina na peresitedi ni tabana. Ia, sa rawa ni vakalailaitaki se vakasukai na galala ni lewe ni Lotu ni peresitedi ni tabana me vakataki ira ga na lewenilotu tale eso.

32.6.1.5

iVakarau Tale Eso

Totogitaki Vakalawa ena Basulawa Bibi. Sa gadrevi e dua na matabose ni lewenilotu ena veigauna e sa totogitaki kina vakalawa e dua na tamata ena basulawa bibi.

32.6.2

Na Gauna ena Rairai Veiganiti kina na Matabose ni Lewenilotu

Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu ena veigauna vakaoqo.

32.6.2.1

iValavala Rerevaki kei na Veivakacacani

Sa vakarota na Turaga, “Mo kakua ni … laba, se kitaka e dua na ka vakaoqori” (Vunau kei na Veiyalayalati 59:6; vakaikuritaki). Na ivalavala rerevaki kei na veivakacacani e rairai veiganiti kina na matabose ni lewenilotu e oka kina (ia e sega ni yalani) o ira na volai koto e ra.

Laba Sasagataki. Nakita tu ni saga me vakamatea e dua.

Vakacacani ni Veiyacovi, Oka Kina na iValavala Kaukauwa kei na Veivakasosataki Na vakacacani ni veiyacovi e kovuta raraba tu na ivakarau eso (raica na 38.6.18). Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na tamata ka veiyacovi ena ivalavala kaukauwa se vakacacana e dua. Ena rairai veiganiti vakalevu cake na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e caka wasoma tiko na ivalavala ca. Raica na 38.6.18.3 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose.

Vakacacani Watina se Dua Tale na Uabula. E tiko nai vakatagedegede ni bibi ni itovo veivakacacani (raica na 38.6.2.4). Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na tamata ka sa vakacacana na watina se dua tale na uabula. Ena rairai veiganiti vakalevu cake na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e caka wasoma tiko na ivalavala ca. Raica na 38.6.2.4 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose.

32.6.2.2

Bula Tawakilikili ni Veiyacovi

Na lawa ni tiko savasava ni Turaga sai koya na vakuwai mai na veimaliwai ni veiyacovi ena taudaku ni vakamau vakalawa ni dua na turaga kei na marama (raica na Lako Yani 20:14; Vunau kei na Veiyalayalati 63:16). Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta na bula tawakilikili ni veiyacovi me vaka e vakamacalataki tu ena 38.6.5 Ena veigauna vakaoqo, ena gadrevi vakalevu cake e dua na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e tokaruataki na ivalavala ca. Raica na 32.6.1.2 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose.

32.6.2.3

iVakarau Veidabui

Na Vunau e Tini e vakavulica, “Mo kakua ni butako” se “beitaka vakailasu na kai nomu” (Lako Yani 20:15–16). Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu ena ivalavala me vaka na butako, basu vale, tauri yaya vakailoa, vakayagataki lavo vakatawadodonu, bubului vakailasu, kei na rawa ka ena ilawaki. Ena veigauna vakaoqo, ena gadrevi vakalevu cake e dua na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e tokaruataki na ivalavala ca.

Raica na 32.6.1.3 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose me baleta na ivakarau veidabui eso. Raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo se iyauqaqa ni Lotu. Raica na 38.8.2me baleta na lawakitaki ni tamata.

32.6.2.4

Voroki ni Veivakabauti

Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu ke dua na lewenilotu e:

• Caka cala bibi ni taura tu e dua na itutu vakaveiliutaki se nuitaki ena Lotu se vanua vakaitikotiko.

• Vakayacora e dua na caka cala bibi ka kilai levu tu.

Ena veigauna vakaoqo, ena gadrevi vakalevu cake e dua na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e tokaruataki na ivalavala ca.

Raica na 32.6.1.4 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose. Raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo se iyauqaqa ni Lotu.

32.6.2.5

iVakarau Tale Eso

A vakavulica na Tui Penijamini, “Sa sega ni rawa meu tukuna vei kemuni na veika kece ko ni na rawa ni ivalavala ca kina; ni sa vuqa sara na kena ivakarau kei na kena sala, io sa rui levu kau sa sega ni wilika rawa” (Mosaia 4:29). Ena rairai veiganiti na matabose ke dua na tamata e:

• Vakaraitaka e dua na ivakarau ni caka cala bibi (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 82:7).

• Nakita ni vakasavuligataka na itavi vakamatavuvale, oka kina na tawasaumi ni tokoni ni gone kei na ilavo musuki ni veisere.

• Veivakarerei ena ivalavala kaukauwa, e matanavotu se ena initaneti (raica na 32.2.1).

• Volitaka na waigaga e vakatabui vakalawa.

• Vakayacora eso tale na cakacaka ni basu lawa bibi.

Ena veigauna vakaoqo, ena gadrevi vakalevu cake e dua na matabose me vukea e dua na lewenilotu me veivutuni kevaka e voroka tiko na veiyalayalati ni valetabu se kevaka e tokaruataki na ivalavala ca.

Ena rairai veiganiti na matabose ni lewenilotu ke dua na lewenilotu e coko, vakayacora, vakarautaka, sauma, se vakauqeta e dua na vakalutu. Raica na 38.6.1 me baleta na idusidusi eso.

Na Gauna e Gadrevi se Rairai Veiganiti kina na Matabose ni Lewenilotu

Mataqali caka cala	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1)	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2)
Mataqali caka cala iValavala Rerevaki kei na Veivakacacani	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1) Laba Kucu Vauci ena Veikatotogani se itovo kaukauwa Nodra vakacacani na gone se itabagone iTovo veivakamavoataki rerevaki	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2) Laba sasagataki Na veivakacacani ni veiyacovi, oka kina na ivalavala kaukauwa kei na veivakasosataki (raica na 38.6.18 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose) Vakacacani watina se dua tale na uabula (raica na 38.6.2.4 ni gauna e gadrevi kina e dua na matabose)
Mataqali caka cala Bula Tawakilikili ni Veiyacovi	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1) Veiyacovi Vakamatavuvale vata iYaloyalo vakasisila ni gone Vakawatitaka e levu na watina iTovo veivakamavoataki ni veiyacovi	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2) Na veibutakoci, veidauci, veimaliwai vakatagane se vakayalewa vata, kei na veiyacovi kece tale eso ena taudaku ni vakamau vakalawa ni dua na tagane kei na dua na yalewa, oka kina na sotavi ni veiyacovi ena initaneti se ena talevoni Tiko tawavakawati vata, tikovata ka vakatarai vakamatanitu kei na veimoceri ka sega ni vakamau, kei na vakamau vakatagane se vakayalewa vata Na vakayagataki vakasivia se vakatotogani enai yaloyalo vakasisila ka sa vakavu leqa vakalevu ki na vakawati se matavuvale ni dua na lewenilotu.
Mataqali caka cala iVakarau Veidabui	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1) Na itovo ni tauri ilavo vakailawaki, me vaka na veidabui kei na itovo e tautauvata (raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo se iyauqaqa ni Lotu)	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2) Butako ena ivalavala kaukauwa, basuvale, butako, se vakayagataki ilavo vakatawadodonu (raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo se iyauqaqa ni Lotu) Bubului vakailasu
Mataqali caka cala Voroki ni Veivakabauti	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1) Caka cala bibi ni tauri tu e dua na itutu dokai vaka-Lotu	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2) Na caka cala bibi ni taura tu e dua na itutu ni vakatulewa se veivakabauti ena Lotu se na itikotiko (raica na 32.6.3.3 kevaka a vakaitavi e dua na lewenilotu ena vakayagataki vakatawadodonu ni ilavo kei na iyauqaqa ni Lotu) Caka cala bibi e sa kilai levu tu
Mataqali caka cala iVakarau Tale Eso	Sa Gadrevi na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.1) Vuqa na basulawa bibi eso	Ena Rairai Veiganiti na Matabose ni Lewenilotu (raica na 32.6.2) Vakalutu (vakavo ga ke dua na veisau ena 38.6.1 e taurivaki) iVakarau ni caka cala bibi eso Nakita na vakasavuligataki ni tavi vakamatavuvale, oka kina na tawasaumi ni tokoni ni gone kei na ilavo musuki ni veisere. Volitaki ni waigaga e vakatabui vakalawa Eso tale na cakacaka ni basu lawa bibi eso

32.6.3

Na Gauna me na Veivakasalataki vata kina na Peresitedi ni iTeki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase me baleta na gadrevi ni Matabose ni Lewenilotu se iVakarau Tale Eso

Eso na ka e gadrevi kina na kauwai levu kei na veituberi. Me kilai na sala ni veivuke vinaka duadua, e dodonu vua na peresitedi ni iteki me veivakasalataki vata kei na Mataveiliutaki ni iWasewase me baleta na ituvaki eso ena wase oqo. Ia, na peresitedi ni iteki duadua ga e navuca ke me na vakayacori e dua na matabose me vakaraitaki kina na ivakarau. Kevaka sa vakayacori e dua na matabose, ena navuca na peresitedi ni iteki se bisopi na kena icavacava.

Kevaka sa vakayacori na matabose ni lewenilotu ena dua na ka e vakaraitaki tu ena wase oqo, na vakatulewa ni matabose sa dodonu me “sega ni dua na vakatatabu,” “vakatatabu vakaivolataki ni lewenilotu,” se “vakasukai ni lewenilotu.” Sa gadrevi na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada me vagalalataki kina na vakatatabu vakaivolataki se vakacurumi tale ni tamata oya ki na Lotu (raica na 32.16.1, naba 9).

32.6.3.1

iTavi tale eso

Kevaka e sega ni vakayacori na matabose ni lewenilotu, na ivakarau tale eso e rawa ni oka kina:

• Vakatatabu sega ni vakaivolataki ni lewenilotu (raica na 32.8.3).

• iVakamacala ni ivolatukutuku ni lewenilotu (raica na 32.14.5).

• Vakatatabu ni cakacaka vakalotu, ka vakatabuya e dua na tamata ni ciqoma se cakacakataka na matabete se ciqoma se vakayagataka e dua na ivolatara ni valetabu.

Ena veivakasalataki vata na peresitedi ni iteki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase ni bera ni vakayacori e dua vei ira na itavi oqo.

32.6.3.2

Vukitani

Na veika e baleta na vukitani e dau vakayacoka wasoma ena taudaku ni yalayala ni dua na tabanalevu se iteki. Sa gadrevi me raici totolo me ra taqomaki kina na tani.

Ena veivosaki na bisopi kei peresitedi ni iteki ke nanuma o koya ni na rawa ni vakavuna na vukitani na ivakarau ni dua na lewenilotu. Sa rawa vua bisopi se peresitedi ni iteki me solia e dua na vakatatabu sega ni vakaivolataki ki na lewenilotu oya (raica na 32.8.3). Ena veivosaki vakatotolo na peresitedi ni iteki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase. Ia, na peresitedi ni iteki duadua ga ena navuca se na veiganiti na matabose ni lewenilotu se ivakarau tale eso.

Me vaka e vakayagataki eke, na vukitani e vakaibalebaletaki ki na dua na lewenilotu e vakaitavi tiko ena veika oqo:

• Vakaitavi veitaravi tiko ena saqati nakiti ni Lotu e matadra na lewe levu, kena ivunau, kena lawatu, se kedra iliuliu

• Usuraki ni veivakavulici vaka ivunau ni Lotu ka e sega ni vunau ni Lotu ni oti na nona vakadodonutaki mai vua na bisopi se peresitedi ni iteki

• Vakaraitaki ni dua na ivakarau ni cakacaka ka nakiti me vakamalumalumutaka na vakabauta kei na qaravi tavi ni lewe ni Lotu

• Tomani tiko me muri na ivakavuvuli eso ni matalotu vukitani ni oti na nona vakadodonutaki mai vua na bisopi se peresitedi ni iteki

• Lewena tu e dua tale na lotu ka tokona na kena ivakavuvuli (Na bula luluqa vakaoti ena Lotu se leweni ni dua tale na lotu e sega ni wili tu vakaikoya me vukitani. Ia, kevaka e lewena tu e dua na lewenilotu e dua tale na lotu ka vakatusa e matadra na tamata na dina ni kena ivakavuvuli, ena rairai veiganiti na vakasukai ni nona lewenilotu.)

A vakavulici ira na Nifaiti na iVakabula ni sa dodonu mera tomana ni qarava tikoga na tamata ka sa caka cala. “Ia kevaka sa sega ni veivutuni, me kakua ni wili vata kei ira na noqu tamata, de na vakacacani ira na noqu tamata” (3 Nifai 18:31).

32.6.3.3

Vakayagataki Vakatawadodonu ni Lavo ni Lotu

Kevaka e dua na lewenilotu e vakayagataka vakatawadodonu na ilavo ni Lotu se butakoca na iyau vakamareqeti ni Lotu, ena veivosaki na peresitedi ni iteki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase se na veiganiti me dabe na matabose ni lewenilotu se muri e dua tale na sala. Era na navuca na iliuliu:

• Na iwiliwili e vakayagataki vakatawadodonu se butakoci.

• Se qai yaco vakadua ga se sa yaco vakavica vata.

• Kevaka sa saumi lesu tale.

• Na ivakatagedegede ni veivutuni ni tamata oya.

• Na itutu ka taura tu na lewenilotu (raica na 32.6.1.4 me baleti ira na lewenilotu era taura tu na itutu kilai ena Lotu).

Na peresitedi ni iteki ena ripotetaka e dua vei ira oqo ena iVurevure ni iLiuliu kei na Vunivola:

• Na macala ni dua na matabose ni lewenilotu

• Ni a veivakasalataki kei iratou na Mataveiliutaki ni iWasewase ka navuci kina ni a sega ni gadrevi me dabe na matabose ni lewenilotu

Kevaka e sa vakadeitaka na Tabacakacaka ni Dikevi Fika ni Lotu ni dua na iliuiliu se tamata cakacaka ena Lotu e vakayagataka vakatawadodonu na ilavo se iyauqaqa ni Lotu, e dau kena ivakarau me na dusimaka na Mataveiliutaki Taumada me vakatakilakilataki na nona ivolatukutuku ni lewenilotu. Na “iLiuliu” e vakamacalataki me dua na tamata e taura tu e dua na itutu kilai ena Lotu, ka vakakina o ira na daunivakasala, vunivola, kei na mataveiliutaki ni tabana. Ni sa taucoko na veivutuni, sa rawa ni kerea na peresitedi ni iteki na vagalalataki ni ivakatakilakila (raica na 32.14.5 kei na 34.7.5). Na ivakatakilakila e sega ni kena ibalebale ni sa vakayacori oti e dua na matabose ni lewenilotu se dua tale na cakacaka.

