Ngaahi Tohi Tuʻutuʻuní mo e Ngaahi Uiuiʻí
31. Ngaahi ʻInitaviu mo e Ngaahi Talanoa Kehe mo e Kāingalotú


“31. Ngaahi ʻInitaviu mo e Ngaahi Talanoa Kehe mo e Kāingalotú,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2020).

“31. Ngaahi ʻInitaviu mo e Ngaahi Talanoa Kehe mo e Kāingalotú,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.

ʻĪmisi
ongo tangata ʻoku lulululu

31.

Ngaahi ʻInitaviu mo e Ngaahi Talanoa Kehe mo e Kāingalotú

31.0

Talateú

Naʻe faʻa ngāue fakaetauhi tahataha ʻa Sīsū Kalaisi ki he niʻihi kehé (hangē ko ʻení, vakai, Sione 4:5–26; 3 Nīfai 17:21). ʻOkú Ne ʻofa ʻi he fānau takitaha ʻa e ʻOtuá. ʻOkú Ne tokoniʻi fakafoʻituitui kinautolu.

ʻI hoʻo hoko ko e taki ʻi he Siasí mo e tamaioʻeiki ʻa Sīsū Kalaisi, ʻokú ke toe maʻu ai ha ngaahi faingamālie ke tokoniʻi fakafoʻituitui e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻi heʻenau fakalakalaka fakalaumālié. Ko ha founga mahuʻinga ʻe taha te ke lava ai ke fai ʻení ko e fakafou ia ʻi he ʻinitaviú mo e ngaahi talanoa fakataautaha kehé. Ko e niʻihi ʻo hoʻo ngaahi ngāue tokoni mahuʻinga tahá ʻe hoko fakataautaha ia. ʻI he ngaahi tūkunga ko ʻení, te ke lava ai ʻo fai ha ʻofa faka-Kalaisi, hiki hake “ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló” mo fakamālohia ʻa e “ngaahi tui ʻoku vaivaí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:5).

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ʻinitaviu ʻi he vahe ko ʻení ki ha talanoa ʻi he vahaʻa ʻo ha taki mo ha taha fakafoʻituitui ke fakafuofuaʻi pe ʻoku totonu ke kau ʻa e tokotahá ʻi ha ouau pe maʻu ha fatongia (vakai, 31.2). Ko hono fakalūkufuá, ʻe fakahoko ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe kau palesitenisī fakasiteikí. ʻOku ʻuhinga foki ʻa e foʻi lea ʻinitaviú ki he ngaahi ʻinitaviu ngāue fakaetauhi ʻoku fakahoko ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá pe kōlomu ʻo e kaumātuʻá (vakai, 21.3).

Makehe mei he ngaahi ʻinitaviu ko ʻení, ʻoku lahi mo ha ngaahi ʻuhinga kehe ʻe lava ke talanoa fakafoʻituitui ai ha taki mo e kāingalotú (vakai, 31.3). Hangē ko ʻení, kuo fakataimi-tēpileʻi maʻu pē ʻe he kau pīsopelikí ha ngaahi fakataha mo e toʻutupu takitaha ʻi he uōtí (vakai, 31.3.1). Tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke ke fua fatongia ʻi he kau pīsopelikí, ʻe lava ke kole atu ʻe he pīsopé ke ke talanoa mo ha mēmipa ʻoku fiemaʻu ha poupou mo ha ngāue fakaetauhi ki ai. Pe ʻe haʻu ha mēmipa kiate koe ʻi he taimi ʻokú ne fehangahangai ai mo ha palopalema fakafoʻituitui pe fakafāmili.

ʻE lava ke tokoni ʻa e vahe ko ʻení ki he kau taki kotoa pē ʻoku nau maʻu ha faingamālie ke talanoa fakafoʻituitui mo e kāingalotú. ʻE lava ke kau ʻi he kau taki ko ʻení ʻa e kau taki ʻo e Fineʻofá, kōlomu ʻo e kaumātuʻá, mo e kau taki ʻo e Finemuí, houʻeiki tangata mo e houʻeiki fafine ngāue fakaetauhí, pe ha niʻihi kehe ne vahe ʻe he pīsopé.