32.6.3.4

Veisau me Tagane se Yalewa

O ira na bisopi kei na peresitedi ni iteki ka cakacaka vata tiko kei ira na tamata ka kilai tu me ra sa veisautaki ira mera tagane se yalewa me muria na idusidusi eso ena 38.6.23.

32.6.4

Ni Gauna e Sega ni Dau Veiganiti kina na Matabose ni Lewenilotu

E sega ni dau veiganiti tu na matabose ni lewenilotu ena veituvaki vakaoqo.

32.6.4.1

Sega ni Vakamuria tu Eso na iVakatagedegede ni Lotu

E sega ni vakayacori na matabose ni lewenilotu ena veika e tuvai koto e ra. Ia, raica matua na veisau ena iotioti ni tukutuku.

• Bula luluqa ena Lotu

• Sega ni vakataucokotaka na itavi vaka-Lotu

• Sega ni saumi ikatini

• iValavala ca ni sega ni cakava

• Vakatamemedru

• Sega ni bulataka na Vosa ni Vuku

• Vakayagataki ni yaloyalo vakasisila, vakavo na yaloyalo vakasisila ni gone (vaka e dusimaki tu ena 38.6.6) se na vakayagataki vakasivia se vakatotogani enai yaloyalo vakasisila ka sa vakavu leqa vakalevu tu ki na vakawati se matavuvale ni dua na lewenilotu (vaka e dusimaki tu ena 38.6.13).

32.6.4.2

Leqa Vakabisinisi se Tawasaumi ni Dinau

E sega ni dodonu mera vakayagataka na iliuliu na matabose ni lewenilotu me wali kina na veileti vakabisinisi. Na leqa vakabisinisi se tawasaumi ni dinau e sega ni vuna me vakayacori kina na matabose ni lewenilotu. Ia, sa dodonu me vakayacori na matabose ena vuku ni vakarau veilawakitaki bibi eso se so tale na ivalavala bibi ni veidabui vakailavo 32.6.1.3).

32.6.4.3

Veileti Vakalewenivanua

E sega ni vakayacori na matabose ni lewenilotu me walia na veileti vakalewenivanua (raica Vunau kei na Veiyalayalati 134:11).

32.7

iTuvaki Eso ni Tamata

A kaya na Turaga, “Sa dodo tu yani vei kemuni na liga ni noqu loloma cecere, ia ko koya yadua sa lako mai, au na ciqomi koya; sa kalougata ko ira sa lako mai vei au” (3 Nephi 9:14). Na ituvaki ni dua na tamata e sa vakasama bibi ena kena navuci:

• Na ivakarau matau me vukei kina me veivutunitaka na caka cala bibi eso (raica na 32.5 kei na 32.6).

• Na vakatulewa e caka ena veivosaki vakayadua se matabose ni lewenilotu (raica na 32.8 kei na 32.11).

Na Vakasama Eso ena Rairai Vakayarayarataka na Vakatulewa

• Bibi ni valavala ca

• Gagadre i koya e vakaleqai

• iVakadinadina ni veivutuni

• Voroki ni veiyalayalati ni valetabu

• iTutu ni veivakabauti se lewa

• Caka veitaravi

• Yabaki, yalomatua, kei na kilaka

• Rawaka ni vakasama

• Vakatutusa vakataki koya

• Gauna ena maliwa ni caka cala kei na vakatutusa

E qara na bisopi kei na peresitedi ni iteki na vakasama kei na loma ni Turaga ena ituvaki yadua. Era vakasamataka na veituvaki oqo ena navuci ni vakarau cava me vakayagataki kei na kena vatuka. Na veituvaki oqo e sega ni vakasaurarataka e dua na vakatulewa vakaikoya. Ia, era sa itokani ki na dua na vakatulewa era na cakava tu ena masumasu na iliuliu ka vakakina ena veituberi ni Yalotabu.

32.7.1

Bibi ni valavala Ca

Na bibi ni dua na caka cala e vakarautaki ena kena ilevu. Oqo e rawa ni oka kina na iwiliwili kei na wasoma ni caka cala, na bibi ni leqa e vakavurea, kei na iwiliwili ni tamata e vakamavoataki kina.

32.7.2

Gagadre i Koya e Vakaleqai

Era vakasamataka na iliuliu na nodra gagadre na vakaleqai kei ira na tani. Oqo e rawa ni oka kina na watina e dua na tamata kei na lewe ni matavuvale tale eso. Era vakasamataka talega na iliuliu na bibi ni leqa.

32.7.3

iVakadinadina ni Veivutuni

Na veituberi vakayalo e sa gadrevi me kilai kina se sa veivutuni vakaidina e dua na tamata. Na veivutuni vakaoya sa vakaraitaki vakaidina sara ena ivalavala dodonu e vakayacori ena loma ni dua na gauna me vakatauvatani kei na rarawa levu ka vakaraitaki ena loma ni dua ga na gauna ni veivakatarogi. Na ituvaki eso me vakasamataki e oka kina:

• Na qaqaco ni vakabauti Jisu Karisito.

• Na ivakarau ni vakatutusa.

• Na titobu ni rarawa ena vuku ni caka cala.

• Veivakadodonutaki vei ira na tamata vakaleqai.

• Tutaki ni gagadre vakalawa.

• Rawaka ena tarovi ni caka cala.

• Yalodina me talairawarawa ki na ivakaro mai na gauna ni caka cala.

• Yalodina vei ira na iliuliu ni Lotu kei ira na tani.

• Lomasoli me muria na nodra ivakasala na iliuliu ni Lotu.

e masu tiko e dua na yalewa

32.7.4

Voroki ni Veiyalayalati ni Valetabu

E tukuna na Turaga, “Ni ko koya sa soli vakalevu vua ena gadrevi vakalevu mai vua” (Vunau kei na Veiyalayalati 82:3). Na tamata ka sa ciqoma na edaumeni ni valetabu e sa vakayaco veiyalayalati me bulataka e dua na ivakatagedegede cecere cake. Na voroki ni veiyalayalati oqo sa vakalevutaka na bibi ni caka cala. E rawa ni vakavurea na kena vakayacori na matabose ni lewenilotu.

32.7.5

iTutu ni Veivakabauti se Lewa

Sa vakalevutaki na bibi cake ni caka cala ke vakayacora e dua na tamata ni taura tu na itutu ni veivakabauti se lewa, me vaka e dua na itubutubu, iliuliu, se qasenivuli.

32.7.6

Vakawasoma

Na ivakarau ni kena cala vakawasoma e bibi ka rawa ni vakaraitaka na itovo tudei vakaoti se veivakatotogani e vakataotaka tu na rawaka ki na veivutuni dina. Me ikuri ni vakatatabu ni lewenilotu ena rairai veiganiti, na parokaramu eso ni vueti mai na veivakatotogani kei na veivakasalataki ni kenadau e rawa ni veivuke (raica na 32.8.2).

32.7.7

Yabaki, Yalomatua, kei na Kilaka

Era vakasamataka na iliuliu na yabaki, yalomatua, kei na kilaka ni vakasalataki tiko e dua na lewenilotu se navuci tiko na macala ni matabose ni lewenilotu. Sa dau veiganiti na veivosoti kivei ira ka se bera ni matua ena kila na kosipeli. Me ivakaraitaki, na veivosoti e rawa ni veiganiti kivei ira na lewenilotu gone ka vakaitavi ena ivakarau dukadukali kevaka era vakanadakuya na caka cala ka vakaraitaka na veivutuni vakaidina. Ia, ena rairai gadrevi na ivakarau bibi cake kevaka era tomana tikoga na ivalavala oya.

32.7.8

Rawaka ni Vakasama

Na leqa ni vakasama, veivakatotogani, se yalani ni rawaka ni vakasama e sega ni ulubaletaka e dua na tamata ka sa caka cala bibi. Ia, oya na ituvaki eso me vakasamataki. Me tiki ni nona vukei e dua na tamata me veivutuni, era qara na iliuliu na veituberi ni Turaga ena nona kila deivaki na tamata oya na ivakavuvuli ni kosipeli kei na ivakatagedegede ni ituvaki ni vakasama.

32.7.9

Vakatusai Koya

Na vakatutusa vakai koya kei na rarawa vakalou ena ivakarau ni dua na tamata e vakaraitaka e dua na gagadre me veivutuni.

32.7.10

Gauna ena Maliwa ni Caka Cala kei na Vakatutusa

Na vakatutusa sa tiki ni veivutuni ka sega ni dodonu me lokuyarataki. Eso na gauna dau muria na caka cala na veivakadodonutaki kei na bula vakabauta voli ena dua na gauna balavu. Kevaka sa vakatusa na caka cala e dua na lewenilotu ka sega tale ni cakava, e rawa ni vakaraitaka oya ni sa vakanadakuya o koya. Ena gauna oya, na vakatutusa sa rawa ni vakaotia ka sega ni tekivutaka na ivalavala ni veivutuni.

32.7.11

Na iValavala Ca era Okati kina na Lewenilotu Era Vakaitikotiko ena Tabanalevu se iTeki Duidui

Ena so na gauna o ira na lewenilotu era cakava vata e dua na ivalavala ca bibi era bula ena veitabanalevu kei na iteki duidui. Ena ituvaki vakaoqo, era na veivakasalataki vata na vei peresitedi ni iteki me baleta na gadrevi ni vakatatabu ni leweni lotu se na kena matabose. Era na veivosakitaka talega kevaka e tiko na kena yaga me tautauvata na vakatatabu se vakatulewa ni matabose se tiko eso tale na ka e rawa ni vakatakila na kena gadrevi me duidui na lewa e tau.

---

QARAVI NI VEIVAKASALATAKI YADUA

---

32.8

Veivakasalataki Yadua kei na Vakatatabu ni Lewenilotu

Sa dau veiganiti na veivakasalataki yadua me vukea na nodra taqomaki na tani ka vukea ni rawata e dua na tamata na kaukauwa veivueti ni Veisorovaki i Jisu Karisito ena veivutuni. Na veivakasalataki vakaoya e rawa talega ni vukei ira na lewenilotu me taqomaki ira mai na caka cala levu bibi eso. Ena veivakasalataki yadua, sa rawa ni ra solia talega na iliuliu na vakatatabu mama ni lewenilotu me vukea e dua na lewenilotu me veivutunitaka eso na caka cala bibi (raica na 32.8.3).

Me kakua ni dau tauri vakamamada na caka cala bibi (raica Vunau kei na Veiyalayalati 1:31). Na voroki ni veiyalayalati ni valetabu e vakalevutaka na kena rawa ni vakayacori na matabose ni lewenilotu (raica na 32.7.4).

Na idusidusi eso me vukei ira na iliuliu ni kila na gauna ena rairai veiganiti kina na veivakasalataki kei na vakatatabu mama sa toqai koto e ra (raica talega na 32.7):

• E sa bera ni vakayacora e dua na caka cala e dua na tamata ka na gadrevi kina na matabose ni lewenilotu (raica na 32.6.1).

• E sa vakatutusa vakataki koya e dua na tamata ka sa veivutuni vakaidina.

• Sa veivutunitaka tiko e dua na tamata e dua na caka cala bibi ka se bera ni se bau vakayacora vakadua.

• Na caka cala ni dua na tamata e sega ni voroka na veiyalayalati ni valetabu.

• E tiko na ituvaki vakamamadataki veiganiti eso ni dua na tamata.

32.8.1

Veivakasalataki Yadua

E taurivaki na idusidusi eso oqo ni vakasalataka tiko e dua na lewenilotu na bisopi se peresitedi ni iteki me vukei koya me veivutuni.

• Kerea vakarauta ga na itukutuku me navuci kina (1) na itovo ni vakasama ni lewenilotu ki na ivakarau ni caka cala kei (2) na ituvaki, wasoma ni kena yaco, kei na balavu ni gauna ni vakarau. Kakua ni kerea na ka matailalai eso ena taudaku ni ka e ganiti me kilai deivaki kina na ituvaki. Kakua ni taroga na taro ka vure mai na lomatarotaro yadua.

• Taroga na sala e sa tarai ira kina na tani na ivakarau.

• Vakanamata ki na itovo vinaka eso e vakatitobutaka na saumaki kei na nona soli koya na lewenilotu kivua na Turaga. Vakayaloqaqataka na lewenilotu me kitaka na itavi vakatabakidua eso me vakavurea na veisau ni itovo kei na veisau ni yalo ni veivutuni. Sureti koya me toro voleka kivua na iVakabula, qara na Nona kaukauwa ka vakila tu na Nona loloma veivueti.

• Vakauqeta na itaviqaravi veilaveti eso vaka na masu, vuli ivolanikalou, kei na tiko ena veisoqoni ni Lotu. Vakavulica ni rawa ni vakalailaitaka na veivakayarayarataki ni vunica na cakacaka ni tuva kawa kei na cakacaka ni valetabu. Vakayaloqaqataka na qaravi ira na tani kei na wasei ni kosipeli.

iTaviqaravi Veilaveti Eso me Veivuke ena Veivutuni kei na Tarai ni Bai Vakayalo Eso

• Masu

• Vuli ivolanikalou

• Tiko ena Lotu

• Cakacaka ni tuva kawa kei na valetabu e veisiga, oka kina na tuva yaca vakamatanivola

• Qaravi ira na tani

• Wasei ni kosipeli

• Vakauqeta na vakayaco veivakadodonutaki kivei ira na vakaleqai ena caka cala ka kerei na veivosoti

• Vakayaloqaqataka na vakanadakui ni veivakayarayarataki ca. Vukea na lewenilotu me vakaitavitaki ira ena tataqomaki me vorati kina na veitemaki vakatabakidua eso.