31.1

Ngaahi Tefitoʻi Fakahinohinó

31.1.1

Teuteu Fakalaumālié

Kapau ʻokú ke maʻu ha fatongia ke talanoa mo ha mēmipa, ʻe tāpuakiʻi koe ʻe he ʻEikí ʻaki e ueʻi fakalaumālie ʻokú ke fiemaʻú ʻo ka ke fekumi ki ai. Teuteuʻi fakalaumālie koe ʻo fakafou ʻi he lotu, ako folofola, mo e moʻui angatonu. Fakafanongo ki he fanafana ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Te Ne tataki koe ʻaki ha ngaahi ueʻi, ngaahi fakakaukau, mo ha ngaahi ongo. Te Ne lava ʻo tokoniʻi koe ke ke manatuʻi ʻa e ngaahi akonaki kuó ke ako ʻi he folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa ia ʻe lava ʻo tokoni ki he tokotaha te ke talanoa mo iá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:85; 100:5–8).

ʻOku ʻi he Laipeli ʻo e Ongoongoleleí ha ngaahi Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Faifaleʻi. ʻI hoʻo teuteu ko ia ke talanoa mo ha mēmipá, fakakaukau ke ke toe vakai ki ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga ʻe ʻaonga kiate iá.

ʻE lava foki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tataki ʻa e mēmipa te ke talanoa mo iá. Te ke ala fakakaukau ke fakaafeʻi ia ke teuteu fakalaumālie mo ia ki hoʻomo talanoá.

Fakakaukau ke ke lotu mo e mēmipá ʻi he kamata hoʻomo talanoá. ʻE lava heni ke fakaafeʻi ai ha laumālie ʻo e loto-fakatōkilalo mo e tui ʻi haʻamo kole fakataha ki he ʻOtuá, ʻEne tokoní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:32; 29:6).

ʻI he lolotonga ʻo e ʻinitaviú pe talanoá, te ke lava ʻo ʻohake ha palopalema pe fehuʻi ʻokú ke ongoʻi naʻe ʻikai ke ke mateuteu ke aleaʻi. Te ke lava ʻo fokotuʻu ange ke mo takitaha fekumi mo e mēmipá ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí—hangē ko ʻení, ʻi he ako, lotu, mo e ʻaukai. Te ke lava foki ʻo fakaʻaongaʻi e fakamatala ʻi he Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Faifaleʻí pe Tokoni ʻo e Moʻuí ʻi he Laipeli ʻo e Ongoongoleleí. Pea ʻe toki lava leva ke mo toe talanoa ʻo aleaʻi lahi ange ʻa e meʻa ʻoku hokó.

Kapau kuo fakahoko ʻe he mēmipá ha angahala mamafa, ʻave ia ki he pīsopé.

31.1.2

Tokoniʻi e Mēmipá ke Ne Ongoʻi e ʻOfa ʻa e ʻOtuá

ʻI hoʻo hoko ko e taki ʻo e Siasí, ʻokú ke fakafofongaʻi ʻa e Fakamoʻuí. Ko ha konga mahuʻinga ʻo Hono misioná ke fakahoko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú (vakai, Sione 3:16–17). Ko e taimi ʻoku omi ai ʻa e kāingalotú kiate koe ki ha ʻinitaviu pe ko ha tokoni ʻi ha palopalema fakafoʻituitui, ko e taimi lahi ko e meʻa ʻoku nau fiemaʻu lahi tahá ke ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate kinautolu. ʻE lava ke fakamālohia mo ueʻi kinautolu ʻe he ʻofa ko ʻení ke nau haʻu kia Kalaisi, fakatomala mei he angahalá, pea fai ha ngaahi fili ʻoku leleí.

ʻOku fakaafeʻi ʻe he folofolá mo e lea ʻa e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e Laumālié pea mo akoʻi ʻa e tokāteline haohaoá. Fakaʻaongaʻi maʻu pē kinautolu, ʻi he ongoʻingofua mo e ʻofa, ʻi he taimi ʻokú ke talanoa ai mo e kāingalotú. Ngāue ʻaki kinautolu ke ueʻi fakalaumālie mo fakalotolahiʻi, kae ʻikai fakahalaiaʻi, fakamālohiʻi, pe fakatupu ha manavahē (vakai, Luke 9:56).

Fakataimi-tēpileʻi ha taimi lahi ki he talanoá. ʻOku ʻikai totonu ke ongoʻi ʻe he mēmipá ʻokú ke fuʻu femoʻuekina. Tuku ki ai hoʻo tokanga kakató.

31.1.3

Tokoniʻi ʻa e Mēmipá ke Ne Maʻu e Mālohi ʻo e Fakamoʻuí

Naʻe toʻo ʻe Sīsū Kalaisi kiate Ia ʻetau ngaahi angahalá “koeʻuhí ke ne lava ʻo fakamolemoleʻi [ʻetau] ngaahi maumau-fonó ʻo fakatatau ki he māfimafi ʻo ʻene fakamoʻuí” (ʻAlamā 7:13). Naʻá Ne toe toʻo foki kiate Ia hotau ngaahi faingataʻaʻiá, mamahí, mo e ngaahi vaivaí “koeʻuhí ke ne ʻafioʻi … ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí” (vakai, ʻAlamā 7:11–12).

Fakalotolahiʻi ʻa e kāingalotú ke nau tafoki kiate Ia. Tokoniʻi kinautolu ke nau fakaʻaongaʻi Hono mālohí ke fakamālohia, fakafiemālieʻi, pea mo huhuʻi. ʻOku maʻu e mālohi ko ʻení ʻi hono ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí, muimui ki Heʻene sīpingá, maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, tauhi e ngaahi fuakavá, mo ngāueʻi e ngaahi ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní.

31.1.4

Tokoniʻi ʻa e Mēmipá ke Ne Ongoʻi Fiemālie mo Malu

Kuo foua ʻe ha kāingalotu ʻe niʻihi ha ngaahi aʻusia ʻokú ne ʻai ke nau ongoʻi vēkeveke pe lōmekina ʻi he taimi ʻoku nau talanoa ai mo ha taki ʻo e Siasí. Kumi ki ha ngaahi founga ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau ongoʻi nonga, malu, mo fiemālie. ʻEke ki he mēmipá ʻa e meʻa te ke lava ʻo fai ke tokoní.

Tukuange maʻu pē ki he mēmipá ke ne fili pe ʻe ʻi ai ha taha kehe he lolotonga ʻo e ʻinitaviú pe talanoá. Ko e taimi ʻoku fai ai ha talanoa mo ha fefine, fānau, pe toʻutupu, fakapapauʻi ʻoku ʻi ai ha taha ʻo e ongomātuʻá pe ko ha taha lahi kehe. ʻE lava ke ne kau atu ki he talanoá pe ʻe tatali pē ʻi tuʻa he lokí, kae fakafuofua pē ki he fiemaʻu ʻa e mēmipa te mo talanoá.

Kapau ʻoku hoko ʻa e talanoa ʻi ʻapisiasí ke ongoʻi taʻefiemālie ai ʻa e mēmipá, mo aleaʻi ha feituʻu kehe ke mo talanoa ai. Kumi ha feituʻu ʻe lava ke ʻi ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo ke lava ke tauhi ai e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhāholó. Fakakaukauʻi foki ho tuʻunga malú pea mo e malu ʻa e mēmipá. Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e talanoa he komipiutá mo e kāingalotú, vakai, 31.4.

Ko ha konga mahuʻinga ʻe taha ʻo hono tokoniʻi e kāingalotú ke nau ongoʻi malú ko hono tauhi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhāholó. Fakapapauʻi ki he mēmipá he ʻikai fakahāhāholo hoʻomo talanoá.

ʻOua naʻa vahevahe mo ha taha ha fakamatala ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhāholo—kau ai ho malí pe kau taki kehe ʻo e Siasí—tukukehe kapau ʻe fakangofua atu ʻe he mēmipá. Hokohoko atu ho tauhi e ngaahi meʻa peheé ke ʻoua naʻa fakahāhāholó ʻo aʻu ai pē ki hano tukuange koe. Ko hono taʻetauhi ko ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhāholó, ʻokú ne uesia ai ʻa e tui, falala, pea mo e fakamoʻoni ʻa e mēmipá. ʻE meimei ke kumi tokoni ange ʻa e kāingalotú ki he kau taki ʻo e Siasí kapau ʻoku nau ʻiloʻi he ʻikai fakahāhāholo e meʻa te nau vahevahé.