• Kila tu ni ko sa dua na iliuliu vakalotu, sega ni dua na daunivakasala saumi. Me ikuri ni veivakasalataki o vakarautaka, ena yaga ki na so na lewenilotu na veivakasalataki me baleta na itovo. Eso e sotava dredre mai na vakaleqai ni vakasama. Ke gadrevi, vakasalataka na lewenilotu me ra qara veivuke mai vei ira na kenadau vakaivola ena tabana ni bula kei na vakasama (raica na 31.3.6).

• Dau masumasu ka qara veituberi mai vua na Yalotabu ni bera na soli ni vakatatabu mama ni lewenilotu. E rawa ni yaga ki na so na lewenilotu na cakacakataki vagumatua ni dodonu ni lewe ni Lotu mai na nodra vakatatabutaki tu.

• Talemuria mo veivakayaloqaqataki, vaqaqacotaka na igu vakayalo, ka yadrava na rawaka.

Ni sa vakatutusa oti e dua na lewenilotu kivua na bisopi se peresitedi ni iteki, e rawa ni yaco na veivakasalataki talemuri ena vica na sala. Na iliuliu sa rawa ni vakarautaka vakaikoya. Se, ena nona veivakadonui na lewenilotu, sa rawa ni lesia o koya e dua na nona daunivakasala me vakarautaka.

Ena veivakadonui ni lewenilotu, sa rawa vua e dua na bisopi se peresitedi ni iteki me lesi ira na lewe ni kuoramu ni italatala qase se iSoqosoqo ni Veivukei mera veivuke ena sala vakatabakidua eso. Me baleti ira na itabagone, e rawa ni lesi ira na mataveiliutaki ni Goneyalewa se daunivakasala ni kuoramu ni Matabete i Eroni me ra veivuke. O ira ka sa lesi me veivuke sa nodra na veivakauqeti me ra vakataucokotaka na ilesilesi o ya (raica na 4.2.6).

Ni lesi tu e dua me veivuke ena veivakasalataki talemuri, ena solia na iliuliu na itukutuku vakarauta ga e veiganiti me vukea na lewenilotu. Na tamata sa lesi me na dei tiko ena kena maroroi ni itukutuku. E tukuna talega o koya kivua na bisopi na rawaka kei na gagadre ni lewenilotu.

e masu tiko e dua na yalewa

32.8.2

Vukei ira na Tamata me ra Walia na Veivakatotogani kei na Vakayagataki ni iYaloyalo Vakasisila

E yaco eso na gauna na veivakasalataki yadua me vukei ira na lewenilotu ni veivutunitaka na caka cala e semati kina se vakavu mai na veivakatotogani. Na veivakatotogani oqo e rawa ni oka kina na waigaga eso se vuqa tale na vei itovo eso. Na veivakatotogani e vakaleqa na tamata yadua, bula vakawati, kei na matavuvale. Sa rawa ni vakasalataki ira na lewenilotu na bisopi me ra qara veivuke mai na parokaramu ni vueti mai na veivakatotogani eso ni Lotu kei ira na kenadau vakaivola ena tabana ni bula kei na vakasama.

Na vakayagataki ni iyaloyalo vakasisila sa tekivu me sa matau tikoga mai. Kevaka e bibi se vagauna na vakayagataki ni iyaloyalo vakasisila, ena veivakamavoataki. Ena vakasava tani na Yalotabu. Ena vakamalumalumutaka na igu me vakavurea na kaukauwa e basika mai na maroroi ni veiyalayalati. E vakaleqa talega na veimaliwai vakamareqeti.

Na veivakasalataki yadua kei na vakatatabu mama ni lewenilotu e sa dau veiganiti tu ena vukei ni dua na tamata me veivutunitaka na vakayagataki ni yaloyalo vakasisila. E sega ni dau vakayacori tu na matabose ni lewenilotu. Me baleta na veisau eso, raica na 38.6.6 kei na 38.6.13. Sa rawa ni veivuke na veivakasalataki mai vei ira na kenadau.

Na peresitedi ni iteki kei na bisopi era tokoni ira na lewe ni matavuvale ni gadrevi. Sa rawa ni ra okati na itubutubu ni ra vakasalataki tiko na itabagone ena vakayagataki ni yaloyalo vakasisila. Sa rawa ni okati na watina ni vakasalataki tiko e dua na tamata vakawati.

Me baleta na ikuri ni vakamacala ena nodra vakasalataki na lewenilotu ka vakaitavi tu ena iyaloyalo vakasisila, raica na 38.6.13.

32.8.3

Vakatatabu Mama ni Lewenilotu

Me ikuri ni kena vakauqeti na ivakarau vinaka ni ia tiko na veivakasalataki, sa rawa ni vakatabuya vakamamada na bisopi se peresitedi ni iteki eso na dodonu ni lewe ni Lotu me dua na gauna. Ni qaravi tu vakavuku, na vakatatabu eso oqo e rawa ni veivuke ena veivutuni kei na rawaka vakayalo. Era sa navuci me mama baleta ni ra sa sega ni volai ena ivolatukutuku ni lewenilotu.

Na vakatatabu mama e rawa ni vica ga na macawa, vula, se sivia ke veiganiti kaya na veivutuni vakataucoko ni tamata oya. Ena veituvaki e duatani, e rawa ni balavu sara na gauna mai na dua na yabaki.

Era qara na iliuliu na veituberi ni Yalo ena vuku ni vakatatabu cava ena vukea vakavinaka sara e dua na tamata me veivutuni. Oqo e rawa ni oka kina (ia era sega ni yalani ki) na vakarubeci tu ni dodonu ni veiqaravi ena veikacivi vaka-Lotu, cakacakataki ni matabete, se curumi ni dua na valetabu. Sa rawa talega vua na iliuliu me vakatabuya na tamata oya me vosa, soli lesoni, se masu ena veisoqoni ni Lotu. Ke sa vakarubeca na iliuliu na dodonu me curuma e dua na valetabu, ena bokoca o koya na ivolatara ni valetabu ena iVurevure ni iLiuliu kei na Vunivola (VLV).

Na vakayagataki ni sakaramede e sa dua na tiki bibi ni veivutuni. E sega ni dodonu me imatai ni vakatatabu e soli ki na dua na tamata veivutuni ka tiko vua na yalo sa raramusumusu ka bibivoro. Ia, kevaka sa caka cala bibi e dua na tamata, sa rawa ni vakarubeca na dodonu oqo na iliuliu me dua na gauna.

Era sega ni dau tukuna na iliuliu ki na dua tale na vakatatabu mama vakavo ke sa gadrevi me kilai (raica na 32.12.2).

Sa rawa ni vagalalataka na bisopi se peresitedi ni iteki na vakatatabu mama ena veituberi ni Yalo ena gauna sa rawaka vakatabakidua kina na tamata oya ena veivutuni vakaidina. Kevaka e tomana tikoga na lewenilotu na ivalavala ni caka cala, ena rairai veivuke se veiganiti me vakayacori na matabose ni lewenilotu.

---

QARAVI NI MATABOSE NI LEWE NI LOTU

---

Sa dau vakayacori na matabose ni lewenilotu ni navuca na bisopi se peresitedi ni iteki ni ra na veivuke sara se na gauna era sa gadrevi kina ena lawatu ni Lotu (raica na 32.6). Era sa vakayacori ena tabanalevu, iteki, tabana, tikina, se tabana ni kaulotu. E vakarautaka na wase oqo na itukutuku ni sala me ra qaravi kina.

32.9

Vakaitavi kei na iLesilesi

Na ituva oqo e vakaraitaka o cei e dau vakaitavi ena matabose ni lewenilotu.

	Ira na Vakaitavi ena Matabose ni Lewenilotu
Matabose ni Lewenilotu ni Tabanalevu	Ira na Vakaitavi ena Matabose ni Lewenilotu Na tamata e sa baleti koya na kena vakayacori na matabose Bisopi kei rau na nona daunivakasala Vunivola ni Tabanalevu Peresitedi ni kuoramu ni italatala qase se iSoqosoqo ni Veivukei (vakatau; raica na 32.10.1)
Matabose ni Lewenilotu ni iTeki	Ira na Vakaitavi ena Matabose ni Lewenilotu Na tamata e sa baleti koya na kena vakayacori na matabose Peresitedi ni iteki kei rau na nona daunivakasala Vunivola ni iteki Ira na matabose e cake (ena ituvaki yalani me vaka e vakamacalataki ena 32.9.2) Bisopi ni tamata e sa baleti koya na kena vakayacori na matabose (vakatau; raica na 32.9.3) Peresitedi ni kuoramu ni italatala qase se iSoqosoqo ni Veivukei (vakatau; raica na 32.10.1)

32.9.1

Peresitedi ni iTeki

Na peresitedi ni iteki:

• E tiko vua na dodonu ni lewa me baleta na matabose ni lewenilotu ena iteki; ia, e levu vei ira na matabose oqo era vakayacora na bisopi.

• Sa dodonu me veivakadonui tu ni bera ni vakayacora na bisopi na matabose ni lewenilotu.

• E vakayaco matabose ni lewenilotu ni iteki ke dua na turaga se marama ka sa ciqoma na edaumeni ni valetabu ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu.

• E rawa ni vakayacora na matabose ke dua na lewenilotu e kerea me dikevi tale na vakatulewa ni matabose ni lewenilotu ni tabanalevu.

• Sa dodonu me solia na veivakadonui ni bera ni vakatura na matabose ni lewenilotu ni tabanalevu ni sa taucoko tu na vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata e sega ni vakaedaumeni.

32.9.2

Matabose e Cake

O ira na lewe ni matabose e cake e sega ni dau vakaitavi ena matabose ni lewenilotu ni iteki. Ia, sa rawa ni vakaitavi na matabose e cake ena veituvaki drakidrakita (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 102:2). Me ivakaraitaki, na peresitedi ni iteki sa rawa ni sureta na matabose e cake me vakaitavi ni:

• Veiqatitaki na dina eso.

• Ra na mai ikuri yaga ka veivakatautauvatataki.

• Kerea na lewenilotu na nodra vakaitavi.

• Okati kina e dua na lewe ni mataveiliutaki ni iteki se nona matavuvale (raica na 32.9.7).

32.9.3

Bisopi (se Peresitedi ni Tabana ena dua na iTeki)

Na bisopi:

• E tiko vua na dodonu ni matabose ni lewenilotu ni tabanalevu.

• E veivosaki kei na peresitedi ni iteki ka taura rawa na nona veivakadonui ni bera ni vakayacora na matabose.

• E sega ni rawa ni vakayacora na matabose ke dua na turaga se marama ka sa ciqoma na edaumeni ni valetabu ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu. Sa dodonu me vakayacori na matabose ni lewenilotu ni iteki ena veituvaki vakaoya.

• Sa rawa ni sureti me tiko ena matabose ni lewenilotu ni iteki me baleta e dua na lewe ni tabanalevu e railesuvi tiko na nona lewenilotu. Sa dodonu me vakadonui na nona tiko mai vua na peresitedi ni iteki kei na tamata oya.

Na matabose ni lewenilotu ni tabanalevu se tabana e rawa ni vakatura na vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata kevaka e se bera ni vakaedaumeni. Ia, sa gadrevi na veivakadonui ni peresitedi ni iteki ni bera ni taucoko tu na vakatulewa.

Ena so na gauna e dau vakayacori na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na lewenilotu e vakaedaumeni ka qai dau kilai ni na rairai vakasukai na nona lewenilotu. Ena ituvaki vakaoqo, na vakarogotaka na bisopi na ka sa yaco kivua na peresitedi ni iteki.

32.9.4

Peresitedi ni Kaulotu

Na peresitedi ni kaulotu:

• E tiko vua na dodonu ni lewa me baleta na matabose ni lewenilotu ena tabana ni kaulotu kei na tikina eso.

• Sa dodonu me solia na veivakadonui ni bera ni vakayacora na peresitedi ni tikina se tabana na matabose ni lewenilotu.

• E vakayacora na matabose ni lewenilotu ke dua na turaga se marama ka sa ciqoma na edaumeni ni valetabu ena rawa ni vakasukai na nona lewe ni Lotu. Ke sega ni rawa ena vuku ni gauna se yawa ni vanua, sa rawa ni lesia o koya e dua na nona daunivakasala me vakatulewa ena matabose. E lesia o koya e rua tale na lewe ni Matabete i Melikiseteki me rau vakaitavi.

• Ke rawa, me vakayacora na matabose ni lewenilotu me baleti ira ka se bera ni vakaedaumeni. Kevaka e sega ni rawa ena vuku ni gauna se yawa ni vanua, sa rawa ni vakadonuya o koya e tolu na lewe ni Matabete i Melikiseteki me vakayacora. Ena ituvaki oqo, ena dau liutaka na matabose na peresitedi ni tikina se peresitedi ni tabana ni lewenilotu oya.

• E rawa ni vakayacora na matabose ke dua na lewenilotu e kerea me dikevi tale na vakatulewa ni matabose ni lewenilotu ni tikina se tabana.

• Ena veivakadonui ni dua na Vakaitutu Raraba mai na Tabacakacaka ni Kaulotu, sa vakayacora na matabose ni lewenilotu kevaka e caka cala bibi e dua na daukaulotu ena buturara ni kaulotu (raica na 32.9.8). E railesuva talega na ka sa yaco kei na dua na lewe ni Mataveiliutaki ni iWasewase ka veivosaki kei peresitedi ni iteki e vale ni daukaulotu oya.

• Sa dodonu me veivakadonui ni bera ni vakatura na matabose ni lewenilotu ni tabana se tikina ni sa taucoko tu na vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata e sega ni enidaumeni.

Kevaka e sa vakatutusa e dua na daukaulotu ena caka cala bibi e a vakayacora ni bera ni veiqaravi vakaulotu, na veitaratara na peresitedi ni kaulotu kivua na nona mata ni yasayasa ena Tabacakacaka ni Kaulotu me veidusimaki.

Ni vakayacora tu na matabose ni lewenilotu na peresitedi ni kaulotu, na lesia o koya e rua na lewe ni Matabete i Melikiseteki me vukei koya. Ena veituvaki duatani duaduaga sa dodonu kina vua me lesi ira na daukaulotu gone me veivuke. E vakamuria o koya na iwalewale vata ga ena matabose ni lewenilotu ni iteki (raica na 32.10). Ia, e sega ni vakaitavi na matabose e cake se matabose ni tikina.

32.9.5

Peresitedi ni Tikina se Tabana ena Tabana ni Kaulotu

Sa rawa ni vakayacora na peresitedi ni tikina se tabana ena tabana ni kaulotu na matabose ni lewenilotu ni vakadonuya tu na peresitedi ni kaulotu. E sega ni vakaitavi na matabose ni tikina.

E rawa ni vakatura na matabose ni lewenilotu ni tikina se tabana na vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata ke se bera ni ciqoma na edaumeni ni valetabu. Ia, sa gadrevi na veivakadonui ni peresitedi ni kaulotu ni bera ni taucoko tu na vakatulewa.

32.9.6

Vunivola ni iTeki se Tabanalevu

Na vunivola ni iteki se tabanalevu:

• E maroroya na veika volai ni matabose ena balavu walega ni gauna e ganiti me vakau kina na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu.

• Vakarautaka na fomu ke kerea mai na iliuliu ka a liutaka na matabose.

• Sega ni vakaitavi ena veivosaki se vakatulewa ena matabose.

32.9.7

Vakaitavi ena Veituvaki Duatani

Kevaka e sega ni rawa ni vakaitavi e dua na daunivakasala ena mataveiliutaki ni iteki ena matabose ni lewenilotu, ena kerea o peresitedi ni iteki e dua na lewe ni matabose e cake se dua tale na bete levu me mai sosomitaki koya. Kevaka e sega ni rawa ni vakaitavi na perestedi ni iteki, me ratou qai solia na Mataveiliutaki Taumada na veivakadonui vua e dua na daunivakasala nei peresitedi ni iteki me vakatulewa.

Kevaka e sega ni rawa ni vakaitavi e dua vei rau na daunivakasala ni matabisopi, me qai kerea e dua na bete levu ena tabanalevu o bisopi me sosomitaka na daunivakasala. Kevaka e sega ni rawa ni vakaitavi na bisopi, me qai vagolea na kisi vua na peresitedi ni iteki, o koya ena kaciva e dua na matabose ni lewenilotu ni iteki. Me kakua ni lesia na bisopi e dua na nona daunivakasala me kaciva se vakatulewa ena dua na matabose ni lewenilotu.

Kevaka sa vakayacori tiko na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na lewe ni matavuvale i bisopi se dua vei rau na nona daunivakasala, e sa vakayacori ena ivakatagedegede ni iteki. Kevaka sa vakayacori tiko me baleta e dua vei rau na lewe ni matavuvale ni daunivakasala i peresitedi ni iteki, sa lesia na peresitedi ni iteki e dua tale na bete levu me taura na itutu ni daunivakasala. Kevaka e vakayacori tiko na matabose me baleta e dua na lewe ni matavuvale ni peresitedi ni iteki, na veivosaki o koya kei na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada.

Kevaka e sega ni vakadonuya e dua na lewenilotu na vakaitavi ni bisopi se rau na nona daunivakasala, sa vakayacori na matabose ni lewenilotu ena ivakatabutubutu ni iteki. Kevaka e sega ni vakadonuya e dua na lewenilotu na vakaitavi ni dua vei rau na daunivakasala ni iteki, na lesia na peresitedi ni iteki e dua tale na bete levu me taura na itutu ni daunivakasala. Kevaka e sega ni vakadonuya e dua na lewenilotu na vakaitavi ni peresitedi ni iteki, se ke nanuma na peresitedi ni iteki ni na sega ni vakadeitaki koya rawa, na veivosaki o koya kei na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada.

32.9.8

Navuci ni Liuliu Cava e Vakayacora na Matabose ena Veituvaki Matalia

E dau vakavuqa me vakayacori ga na matabose ni lewenilotu ena vanua ka tiko kina na taba ni Lotu ka tiko kina na ivolatukutuku ni lewenilotu ni tamata oya.

Eso na gauna dau veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na tamata ka toki. Kevaka e toki ga e loma ni iteki, rau na veivosaki na peresitedi ni iteki kei na bisopi ni tabanalevu ruarua ka navuca na vanua me vakayacori kina.

Kevaka e toki tani mai na iteki na lewenilotu, rau na veivosaki na peresitedi ni iteki ruarua ka navuca na vanua me vakayacori kina na matabose. Kevaka rau sa navuca ni sa dodonu me vakayacori ena tabanalevu se iteki taumada, ena tiko ga ena tabanalevu oya na ivolatukutuku ni lewenilotu me yacova ni sa taucoko tu na matabose. Kevaka e sega, sa na vakadewataki na ivolatukutuku ki na tabanalevu vou. Na tukuna vuni na bisopi se peresitedi ni iteki ki na bisopi se peresitedi ni iteki dei ni lewenilotu na vuna e sa gadrevi kina na matabose.

Eso na gauna sa veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na lewenilotu ka tiko tani tu mai vale vakalekaleka. Me kena ivakaraitaki, ena rairai gadrevi na matabose me baleta e dua na gonevuli se lewe ni mataivalu. Na bisopi ni vanua e vakaitikotiko vakalekaleka kina na lewenilotu e rawa ni vakarautaka na ivakasala kei na veitokoni. Ia, e sega ni dodonu me vakayacora na matabose ni lewenilotu vakavo ga ke sa tiko na ivolatukutuku ni lewenilotu ena nona tabanilotu ka sa veivosaki o koya kei na bisopi ni tabanalevu e liu ni tamata oya.

Eso na gauna ke caka cala bibi e dua na daukaulotu ena buturara ni kaulotu e sega ni vakatakilai tu me yacova ni sa vakacegui o koya. Na veivosaki na bisopi kei na peresitedi ni iteki se o cei vei rau me na vakayacora na matabose ni lewenilotu. E dua vei rau e veivosaki e liu kei na peresitedi ni kaulotu ni bera ni vakayacora.

32.10

iVakarau Eso ni Matabose ni Lewenilotu

32.10.1

Soli Notisi ka Vakavakarau ki na Matabose

Na solia na notisi volai na bisopi se peresitedi ni iteki ki na dua na lewenilotu me baleta na matabose ni lewenilotu ena vakayacori tiko ena vukuna. Me sainitaka o koya na ivola. E oka kina na itukutuku oqo:

“Na [matabisopi se mataveiliutaki ni iteki] e na vakayacora tiko e dua na matabose ni lewenilotu ena vukumu. Ena vakayacori na matabose ena [tikinisiga kei na gauna] e [vanua].

“Na matabose oqo ena navuca [umana vakararaba na itovo tawarakorako, ia kakua ni solia na kena matailalai se vakadinadina].

“O sa sureti mo tiko ena matabose mo mai saumi taro kina. Sa rawa ni o vakarautaka na itukutuku volai mai vei ira na tamata ka rawa ni vakarautaka na itukutuku veiganiti. Sa rawa mo sureti ira na tamata vakaoya me ra vosa ki na matabose ena vukumu ke vakadonui taumada mai vua na peresitedi ni iteki se bisopi. Sa rawa talega mo sureta [ena tabanalevu na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei se na peresitedi ni kuoramu ni italatala qase] me na tiko ka veitokoni tu.

“O koya ga e tiko sa dodonu me lomasoli ni tutaka na ivalavala veidokai ni matabose, oka kina na kena ivakarau kei na taqomaki ni itukutuku. Na daunivakasala vakalawa kei ira na veitokoni ena taudaku vei ira ka tukuni tiko e cake era na sega ni vakatarai me tiko. ”

Na iotioti ni parakaravu e rawa ni oka kina e dua na ivakaraitaki ni loloma, inuinui, kei na kauwai.

Na idusidusi eso me baleti koya ena rairai sureta na tamata oya me vosa ki na matabose sa vakarautaki tu ena 32.10.3, naba 4.

Ke sega ni rawa ni solia na tamata na ivola, sa rawa ni vakau ena meli rejisitataki se meli vakaivolataki, ka kerei na risiti ni ciqomi ni ivola.

Na tuvakataka na bisopi se o peresitedi ni iteki na matabose ni lewenilotu ena dua na gauna e veiganiti kivua na tamata oya. E vakadeitaka talega o koya ni sa tiko rawa na gauna me tauri kina na itukutuku eso mai vei ira na vakacalai ena itovo tawarakorako ke ra gadreva mera vakarautaki ira (raica na 32.10.2).

Na vakarautaka na lewenilotu na bisopi se peresitedi ni iteki me baleta na matabose ena vakamacalataki ni kena inaki kei na ivakarau. E vakamacalataka talega na vakatulewa sa rairai yacova na matabose kei na kedra macala. Kevaka sa vakatutusa e dua na lewenilotu, na vakamacalataka na iliuliu ni na gadrevi me vakayagataki na vakatutusa ena matabose ni lewenilotu.

32.10.2

Tauri Tukutuku mai vei ira na Vakaleqai

Ni sa vakaleqai e dua na lewe ni Lotu (me vaka na veiyacovi vakaveiwekani voleka, vakacacani ni gone, veivakacacani ni watina, se lawaki), na veitaratara na bisopi se peresitedi ni iteki kei na nona bisopi se peresitedi ni iteki oqo na tamata oya. Era navuca na veiliuliu oqo se na veivuke beka me soli e dua na madigi kivua e vakaleqai me vakarautaka e dua na itukutuku volai baleta na itovo tawarakorako kei na kena revurevu. Na veitukutuku oqo sa rawa ni wiliki ena matabose ni lewenilotu (raica na 32.10.3, naba 3). E sega ni tiko vei ira na iliuliu ni Lotu na dodonu ni lewa me ra tekivutaka na veitaratara kei ira na vakaleqai ka sega tu ni lewe ni Lotu.

Na veitaratara cava ga kei na dua e vakaleqai ena inaki oqo ena vakayacora na nona bisopi se peresitedi ni iteki ena gauna oqo. Kevaka e vakarautaka o koya ka vakaleqai e dua na itukutuku, na solia na iliuliu oqo kivua na bisopi se peresitedi ka na vakayacora na matabose ni lewenilotu. Sa dodonu me ra qaqarauni sara na iliuliu me levei na kuri ni mavoa ni yalo. Raica na 32.4.3 me baleta na ivakaro tale eso.

Na veivaqaqai cavaga ni dua na vakaleqai ka lailai mai na yabaki 18 e sa cakava o rau na itubutubu ni gone se dauniveisusu vakalawa, vakavo ke vakavu leqa kivua na vakaleqai na kena vakayacori.

Me baleta na itukutuku ni nodra ciqomi veituberi na bisopi kei na peresitedi ni iteki ena kisi eso ni veivakacacani, raica na 32.4.5 kei na 38.6.2.1.

32.10.3

Liutaka na Matabose

Ni sa vakarau saraga me tekivu na matabose, ena tukuna o bisopi se peresitedi ni iteki vei ira na vakaitavi o cei e sa baleti koya na matabose kei na cava na itovo tawarakorako e ripotetaki. Kevaka e veiganiti, na vakamacalataka o koya na ivakarau ni matabose.

Na tamata oya, ke tiko, sa na qai kidavaki ki na loma ni rumu. Kevaka sa sureti tu na bisopi me tiko ena matabose ni lewenilotu ni iteki, sa sureti talega o koya ki na loma ni rumu ena gauna oqo. Kevaka e sureta na tamata oya na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei se peresitedi ni kuoramu ni italatala qase ni tabanalevu me na tiko ka veitokoni tu, sa sureti talega na marama se turaga ki na loma ni rumu.

Na liutaka na bisopi se peresitedi ni iteki na matabose ena yalo ni loloma, me vaka e dusimaki koto e ra.

1. Na sureta o koya e dua me cabora na idola masu.

2. E tukuna o koya na itovo tawarakorako e ripotetaki. E solia o koya ki na tamata oya (ke tiko) e dua na madigi me vakadinadinataka, cakitaki, se vakamatatataka na itukutuku oqo.

3. Kevaka e vakadinadinataka na lewenilotu na itovo tawarakorako, na toso na bisopi se peresitedi ni iteki ki na naba 5 e ra. Kevaka e cakitaka na lewenilotu, na vakaraitaka na bisopi se peresitedi ni iteki na itukutuku e baleta. Oqo ena rairai oka kina na vakaraitaki ni tukutuku nuitaki kei na wiliki e cake ni tukutuku volai cavaga mai vua ka vakaleqai (raica na 32.10.2). Kevaka e wilika o koya na itukutuku vakaoya, sa taqomaka o koya na ivakatakilakila i koya ka vakaleqai.

4. Kevaka e cakitaka na lewenilotu na itovo tawarakorako, sa rawa ni vakaraitaka o koya na itukutuku ki na matabose. Oqo e rawa ni volai. Se rawa ni kerea na lewenilotu na tamata eso ka rawa ni vakarautaka na itukutuku veiganiti me vosa ki na matabose, me yadua ena dua na gauna. Na tamata vakaoqo sa dodonu me ra lewe ni Lotu vakavo ke sa navuca vakailiu na bisopi se peresitedi ni iteki ni rawa ni tiko e dua na tamata tawalewenilotu. Era wawa ena dua na rumu duidui me yacova ni ra sa kerei me vosa. Na biuta na tamata yadua na rumu ni matabose ni sa oti na nona itavi. Sa dodonu me ra lomasoli ni tutaka na ivalavala veidokai ni matabose, oka kina na kena ivakarau kei na maroroi ni itukutuku. E sega ni rawa ni tiko na nodra daunivakasala vakalawa na lewenilotu. Se me tiko na nodra dauveitokoni vakavo ga o ira sa tukuni tiko ena imatai ni parakaravu ena wase oqo.

5. Sa rawa ni taroga na bisopi se peresitedi ni iteki na taro eso vua na lewenilotu ena sala dokai ka vakarokoroko. Sa rawa talega ni taroga eso tale na tamata e sa kerea na lewenilotu me vakarautaka na itukutuku. Sa rawa talega ni taro na daunivakasala ena matabisopi se mataveiliutaki ni iteki. Sa dodonu me lekaleka na taro cavaga ka yalani ki na veika dina e gadrevi.

6. Ni sa vakaraitaki taucoko na itukutuku veidonui, na vagalalataka na lewenilotu na bisopi se peresitedi ni iteki mai na rumu. Na vagalalataki talega na vunivola, vakavo ke sa vakaitavi na matabose e cake ena matabose ni lewenilotu ni iteki. Kevaka e tiko na bisopi ni lewenilotu ena matabose ni lewenilotu ni iteki, sa vagalalataki o koya. Ke sa tiko na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei se peresitedi ni kuoramu ni italatala qase me veitokoni tu, na vagalalataki talega o koya.

7. Na taroga na bisopi se peresitedi ni iteki na nodrau nanuma se rai na nona daunivakasala. Ke sa vakaitavi na matabose e cake ena matabose ni lewenilotu ni iteki, na taroga o koya na nodra vakasama kei na raiyawa.

8. Na masulaka vata kei rau na nona daunivakasala na bisopi se peresitedi ni iteki na qarai ni loma ni Turaga me baleta na ka oya. Sa dodonu me tiko ena rumu ena gauna oqo na peresitedi ni iteki kei rau na nona daunivakasala se na bisopi kei rau na nona daunivakasala duadua ga. Kevaka sa okata na matabose e cake ni iteki na matabose ni lewenilotu ni iteki, e dau gole na mataveiliutaki ni iteki ki na valenivolavola ni peresitedi ni iteki.

9. Sa tukuna na bisopi se peresitedi ni iteki vei rau na nona daunivakasala na nona vakatulewa ka kerei rau me tokona. Kevaka e okata na matabose e cake ni iteki na matabose ni lewenilotu ni iteki, na lesu ki na rumu na mataveiliutaki ni iteki ka kerea na matabose e cake me tokona. Kevaka e duidui na nona nanuma e dua na daunivakasala se lewe ni matabose e cake, na vakarorogo na bisopi se peresitedi ni iteki ka segata me walia na duidui eso. Sa nona ga na vakailesilesi liu na vakatautaki ni vakatulewa.

10. Na sureta lesu tale o koya na tamata oya ki na loma ni rumu. Kevaka sa vagalalataki na vunivola, sa sureti talega o koya ki na loma ni rumu. Kevaka e tiko na bisopi ni lewenilotu ena matabose ni lewenilotu ni iteki, sa sureti talega o koya ki na loma ni rumu. Kevaka sa tiko na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei se peresitedi ni kuoramu ni italatala qase me veitokoni tu, rau sa sureti lesu talega.

11. Na wasea na bisopi se peresitedi ni iteki na vakatulewa ni matabose ena yalo ni loloma. Kevaka sa baleta na kena vakatabui mama na dodonu ni lewe ni Lotu ni tamata oya na vakatulewa se vakasukai ni lewenilotu, na vakamacalataka o koya na ituvaki eso (raica na 32.11.3 kei na 32.11.4). E vakamacalataka talega na sala me uabaleti kina na vakatatabu ka solia eso tale na idusidusi kei na ivakasala. Sa rawa ni vakaceguya na bisopi se peresitedi ni iteki na matabose me dua na gauna me qara e levu tale na veituberi se itukutuku ni bera ni cakava e dua na vakatulewa. Ena kisi vaka oya, e vakamacalataka vaka oqo o koya.

12. Sa vakamacalataka o koya na dodonu ni tamata oya me kerea me dikevi tale ni kisi (raica na 32.13).

13. Na sureta o koya e dua me cabora na isogo masu.

Kevaka e tiko na tamata oya se sega, na tukuna vua na bisopi se peresitedi ni iteki na vakatulewa me vaka e vakamacalataki ena 32.12.1.

E sega ni vakatarai o koya e vakaitavi ena matabose ni lewenilotu me cakava e dua na katokatoni, vidio, se itukutuku volai. Sa rawa ni volavola na vunivola ena inaki ni kena vakarautaki na Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu. Ia, na volavola vakaoya me kakua ni katoni se volai na veivosa vakayadua sara. Ni sa vakarautaki oti na ripote, na vakarusa totolo o koya na volavola cavaga.

32.11

Vakatulewa eso mai na Matabose ni Lewenilotu

Na vakatulewa eso mai na matabose ni lewenilotu sa dodonu me dusimaki mai vua na Yalotabu. Sa dodonu me ra vakaraitaka na loloma kei na inuinui a solia tu na iVakabula kivei ira ka veivutuni. Na vakatulewa eso e rawa ni tau sa vakamacalataki e ra. Ni vakayacori na veivakatulewa oqo, era navuca na iliuliu na ituvaki eso e dusimaki tu ena 32.7.

Ni oti e dua na matabose ni lewenilotu, ena vakauta vakatotolo na bisopi se peresitedi ni iteki e dua na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu ena VLV (raica na 32.14.1).

Na vakatulewa e rawa ni tau mai na matabose ni lewenilotu sa tuvai koto ena iwase oqo.

32.11.1

Tudei Tu ena iVakarau Savasava

Ena so na gauna, e rawa ni dodonu tu e dua na tamata ka tudei tu ena ivakarau savasava. Ena so na gauna, e rawa ni a caka cala e dua na tamata, e veivutuni vakaidina, ka galala mai na vakatatabu. Sa rawa ni soli vakasala kei na qaqarauni na bisopi se peresitedi ni iteki me baleta na itavi eso mai muri. Ni oti na matabose, e tomana o koya me veitokoni tiko me vaka e gadrevi.

rau dabe vata tiko na veiwatini

32.11.2

Veivakasalataki Yadua kei na Bisopi se Peresitedi ni iTeki

Ena so na matabose ni lewenilotu, sa rawa ni ra navuca na iliuliu ni sega ni ivakarau vinaka tu na lewenilotu—ia e sega ga ni gadrevi na vakatatabu vakaivolataki ni lewenilotu. Ena veigauna vakaoqo, sa rawa ni navuca na matabose kivua na tamata oya na veivakasalataki yadua kei na veivakadodonutaki mai vua na bisopi se peresitedi ni iteki. Na veivakasalataki oqo e rawa ni oka kina na vakatatabu mama ni lewenilotu me vaka e tuvai tu ena 32.8.3.

Na veivakasalataki yadua kei na vakatatabu mama ni lewenilotu erau sega ni madigi ni vakayacori na matabose me baleta na caka cala eso e tiko ena 32.6.1.

32.11.3

Vakatatabu Vakaivolataki ni Lewenilotu

Ena so na matabose ni lewenilotu, era rawa ni navuca na iliuliu ni vinaka cake me vakatabui vakaivolataki na dodonu ni lewe ni Lotu ni dua na tamata me dua na gauna. Na vakatatabu vakaivolataki e rawa ni veiganiti ki na tamata kece ka vakavo ga na caka cala bibi duadua se ituvaki, ena vakasukai tu kina na lewenilotu (raica na 32.11.4).

O ira ka tiko na nodra vakatatabu vakaivolataki ni lewenilotu era se lewe ni Lotu tikoga. Ia, na dodonu ni nodra lewe ni Lotu e sa yalani me vakaoqo:

• Era na sega ni rawa ni curuma e dua na valetabu. Ia, era na tomana tikoga na daramaki ni qameni ni valetabu ke ra vaka enidaumeni. Kevaka e tiko na nona ivolatara ni valetabu o lewenilotu, ena bokoca na iliuliu ena VLV.

• Era na sega ni rawa ni cakacakataka na matabete.

• Era na sega ni rawa ni vakaivotavota ena sakaramede se vakaitavi ena nodra tokoni na vakaitutu ena Lotu.

• Era na sega ni rawa ni vosa, soli lesoni, se masu ena veisoqoni ni Lotu. Se rawa ni ra veiqaravi ena dua na veikacivi ni Lotu.

Era sa vakayaloqaqataki me ra tiko ena veisoqoni kei na itaviqaravi ni Lotu kevaka e sa dodonu na nodra ivakarau. Era sa vakayaloqaqataki talega me ra sauma na ikatini kei na isolisoli tale eso.

E rawa ni vakuria eso tale na ituvaki na bisopi se peresitedi ni iteki, vaka na tiko tani mai na veika ni yaloyalo vakasisila kei na veivakayarayarataki tale eso ni vunica. E dau vakuria o koya ena veika vinaka e dodonu me vakayacora e dua. Oqo e rawa ni oka kina na tiko wasoma ena Lotu, masumasu wasoma, kei na wiliki ni ivolanikalou kei na ivola tale eso ni Lotu.

Ke sa vakatabui vakaivolataki na dodonu ni lewe ni Lotu ni dua na tamata, sa na volai oya ena ivolatukutuku ni lewenilotu.

Na gauna ni vakatatabu vakaivolataki e dau dua tu na yabaki ka rawa ni balavu sara. Ni sa rawata vakatabakidua tu na lewenilotu ena veivutuni vakaidina, na vakayacora na bisopi se o peresitedi ni iteki e dua tale na matabose me navuci kina na vagalalataki ni vakatatabu (raica na 32.16.1). Ke tomana tikoga na lewenilotu na ivalavala ni caka cala, sa rawa ni vakayacora na iliuliu e dua tale na matabose me navuci kina na ivakarau tale eso.

32.11.4

Vakasukai ni Lewenilotu

Ena so na matabose ni lewenilotu, sa rawa ni navuca na iliuliu ni sa vinaka sara me vakasukai na lewe ni Lotu ni dua na tamata me dua na gauna (raica na Mosaia 26:36; Alama 6:3; Moronai 6:7; Vunau kei na Veiyalayalati 20:83).

Sa gadrevi na vakasukai ni lewe ni Lotu ni dua na tamata ena vuku ni laba (me vaka e tukuni ena 32.6.1.1) kei na vakamau vakalelevu (me vaka e vakamacalataki ena 32.6.1.2). Sa dau vakavuqa me gadrevi tu ga ena vuku ni veiyacovi vakamatavuvale vata me vaka e vakamacalataki ena 32.6.1.2 kei na 38.6.10.

Ni dusimaki mai vua na Yalo, ena rairai veiganiti talega na vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata me vakaoqo:

• Kivei ira ka vakavuna me bibi na ivakarau ni nodra veivakarerei vei ira na tani.

• Kivei ira ka sa caka cala vakabibi sara.

• Kivei ira ka sega ni vakaraitaka na veivutunitaki ni caka cala bibi (raica na vakasama eso ena 32.7).

• Kivei ira ka caka cala bibi ka vakaleqai kina na Lotu.

Sa rawa ni vakatura na matabose ni lewenilotu ni tabanalevu, tabana, se tikina me vakasukai na lewe ni Lotu mai na dua na tamata ka se bera ni ciqoma na enidaumeni ni valetabu. Ia, na veivakadonui ni peresitedi ni iteki se peresitedi ni kaulotu ena gadrevi ni bera ni tau nai otioti ni lewa.

O ira ka sa vakasukai na nodra lewe ni Lotu ena sega ni rawa ni marautaka na dodonu cavaga vakalewenilotu.

• Era sega ni rawa ni curuma na valetabu se daramaka na qameni ni valetabu. Kevaka e tiko na nona ivolatara ni valetabu na tamata oya, ena bokoca na iliuliu ena VLV.

• Era na sega ni rawa ni cakacakataka na matabete.

• Era na sega ni rawa ni vakaivotavota ena sakaramede se vakaitavi ena nodra tokoni na vakaitutu ena Lotu.

• Era na sega ni rawa ni vosa, soli lesoni, se masu ena veisoqoni ni Lotu se liutaka e dua na itaviqaravi e valenilotu. Se rawa ni ra veiqaravi ena dua na veikacivi ni Lotu.

• Era na sega ni rawa ni sauma na ikatini kei na isolisoli tale eso.

Era sa vakayaloqaqataki me ra tiko ena veisoqoni kei na itaviqaravi ni Lotu kevaka e sa dodonu na nodra ivakarau.

O ira ka sa vakasukai na nodra lewe ni Lotu sa rawa ni nanumi me ra vakacurumi tale mai na papitaiso kei na veivakadeitaki. Sa dau gadrevi taumada me ra vakaraitaka na veivutuni vakaidina me rauta e dua na yabaki. Na vakayacora na bisopi se peresitedi ni iteki e dua tale na matabose ni lewenilotu me navuci kina na vakacurumi tale (raica na 32.16.1).

Vakatulewa kei na Macala ni Matabose ni Lewenilotu

Vakatulewa	Macala
Vakatulewa Galala mai na Vakatatabu (raica na 32.11.1)	Macala Sega
Vakatulewa Veivakasalataki Yadua kei na Bisopi se Peresitedi ni iTeki (raica na 32.11.2)	Macala Rawa ni tiko eso na dodonu ni lewenilotu e vakatabui vakamamada tu. Na vakatatabu e dau lailai tu mai na dua na yabaki; ena ituvaki duatani eso, e rawa ni balavu sara. Sa vagalalataki na vakatatabu mama ga ni oti na veivutuni vakaidina. E sega ni volai na vakatulewa ena ivolatukutuku ni lewenilotu.
Vakatulewa Vakatatabu Vakaivolataki ni Lewenilotu (raica na 32.11.3)	Macala Na dodonu ni lewenilotu sa dau vakaivolataki. Na vakatatabu e dau rauta ni dua na yabaki ka rawa ni balavu sara. E sa volai na vakatulewa ena ivolatukutuku ni lewenilotu. Sa vagalalataki na vakatatabu vakaivolataki ni oti na veivutuni vakaidina, veivakadonui ni dua na matabose ni lewenilotu, kei na, ke ganita, veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada. Sa vagalalataki na vakatakilakilataki ni ivolatukutuku ni lewenilotu ke sa vagalalataki na vakatatabu ni oti e dua na matabose ni lewenilotu (vakavo ga na ivakamacala e gadrevi ; raica na 32.14.5).
Vakatulewa Vakasukai ni Lewenilotu (raica na 32.11.4)	Macala Sa bokoci taucoko na cakacaka vakalotu. Sa vakasukai na dodonu taucoko ni lewenilotu, ka dau via dua tu na yabaki. Ena qai rawa walega ni vakacurumi lesu tale mai e dua na tamata ena papitaiso kei na veivakadeitaki ni sa oti na veivutuni vakaidina, veivakadonui ni matabose ni lewenilotu, kei na, ke ganita, veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada (raica na 32.16). Na tamata sa enidaumeni oti sa dodonu me ciqoma na vakalesui mai ni veivakalougatataki ena veivakadonui duadua ga ni Mataveiliutaki Taumada ka me oti tu e dua mada na yabaki taucoko mai na vakacurumi lesu (raica na 32.17.2). Me baleta e dua na tamata sa enidaumeni oti, na vakatakilakila ni “Vakalesui mai ni Veivakalougatataki e Gadrevi” sa vagalalataki duadua ga mai na ivolatukutuku ni lewenilotu ni sa vakayacori oti na cakacaka vakalotu (na ivakamacala eso ka gadrevi ena tiko ga; raica na 32.14.5).

32.11.5

Vakatataro ena Navuci ni Tuvaki Dredre Eso

Ena vakauta na bisopi na taro eso baleta na veituberi ni ivoladusidusi ni matabose ni lewenilotu kivua na peresitedi ni iteki.

Ena veika dredre, sa rawa ki na peresitedi ni iteki me taro ivakasala vua na nona Vitusagavulu ni iWasewase sa lesi. Sa dodonu me veivakasalataki vata na peresitedi ni iteki kei na Mataveiliutaki ni iWasewase ena veika sa tuvai koto ena 32.6.3. Ia, me kakua ni taroga na peresitedi ni iteki e dua na Vitusagavulu ni iWasewase se na Vakaitutu Raraba na sala me vakatulewataki kina na ituvaki dredre eso. Sa navuca na peresitedi ni iteki ke sa dodonu me vakayacori na matabose me dikevi kina na ivakarau. Ke sa vakayacori e dua na matabose, na navuca na peresitedi ni iteki se bisopi na kena icavacava.

32.11.6

Dodonu ni Lewa ni Mataveiliutaki Taumada

Sa tiko ki na Mataveiliutaki Taumada na taucoko ni dodonu ni lewa ena vakatatabu kei na vakasukai ni lewe ni Lotu kece.

32.12

iTukutuku kei na veika Kacivaki

Na vakatulewa ni matabose ni lewenilotu sa vakadewataki kivua na tamata oya—kei ira tale eso ka ganita—me vaka e vakamacalataki e ra.

32.12.1

Vakadewataki ni Vakatulewa ki na dua na Tamata

Na bisopi se peresitedi ni iteki e dau tukuna tu ki na tamata oya na macala ni matabose ni sa oti. Ia, e rawa ni vakaceguya na matabose me dua na gauna me qara e levu tale na veituberi se itukutuku ni bera ni cakava e dua na vakatulewa.

Sa rawa ni vakatura na matabose ni lewenilotu ni tabanalevu, tabana, se tikina na vakasukai ni lewe ni Lotu mai vua e dua na tamata ka se bera ni ciqoma na edaumeni ni valetabu. Ia, sa veiganiti na veivakadonui ni peresitedi ni iteki se peresitedi ni kaulotu ni bera ni taucoko tu na vakatulewa.

Sa vakamacalataka na bisopi se peresitedi ni iteki na revurevu ni vakatulewa me vaka e dusimaki tu ena 32.11. Dau soli vakasala tale tu ga o koya ena ivakarau ni veivutuni me rawa ni vagalalataki kina na vakatatabu se nona rawa ni vakacurumi lesu na tamata oya ki na loma ni Lotu.

Sa solia vua na tamata oya na bisopi se peresitedi ni iteki na notisi volai totolo ni vakatulewa kei na kena revurevu. Na notisi oqo e koto kina e dua na itukutuku raraba ni a vakayacori na itavi ena saumi lesu ni itovo ka veisaqasaqa kei na lawa kei na ivakarau ni Lotu. E rawa talega ni oka kina nai vakasala me baleta na kena vagalalataki na vakatatabu ni lewenilotu se vakacurumi lesu tu kina loma ni Lotu. Sa dodonu me vakadewataka vua na tamata oya ni sa rawa ni kerea me dikevi tale na vakatulewa (raica na 32.13).

Ke sega ni tiko ena matabose na tamata oya, na notisi volai ena rairai veiganiti me tukuni kina vua na vakatulewa. Sa rawa talega vua na bisopi se peresitedi ni iteki me sota kei na tamata oya.

E sega ni solia vua na tamata oya na bisopi se peresitedi ni iteki e dua na ilavelave ni fomu ni Matabose ni Lewe ni Lotu.

32.12.2

Tukuni ni Vakatulewa ki na So Tale

Ke dua na bisopi se peresitedi ni iteki e vakatabuya vakamamada na dodonu ni lewenilotu ni dua na tamata ena veivakasalataki yadua, e sega ni dau tukuna tu ki na dua tale (raica na 32.8.3). Ia, era na veivosaki vakai ira na iliuliu oqo me baleta na vakatatabu mama ni ra vukei ira na lewenilotu.

Ke sa vakatabui vakaivolataki se vakasukai na dodonu ni lewenilotu ni dua na tamata ena matabose ni lewenilotu, na vakadewataka na bisopi se peresitedi ni iteki na vakatulewa duadua ga vei ira ka gadrevi mera kila. Na idusidusi eso oqo sa taurivaki.

• Me nanuma o koya na nodra gagadre na vakaleqai kei ira na rawa ni vakaleqai kei na nanuma ni matavuvale ni tamata oya.

• E sega ni vakadewataka o koya na vakatulewa ke sa kerea na kena dikevi tale na tamata o ya. Ia, sa rawa ni vakadewataka o koya ni sa kerei tiko me dikevi tale ke nanuma tu ni sa veiganiti me taqomaki ira na rawa ni vakaleqai. Sa rawa talega ni vakadewataka o koya me tokona na nodra vakabulai na vakaleqai (dina ga ni sega ni solia na yacadra na vakaleqai) se me taqomaka nai rogorogo ni Lotu.

• Ni sa gadrevi, na vakadewataka na bisopi na vakatulewa ena yalodei kivei ira na lewe ni matabose ni tabanalevu. Oqo me ra kila kina na iliuliu ka nanuma tu me na vakaitavitaki na tamata oya, vakavulica na lesoni, se masu se vosa talega. Me na vakauqeta talega na iliuliu mera solia na veikauwaitaki kei na veitokoni vua na lewenilotu oya kei na nona matavuvale.

• Ena veivakadonui mai vua na peresitedi ni iteki, sa rawa ni vakadewataka na bisopi na vakatulewa ena soqoni ni kuoramu ni italatala qase kei na iSoqosoqo ni Veivukei ni tabanalevu ke okati ena ituvaki na:

  • iTovo veivakamavoataki e rawa ni vakarerei ira na tani.

  • Vakavulici ni ivunau lasutaki se so tale na ituvaki ni vukitani.

  • Caka cala levu vaka na vakayaco vakawati vakalelevu se vakayagataki ni ivakavuvuli tani me dreta na ilala.

  • Vakalasui e matana levu na nodra ivakarau kei na ivakavuvuli na iliuliu ni Lotu ena nodra vanua se vuravura raraba.

• Ena veituvaki vakaoqo, na peresitedi ni iteki ena gadrevi talega me na vakadonuya e dua na veitaratara kivei ira na lewe ni tabanalevu tale eso ena iteki.

• Ena so na ituvaki, na nanuma tu na bisopi se peresitedi ni iteki ni na veivuke sara me tukuni kina so se ira kece na vakaleqai kei na nodra matavuvale ni sa vakayacori na matabose ni lewenilotu me baleta na tamata oya. E cakava oqo o koya mai na nodra bisopi se peresitedi ni iteki.

• Ke veivakataqayataki vei ira tale eso na ivalavala veivakamavoataki ni dua na tamata, na soli vakaro na bisopi se peresitedi ni iteki me veivuke ni taqomaki ira na tani. E sega ni dau vakatakila o koya na itukutuku maroroi ka sega ni dau tukuna na nona nanuma vakataki koya.

• Ena ituvaki kece tale eso, na yalana na bisopi se peresitedi ni iteki na veitaratara cavaga ki na dua na itukutuku raraba. E tukuna ga o koya ni dodonu ni lewe ni Lotu ni tamata oya e sa vakatabui se vakasukai ena vuku ni tovo e veisaqasaqa kina lawa kei na ivakarau ni Lotu. Sa kerea o koya vei ira na tiko me ra kakua ni veivosakitaka. Ena sega ni taroga o koya se ra tokona se saqata na ka me caka.

• Ke sega ni lavaki edua na vakatatabu vua e dua na lewenilotu ni oti na matabose ni lewenilotu (raica na 32.11.1), sa rawa ni vakadewataka ya na bisopi se peresitedi ni iteki me vakaseyavutaka na lomatarotaro.

32.12.3

Vakadewataki ni Kere Vakacegu ni Lewenilotu

Ena ituvaki eso, ena rairai gadreva na bisopi me vakadewataka ni sa kerea e dua na tamata me vakacegui na nona lewe ni Lotu (raica na 32.14.9). Na bisopi e sega ni vakarautaka tale e dua nai tukutuku matailalai.

32.13

Kerei na Dikevi Tale ni dua na Vakatulewa

E rawa kina dua na lewenilotu me kerea na dikevi tale ni vakatulewa ni matabose ni lewenilotu ni tabanalevu kivua na peresitedi ni iteki ena loma ni 30 na siga. Na vakayacora na matabose ni lewenilotu ni iteki na peresitedi ni iteki me vakasamataka na kerekere. Sa rawa talega ni kerea o koya e dua na bisopi me vakayacora tale e dua na matabose me raica lesuva tale na vakatulewa, vakabibi ke tiko na itukutuku vou.

E rawa kina dua na lewenilotu me kerea na dikevi tale ni vakatulewa ni matabose ni lewenilotu ni iteki ena volai ni dua na ivola ki na Mataveiliutaki Taumada ena loma ni 30 na siga. Na solia na ivola na lewenilotu oya vua na peresitedi ni iteki me vakauta ki na Mataveiliutaki Taumada.

Ena tabana ni kaulotu, e rawa ki na dua na lewenilotu me kerea na dikevi tale ni matabose ni lewenilotu ni tabana se tikina kivua na peresitedi ni kaulotu ena loma ni 30 na siga. Na vakayacora na matabose ni lewenilotu na peresitedi ni kaulotu me vakasamataka na kerekere. Ke tarovi koya ni cakava na ka oqo na gauna se yawa ni vanua, na vakamuria o koya na idusidusi ena 32.9.4.

Ke a liutaka na matabose na peresitedi ni kaulotu, sa rawa ki na lewenilotu me kerea na dikevi tale ni vakatulewa ena volai ni dua na ivola ki na Mataveiliutaki Taumada ena loma ni 30 na siga. Na solia na ivola na lewenilotu oya kivua na peresitedi ni kaulotu me vakauta ki na Mataveiliutaki Taumada.

Na tamata ka kerea me dikevi tale na vakatulewa ena vakamatatataka ena ivola na cala se tawadodonu ni ivakarau se vakatulewa ni matabose ka vakatututaka tiko.

Ke sa vakayacori na matabose ni lewenilotu me vakasamataki kina e dua na kerekere, sa rawa ni dua ga na vakatulewa mai vei rau ka koto era:

• Me dei tu na vakatulewa taumada.

• Veisautaka vakalailai na vakatulewa taumada.

Sa taucoko na vakatulewa ni Mataveiliutaki Taumada ka sega ni rawa ni kerei tale me dikevi.

32.14

Ripote kei na iVolatukutuku ni Lewenilotu

32.14.1

Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu

Ni oti na matabose ni lewenilotu cava ga, ena vakauta totolo na bisopi se peresitedi ni iteki e dua na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu ena VLV. Sa rawa ni kerea o koya na vunivola me vakarautaka na ripote. Na vakadeitaka o koya ni sega ni dua na ilavelave pepa se ilavelave vakalivaliva ni fomu e tiko. Na vakadeitaka talega o koya ni sa vakarusai totolo na ivola cavaga e vakayagataki me vakarautaki kina na ripote.

32.14.2

Vakatatabu Vakaivolataki ni Lewe ni Lotu

Na vakatatabu vakaivolataki ni lewe ni Lotu ena volai ena ivolatukutuku ni dua na lewenilotu. Na itikotiko liu ni Lotu e cakava na ivakatakilakila oqo ni ciqoma oti na Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu. Ni sa veivutuni e dua na lewenilotu, sa dodonu me vakayacora na iliuliu e dua tale na matabose me navuci kina na vagalalataki ni vakatatabu eso oqo (raica na 32.16.1).

32.14.3

iVolatukutuku ni oti na Vakasukai ni Lewe ni Lotu ni dua na Tamata

Ke sa vakasukai na lewe ni Lotu ni dua na tamata, na vagalalataka na itikotiko liu ni Lotu na ivolatukutuku ni lewenilotu ni ciqoma oti na Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu. Ke gadreva na tamata oya, era na vukei koya na iliuliu me vakavakarau me na vakacurumi lesu ki na Lotu mai na papitaiso kei na veivakadeitaki (raica na 32.16.1).

32.14.4

iVolatukutuku ni oti na Vakacurumi Lesu ki na Lotu

Ni sa vakacurumi lesu e dua na tamata ki na Lotu, na vakauta na bisopi e dua na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu. E sega ni caka na Sitivikiti ni Papitaiso kei na Veivakadeitaki. Ia, ena volai na papitaiso kei na veivakadeitaki ena fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu.

Kevaka a sega tu ni vakaedaumeni na lewenilotu oya, na lesia na itikotiko liu ni Lotu e dua na ivolatukutuku ni lewenilotu e vakaraitaka na tikinisiga ni nona papitaiso taumada kei na cakacaka vakalotu tale eso. Na ivolatukutuku oqo e sega ni tukuni kina ni a mai muduki na nona lewena na Lotu.

Ke a vakaedaumeni na lewenilotu, na vakavoutaka na itikotiko liu ni Lotu na ivolatukutuku ni lewenilotu me vakaraitaka na tikinisiga vou ni papitaiso kei na veivakadeitaki. Na ivolatukutuku oqo e oka talega kina na itukutuku “Gadrevi na Vakalesuimai ni Veivakalougatataki.” Ni oti na vakalesui mai ni veivakalougatataki ni lewenilotu (raica na 32.17.2), sa vakavoutaki na ivolatukutuku ni lewenilotu me vakaraitaka na tikinisiga ni papitaiso taumada kei na cakacaka vakalotu tale eso. E sega ni tukuni kina ni a mai muduki na nona lewena na Lotu.

32.14.5

iVolatukutuku ni Lewenilotu ka Vakatakilakilataki

Mai na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada, ena vakatakilakilataka na itikotiko liu ni Lotu na ivolatukutuku ni lewenilotu ni dua na tamata ena ituvaki cavaga e volai koto e ra.

1. Na vakauta na bisopi se peresitedi ni iteki e dua na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu me vakaraitaki ni lewenilotu ni tamata oya a vakatatabu vakaivolataki se vakasukai ena vuku ni vakarau eso oqo:

   1. Veiyacovivata kei dua e lewenivuvale

   2. Vakacacani ni dua na gone se itabagone ena veiyacovi, vakayagataki vakatawadodonu ni dua na gone se itabagone ena veiyacovi, se veivakacacani bibi vakayago se vakasama ni dua na gone se itabagone

   3. Okati kei na yaloyalo vakasisila ni gone me vaka e dusimaki tu ena 38.6.6

   4. Levu na Watima

   5. iTovo veivakamavoataki ni veiyacovi ni qase

   6. Veisau me tagane se yalewa—na ivalavala ni veisau ki na veibasai ni sucu ni dua na tamata (raica na 38.6.23).

   7. Tauri vakatawadodonu ni ilavo ni Lotu se butakoci ni yauqaqa ni Lotu (raica na 32.6.3.3)

   8. Vakasabusabutaki ni welefea ni Lotu

   9. iTovo veivakarerei (vaka na veiyacovi, tovo voravora, se veidabui vakailavo) se ivakarau e vakaleqa na Lotu

2. Na vakauta na bisopi kei peresitedi ni iteki na itukutuku volai ni tamata oya ni:

   1. Sa vakadinadinataka se sa beitaki ena dua na basulawa oka kina e dua na ivakarau e volai tu e cake.

   2. Sa kunei ni coko ena lawa enai ivalavala ni veidabui se ivakarau vakatabui vakalawa ka okati kina e dua na ivalavala e volai tu e cake.

Ni sa ciqoma na bisopi e dua na ivolatukutuku ni lewenilotu vakatakilakilataki, na vakamuria o koya na veidusimaki ka tiko kina.

Sa rawa ni vakadonuya duadua ga na Mataveiliutaki Taumada na vagalalataki ni dua na ivakatakilakila mai na ivolatukutuku ni lewenilotu. Kevaka e vakatura na peresitedi ni iteki me vagalalataki e dua na itukutuku, ena vakayagataka na VLV (raica na 6.2.3). Na tukutuku vua na Valenivolavola ni Mataveiliutaki Taumada ke sa vakadonui na vakatutu se sega.

32.14.6

Ripotetaki ni Butakoci ni iLavo ni Lotu

Ke yalani se vakasukai na lewenilotu ni dua na tamata ena vuku ni kena vakayagataki vakatawadodonu na ilavo ni Lotu, ena ripotetaka na bisopi se peresitedi ni iteki me vaka e dusimaki ena 34.7.5.

32.14.7

Vakatabui me Tokitaki na iVolatukutuku ni Lewenilotu

Eso na gauna sa dau toki e dua na lewe ni Lotu ni tiko vakawawa tu na cakacaka ni lewenilotu se kauwai bibi tale eso. Eso na gauna na gadreva na bisopi me wasea na itukutuku kei na bisopi vou ni bera ni vakauta na ivolatukutuku ni lewenilotu ki na tabanilotu vou. Ena ituvaki vakaoqo, sa rawa vua na bisopi (se vunivola ke vakadonui) me cakava e dua na vakatatabu ni toki ena ivolatukutuku ni lewenilotu. Na tiko ga ena tabanilotu na ivolatukutuku me yacova ni sa vagalalataka na bisopi (se vunivola ke vakadonui) na vakatatabu. Oqo e vakatara e dua na madigi vua na bisopi me vakadewataka na kauwai eso kei na itukutuku.

32.14.8

Kedra iVolatukutuku na Tiko e Valeniveivesu

Eso na lewenilotu era sa totogitaki ena dua na basulawa ka sa tiko vakavesu. Na bisopi se peresitedi ni iteki ni tabanilotu a vakaitikotiko kina na tamata oya ni vakayacori tu na basulawa ena tomana na cakacaka veiganiti cavaga me baleta na vakatatabu vakaivolataki se vakasukai ni lewenilotu. Ke ra sa vakatabui na dodonu ni lewenilotu, na vakauta na iliuliu (se vunivola ke vakadonui) na ivolatukutuku ni lewenilotu ki na tabanilotu e vakatautaki vua na vanua e tiko vakavesu kina na tamata oya. Ke sa vakasukai na lewenilotu, na veitaratara na bisopi se peresitedi ni iteki kivua na iliuliu ni tabanilotu oya. (Raica na 32.15.)

32.14.9

Kerekere me Vakacegui na Lewenilotu

Ke kerea e dua na lewenilotu me vakaceguya na nona lewena na Lotu, na sudra yani na bisopi me raica ke sa lomana tu me veivosakitaka na kauwai eso ka tovolea me wali ira. Na bisopi kei na lewenilotu sa rawa ni veivosaki talega kei na peresitedi ni iteki. Na vakadeitaka na iliuliu ni sa kila vakamatata na lewenilotu na macala eso oqo ni vakacegui ni lewe ni Lotu:

• E bokoca taucoko na cakacaka vakalotu.

• E vagalalataka taucoko na dodonu ni lewenilotu.

• Na vakacurumi lesu mai ena papitaiso kei na veivakadeitaki e rawa ni yaco duadua ga ni sa oti e dua na veivakatarogi momona ka, ena vuqa na ituvaki, na matabose ni lewenilotu (raica na 32.16.2).

• E dua na tamata sa vakaedaumeni oti sa ganita me ciqoma na vakalesui mai ni matabete kei na veivakalougatataki ni valetabu ena veivakadonui duadua ga ni Mataveiliutaki Taumada ni oti tu mada e dua taucoko na yabaki mai na vakacurumi lesu (raica na 32.17.2).

Ke se vinakata tikoga na lewenilotu me vakaceguya na nona lewe ni Lotu, na solia o koya vua na bisopi e dua na ivola kerekere, sainitaki. Ena vakauta na bisopi na kerekere vua na peresitedi ni iteki ena VLV. Na qai railesuva na peresitedi ni iteki ka vakauta na ivola kerekere ena ivakarau oya. Sa dodonu me ra qarava totolo na iliuliu na ivola kerekere.

Sa rawa ni vakaceguya talega na nona lewe ni lotu e dua na tamata ena vakau ni dua na ivola kerekere sainitaki ka vakadinadinataki ki na itikotiko liu ni Lotu.

Na gone ka gadreva me vakaceguya na nona lewe ni Lotu ena muria na ivakarau vata ga ni qase, ena dua ga na veisau: sa dodonu me sainitaka na ivola kerekere na gone (ke sivia na yabaki 8) kei na itubutubu se dauniveisusu ka taura vakalawa tu na gone.

Ke dua na lewenilotu e sa vakasuka mai na nona lewena na lotu ka gadreva me veilewaitaka na Lotu se o ira na kena iliuliu, ena muria na peresitedi ni iteki na veidusimaki ena 38.8.23.

Na ivola kerekere me vakacegui na nona lewenilotu e dua sa dodonu me cakacakataki kevaka mada ga e tiko vei ira na iliuliu ni matabete na itukutuku ni dua na caka cala bibi. Na itukutuku cava ga ni caka cala tawawali ena volai ni vakau na ivola kerekere ena LCR. Oqo e vakatarai ira na iliuliu ni matabete me ra walia na ituvaki vakaoya mai muri ke sasagataka na tamata oya me vakacurumi lesu ki na Lotu (raica na 32.16.2).

E sega ni dodonu me vakatura e dua na iliuliu ni matabete na vakacegui ni lewe ni Lotu me na levea rawa kina na vakayacori ni matabose ni lewenilotu.

Na tomana tikoga na iliuliu me ra qaravi ira ka sa vakaceguya na nodra lewenilotu vakavo ke ra kerea me kakua na veitaratara.

---

VAKALESUI NI DODONU NI LEWE NI LOTU

---

Ke sa vakatabui se vakasukai tu na dodonu ni lewe ni Lotu, na iliuliu era na veitokani, veivakasalataki, ka tokona na tamata oya ni vakadonuya tu. E vakamacalataka na wase oqo na sala era rawa ni vakalesui kina na dodonu oya.

32.15

Tomana mo Veiqaravi

Na itavi ni bisopi se peresitedi ni iteki vaka e dua na turaganilewa matau e sega ni cava ni sa ciqoma e dua na lewenilotu na vakatatabu ni lewenilotu se vakasukai tu na nona lewe ni Lotu. Na tomana tikoga o koya me veiqaravi, ni vakadonuya tu na tamata oya, me rawa kina vua ni marautaka tale na veivakalougatataki ni lewe ni Lotu. Na dau sota wasoma na bisopi kei na tamata oya kei, ni veivuke tu ka ganita, me tiko talega na watina. A vakavulici ira na Nifai na iVakabula:

“Ia mo dou kakua ni vakasevi koya tani mai na nomuni … valenisokalou, ia mo ni qaravi koya tikoga, ni dou sa sega ni kila de ra na saumaki mai ka veivutuni ka lako mai vei au ena lomadra taucoko, ka’u na vakabulai ira; ia ko ni sa vu ni nodra vakabulai” (3 Nifaii 18:32).

Na gauna se qai oti ga kina na vakatabui se vakasukai ni lewenilotu ni dua na tamata e sa ka dredre ka bibi sara ki na nona matavuvale. Sa dodonu me ra kidava tu na iliuliu ki na veigagadre oqo ka vakayaloqaqataki ka tokoni ira na lewe ni matavuvale.

Na vakadeitaka na bisopi ni sa lesi o ira na lewenilotu veikauwaitaki me ra qarava e dua na tamata ka sa vakatabui se vakasukai tu na nona lewe ni Lotu, ni vakadonuya na tamata oya. Era veiqaravi talega ki na so tale na lewe ni matavuvale. O ira era na lewenilotu era vakatatabutaki tiko e rawa ni yaga vei ira na vakaitavi ena tuva matanivola (raica na 25.4.3).

Ke toki na tamata oya mai na tabanalevu, na tukuna na bisopi ki na bisopi vou ka vakamacalataka na ka e se gadrevi tu me yaco ni bera ni vagalalataki tu na vakatatabu ni lewe ni Lotu. Ke sa vakasukai mai na Lotu na lewenilotu ni tamata oya se vakaceguya na tamata oya na nona lewenilotu, na cakava na bisopi na veitaratara vataga ke sa vakadonuya tu na tamata oya me vukei mai vei ira na iliuliu ni Lotu.

32.16

Vagalalataki ni Vakatatabu Vakaivolataki se Vakacurumi Lesu kina Lotu

32.16.1

Matabose ni Lewenilotu me Vagalalataka na Vakatatabu Vakaivolataki se Vakacuruma Lesu e dua na Tamata

Ni sa vakatabui se vakasukai na dodonu ni lewenilotu ena matabose ni lewenilotu, sa dodonu me vakayacori tale e dua na matabose me navuci kina na vagalalataki ni vakatatabu se vakacurumi lesu ni tamata oya ki na Lotu. Sa dodonu me tiko talega ena matabose oqo na ivakatagedegede vataga ni dodonu ni lewa (se levu cake) me vaka na matabose taumada. Me ivakaraitaki, ke vakatulewataka na peresitedi ni iteki se kaulotu na matabose taumada, na vakatulewa e dua na peresitedi ni iteki se kaulotu ena matabose me navuci kina na vagalalataki ni vakatatabu se vakacurumi lesu ni tamata oya.

Na vakayaco bose o koya e bisopi se peresitedi ni iteki tiko oqo. Na vakadeitaka taumada o koya ni sa veivutuni na tamata oya ka sa vakarau ka bula kilikili tu me marautaka na veivakalougatataki ni lewe ni Lotu.

O ira ka sa vakatabui vakaivolataki na nodra lewe ni Lotu sa dau gadrevi me vakaraitaka na veivutuni vakaidina me dua mada ga na yabaki ni bera ni navuci tu me vagalalataki na vakatatabu. O ira ka sa vakasukai na nodra lewe ni Lotu sa voleka ni dau gadrevi me vakaraitaka na veivutuni vakaidina me dua mada ga na yabaki ni bera ni navuci me ra vakacurumi lesu. Ki na lewenilotu ka a taura tu e dua na itutu dokai ena Lotu ena gauna ni caka cala bibi, sa dau balavu cake na kena gauna (raica na 32.6.1.4).

Na matabose me navuci kina na vagalalataki ni vakatatabu se vakacurumi lesu ni dua na tamata ki na Lotu e muria tu na idusidusi vataga me vaka na matabose ni lewenilotu tale eso. Na gadreva na bisopi na veivakadonui mai vua na peresitedi ni iteki me vakayacora na matabose. Ena tabana ni kaulotu, na gadreva na peresitedi ni tabana se tikina na veivakadonui mai vua na peresitedi ni kaulotu.

Na veidusidusi oqo e tutaki ni vakayacori tiko na matabose ni lewenilotu me navuci kina na vagalalataki ni lewe ni Lotu se vakacurumi lesu ni dua na tamata ki na Lotu. E sega ni rawa ni tutaki taucoko na idusidusi oqo ena ituvaki yadua.

1. Railesuva na matabose ni lewenilotu taumada. Na railesuva na bisopi se peresitedi ni iteki na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu. Ena kerea e dua na ilavelave ena VLV. Ni sa railesuva oti na fomu, sa rawa ni veitaratara o koya kei na bisopi se peresitedi ni iteki ena vanua a vakayacori kina na matabose taumada me qara veivakamatatataki.

2. Vakataroga na tamata. Na vakataroga vakavinaka na tamata oya na bisopi se peresitedi ni iteki me raica vakamatata na kaukauwa ni nona vakabauti Jisu Karisito kei na ituvaki ni veivutuni. Na navuca talega o koya ke sa yacova na ivakarau e dusimaki tiko ena itavi taumada na tamata oya.

3. Navuca na ituvaki ni vakarau ni veilewai ni basulawa se vakalewenivanua. Eso na gauna sa vakadonuya se beitaki tu ena basulawa e dua na tamata. Eso na gauna sa kunei e dua na tamata ni coko ena dua na ivakarau vakalewenivanua se veidabui se so tale na ivalavala tawavakalawa. Ena ituvaki vakaoqo, e sega ni dau vakayaco bose tu na iliuliu me yacova ni sa vakataucokotaka na tamata oya na ivakarau kece ni totogi, vakaro, se vakatulewa era cakava na iliuliu vakalawa. Na veituvaki oqo e rawa ni oka kina na bala i valeniveivesu, lewai vakawawa, sere vakawawa, totogi vakailavo se veivakadodonutaki. Na veisau sa gadreva na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada ni bera ni vakayacori na matabose ni lewenilotu. Na veisau eso oqo e rawa ni oka kina e dua ka sa vakacavara na gagadre vakalawa eso ka sa vakaraitaka na veivutuni vakaidina ia sa cakacakataka tiko vakabalavu e tuba na kenai totogi se tiko e dua na itotogi vakailavo levu.

4. Veitaratara kei na nodra iliuliu ni matabete na vakaleqai. Na veitaratara na bisopi se peresitedi ni iteki kei na nodra bisopi se peresitedi ni iteki na vakaleqai (raica na 32.10.2).

5. Soli notisi me baleta na matabose. Na tukuna o koya kivua na tamata oya na tikinisiga, gauna, kei na vanua ni matabose.

6. Liutaka na matabose. Na liutaka o koya na matabose me vaka na idusidusi ena 32.10.3. Na taroga na tamata oya o koya ena ka a cakava me veivutuni kina. Na taroga talega o koya na nona yalayala kivei Jisu Karisito kei na Lotu. Ni sa vakaraitaki taucoko na ituvaki veiganiti eso, na vagalalataka o koya na lewenilotu oya. Na masu o koya vata kei rau na nona daunivakasala me navuca na ka me caka. Na vakatulewa e tolu e rawa ni yaco:

   1. Tomana tiko na vakatatabu se vakasukai ni lewenilotu.

   2. Vagalalataka na vakatatabu se vakadonuya na vakacurumi lesu.

   3. Vakatura ki na Mataveiliutaki Taumada me na vagalalataki na vakatatabu se vakadonui na vakacurumi lesu (ke veiganiti ki na “Kerei ni veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada” e ra).

7. Wasea na vakatulewa. Ni sa vakatulewa oti na matabose, na wasea na vakailesilesi na vakatulewa kivua na tamata oya. Ke gadrevi na veivakadonui mai na Mataveiliutaki Taumada, na vakamacalataka o koya ni vakatulewa e dua na vakatutu ki na Mataveiliutaki Taumada.

8. Vakauta e dua na ripote. Na railesuva na bisopi se peresitedi ni iteki na fomu ni Ripote ni Matabose ni Lewe ni Lotu ena VLV. Sa rawa ni kerea o koya na vunivola me vakarautaka na itukutuku oqo. Na vakadeitaka o koya ni sega ni dua na ilavelave pepa se ilavelave vakalivaliva ni fomu e tiko. Na vakadeitaka talega o koya ni sa vakarusai totolo na ivola taucoko a vakayagataki me vakarautaki kina na ripote.

9. Kerei ni veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada (ke veiganiti). Ena veituvaki vakaoqo, sa veiganiti na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada me vagalalataki na vakatatabu vakaivolataki ni lewenilotu se vakacuruma lesu na tamata oya ki na loma ni Lotu. Sa gadrevi na veivakadonui oqo kevaka mada ga e yaco na ivakarau ni oti na vakatatabu vakaivolataki se vakasukai ni lewe ni Lotu.

   Ena vakauta walega na peresitedi ni iteki e dua na kerekere ki na Mataveiliutaki Taumada kevaka e vakatura me vakadonui (raica na 6.2.3).

   1. Laba

   2. Veiyacovi Vakaveiwekani Voleka

   3. Na vakacacani ni dua na gone se itabagone ena veiyacovi, vakayagataki vakatawadodonu ni dua na gone se itabagone ena veiyacovi, se na vakacacani bibi vakayago se vakasama ni dua na gone se itabagone mai na dua na uabula se itabagone ka qase cake ena vica na yabaki

   4. Okati ena yaloyalo vakasisila ni gone ni tiko e dua na veibeitaki vakalawa

   5. Vukitani

   6. Vakawati vakalelevu

   7. Caka cala bibi ni tauri tu e dua na itutu dokai ni Lotu

   8. Veisau me tagane se yalewa—na ivalavala ni veisau ki na veibasai ni sucu ni dua na tamata (raica na 38.6.23).

   9. Vakayagataki vakatawadodonu ni lavo ni Lotu se iyauqaqa

10. Solia na notisi vakaivola ni vakatulewa. Na vakadeitaka na bisopi se peresitedi ni iteki ni sa ciqoma totolo tu na tamata oya na notisi volai me baleta na vakatulewa kei na kena revurevu.

11. Papitaisotaka ka vakadeitaka. Ke sa vagalalataki na lewe ni Lotu ni dua na tamata ena matabose taumada, sa dodonu me na papitaiso ka vakadeitaki tale o koya. Ke sa veiganiti na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada, sa rawa ni ra vakayacori duadua ga na cakacaka vakalotu oqo ni sa ciqomi oti na veivakadonui oqo. E sega ni caka na Sitivikiti ni Papitaiso kei na Veivakadeitaki (raica na 32.14.4).

32.16.2

Vakacurumi Lesu Tu ni oti na Kerei ni Vakacegui ni Lewe ni Lotu

Ke dua na tamata e vakaceguya tu na nona lewe ni Lotu, sa dodonu me na papitaiso ka vakadeitaki o koya me vakacurumi lesu kina ki na loma ni Lotu. Me baleti ira na uabula, e sega ni dau navuci tu na vakacurumi lesu me yacova e dua mada ga na yabaki ni vakacegui oti na nona lewenilotu.

Ni kerea tu e dua na tamata me vakacurumi lesu, na taura na bisopi se peresitedi ni iteki e dua na ilavelave ni fomu ni Ripote ni iTavi Vakaveiqaravi e salavata tu na kerekere ni vakacegu. E rawa ni taura oqo ena VLV.

Na qai vakataroga vakavinaka na tamata oya na bisopi se peresitedi ni iteki. Na taroga o koya na vu ni kerekere taumada kei na kena gadrevi na vakacurumi lesu. Na taroga o koya ena yalo ni loloma, na caka cala bibi a rairai vakayacora na tamata oya ni bera tu se oti na vakacegui ni nona lewenilotu. E sega ni tomana na iliuliu na vakacurumi lesu me yacova ni sa yalovakacegu o koya ni sa veivutuni na tamata oya ka sa vakarau ka bula kilikili tu me marautaka na veivakalougatataki ni lewe ni Lotu.

iDusidusi eso ni vakacurumi lesu ni oti na vakacegu sa vakaoqo:

• Ena vakayacori na matabose ni lewenilotu ke a vakatabui vakaivolataki na lewenilotu ni tamata oya ena gauna ni vakacegu.

• Ena vakayacori na matabose ni lewenilotu ke a caka cala bibi na tamata oya, oka kina na vukitani, ni bera ni vakacegui na nona lewenilotu.

Ena veituvaki tale eso, e sega ni vakayacori na matabose ni lewenilotu vakavo ke navuca na bisopi se peresitedi ni iteki ni na gadrevi tu.

Ni sa veiganiti na matabose ni lewenilotu me baleta e dua na tamata ka a ciqoma na edaumeni ni valetabu, na vakayacora na peresitedi ni iteki. Na gauna e veiganiti kina na matabose me baleta e dua na tamata ka sega tu ni vakaedaumeni, na vakayacora na bisopi, ena veivakadonui mai vua na peresitedi ni iteki.

Ke a vakaitavi na tamata oya ena ivakarau cavaga ena 32.16.1, naba 9, ni bera tu se oti na vakacegui ni nona lewe ni Lotu, sa gadrevi na veivakadonui ni Mataveiliutaki Taumada me baleta na vakacurumi lesu. Ke a vakaitavi na tamata oya ena ivakarau cavaga ena 32.14.5, naba 1, ni bera tu se oti na vakacegui ni lewenilotu, ena caka e dua na ivakatakilakila ena ivolatukutuku ni lewenilotu.

Na tamata ka kerea na vakacurumi lesu sa dodonu me rawata na rawaka vataga vakataki ira tale eso ka sa papitaiso. Ni sa yalovakacegu na bisopi se peresitedi ni iteki ni sa bula kilikili ka yalomalua tu na tamata oya ni vinakata tu me vakacurumi lesu, sa rawa ki vua me papitaiso ka vakadeitaki. E sega ni caka na Sitivikiti ni Papitaiso kei na Veivakadeitaki (raica na 32.14.4).

e taura o tagane na sakaramede

32.17

iTaviqaravi ni Lotu, Veitabaki, kei na Vakalesuimai ni Veivakalougatataki ni oti na Vakacurumi Lesu

32.17.1

iTaviqaravi ni Lotu kei na Veitabaki

Na ituvatuva oqo e vakaraitaka na ivakatagedegede maqosa ni itaviqaravi ni Lotu me baleta e dua na tamata ka sa vakacurumi lesu mai na papitaiso kei na veivakadeitaki.

	Sega ni se Enidaumeni	Enidaumeni oti
Ira na Lewe ni Matabete Eliu	Sega ni se Enidaumeni Ni oti sara ga na papitaiso kei na veivakadeitaki, sa rawa ni soli vei ira na matabete ka tabaki ki na itutu ni matabete era a taura tu ni a vakasukai se vakacegui na nodra lewe ni Lotu. Era sega ni dau kacivaki me baleta na laveliga ni veitokoni. E rawa ni soli vua e dua na ivolatara ni valetabu me baleta na papitaiso kei na veivakadeitaki veisosomitaki.	Enidaumeni oti Rawa ni sega ni tabaki ki na itutu cavaga ni matabete. Ni sa vakalesui mai na nodra veivakalougatataki ni matabete kei na valetabu, na nodra itutu ni matabete eliu ena vakalesui mai me vaka e dusimaki ena 32.17.2. E sega ni rawa ni ra vakayaco cakacaka vakalotu eso me yacova na gauna oya. E rawa ni vakaitavi ena itaviqaravi ni Lotu cavaga e sa vakadonui me baleta e dua na lewenilotu e sega ni vakaedaumeni ka sega ni taura tu na matabete. E sega ni rawa ni daramaka na qameni ni valetabu se ciqoma e dua na mataqali ivolatara ni valetabu me yacova ni sa vakalesui mai na nodra veivakalougatataki.
Lewenilotu Tale Eso	Sega ni se Enidaumeni Rawa ni vakaitavi ena itaviqaravi ni Lotu me vaka e dua na saumaki vou. E rawa ni soli vua e dua na ivolatara ni valetabu me baleta na papitaiso kei na veivakadeitaki veisosomitaki.	Enidaumeni oti Rawa ni vakaitavi ena itaviqaravi ni Lotu cavaga e dodonu me baleta e dua na lewenilotu tawavakaedaumeni ka sega ni taura tu na matabete. Rawa ni sega ni dara na qameni ni valetabu se ciqoma e dua na mataqali ivolatara ni valetabu me yacova ni sa vakalesui mai na nodra veivakalougatataki (raica na 32.17.2).

32.17.2

Vakalesui mai ni Veivakalougatataki

Na tamata ka ra sa ciqoma oti na edaumeni ni valetabu ka a vakacurumi lesu mai na papitaiso kei na veivakadeitaki sa rawa ni ciqoma na nodra veivakalougatataki ni matabete kei na valetabu ena cakacaka vakalotu duadua ga ni veivakalesui mai ni veivakalougatataki (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 109:21). Era na sega ni tabaki kina itutu ni matabete eso se enidaumeni tale. Ena vakalesui na veivakalougatataki oqo ena cakacaka vakalotu. Era sa vakalesui na turaga ki na nodra itutu ni matabete taumada, vakavo ga na itutu ni Vitusagavulu, bisopi se peteriaki.

Na Mataveiliutaki Taumada duadua ga sa rawa ni vakadonuya na qaravi ni cakacaka vakalotu ni vakalesui mai ni veivakalougatataki. Ratou na sega ni vakadonuya e dua na ivola kerekere ni cakacaka vakalotu oqo ni bera ni oti e dua na yabaki mai na nona vakacurumi lesu na tamata oya mai na papitaiso kei na veivakadeitaki.

Erau na vakataroga na tamata oqo na bisopi kei peresitedi ni iteki me vakadeitaka kina na nona bula kilikili kei na nona sa tu vakarau. Ni sa vakila o peresitedi ni iteki ni sa vakarau tu na tamata oya, sa na kerea me vakalesui mai na veivakalougatataki ni vakayagataki na VLV. Raica na 6.2.3 me baleta na itavi nei peresitedi ni iteki ni vakauta na kerekere ki na Mataveiliutaki Taumada.

Ke sa vakadonuya na Mataveiliutaki Taumada na vakalesui mai ni veivakalougatataki, ratou na lesia e dua na Vakaitutu Raraba se na peresitedi ni iteki me vakataroga na tamata oya. Ke sa bula kilikili na tamata oya, na vakayacora na iliuliu oqo na cakacaka vakalotu me vakalesuya kina na nona veivakalougatataki.

Me baleta na ivakamacala ni ivolatukutuku ni lewenilotu kei na vakalesui mai ni veivakalougatataki, raica na 32.14.4.