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e tauhi ʻo e meʻa ʻoku ʻikai tonu ke fakahāhāholó, kau ai mo e fakamatala fakalaó, vakai, 32.4.4.

31.1.5

ʻEke ha Ngaahi Fehuʻi ʻoku Ueʻi ʻe he Laumālié pea Fakafanongo Lelei

Ko e taimi ʻokú ke talanoa ai mo ha mēmipa, ʻeke ha ngaahi fehuʻi ʻe tokoni ke mahino ai kiate koe siʻono tūkungá. Tuku ange ki he mēmipá ha ngaahi faingamālie ke fakahaaʻi tauʻatāina ʻene ngaahi fakakaukaú mo e ongó.

Lolotonga e lea ʻa e mēmipá, fakafanongo fakalelei mo tokanga. Feinga ke mahino kakato kimuʻa peá ke toki talí. Kapau ʻe fiemaʻu, ʻeke ha ngaahi fehuʻi vakaiʻi ke fakapapauʻi ʻoku mahino kiate koe. Kae ʻoua ʻe fieʻilo taʻeʻuhinga.

ʻOku tokoni ʻa e fakafanongó ke ne fokotuʻu ha fefalalaʻaki. ʻOku tokoni ia ke ongoʻi ʻe he niʻihi kehé ʻoku mahino, fakamahuʻingaʻi, pea mo ʻofaʻi kinautolu. ʻOku meimei ke faʻa fiemaʻu ʻe he kakaí ia ha taha ʻoku nau falala ki ai ke fakafanongo ange ki heʻenau fekuki mo e ngaahi faingataʻá. ʻE lava ke tokoni foki ʻa e fakafanongó ke ke fakaava ho lotó ki he ngaahi ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní.

31.1.6

Fakalotolahiʻi ʻa e Moʻui Fakafalala pē Kiate Kitá

Koeʻuhí ko hoʻo ʻofa ki he kāingalotú, mahalo te ke loto ke fakaleleiʻi leva ʻenau ngaahi palopalemá. Neongo ia, ka te ke tāpuekina lahi ange kinautolu ʻaki haʻo tokoni ange ke nau fekumi pē haʻanau ngaahi solovaʻanga mo fakahoko ʻenau ngaahi fakakaukau pē ʻanautolu (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9:8).

Tokoniʻi ke nau vakavakaiʻi ʻenau ngaahi palopalemá pe ngaahi fehuʻí ʻo fakatatau mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea mo e palani ʻo e fakamoʻuí. Akoʻi kinautolu he founga ke fekumi ai ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí ʻo fakafou ʻi he folofolá, ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí, mo e fakahā fakafoʻituituí. ʻI he foungá ni, te ke tokoni ai ki he kāingalotú ke nau teuteu ke fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa kehe ʻi he kahaʻú. Te nau toe malava lelei ai foki ke tokoniʻi ha niʻihi kehe, kau ai honau ngaahi fāmilí.

31.1.7

Poupouʻi e Feinga ke Fakatomalá

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe lava ke fekumi ha mēmipa ki ha tokoni ke fakatomala mei he faiangahalá. ʻOku lahi ha ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ke langaki e tui kia Sīsū Kalaisí mo fakalotolahiʻi ha mēmipa ke ne fekumi ki ha fakamolemole.

Ko e pīsopé pē pe palesiteni fakasiteikí te ne lava ʻo tokoniʻi ha taha ke ne fakaleleiʻi ha ngaahi angahala mamafa. Ko ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení ʻoku ʻoatu ia ʻi he 32.6. Kapau ne fakahoko ʻe he mēmipá ha taha ʻo e ngaahi angahala ko ʻení, ʻoku totonu leva ke talanoa ia mo e pīsopé pe palesiteni fakasiteikí he vave tahá.

Ko e pīsope mo e palesiteni fakasiteiki kotoa pē, ko “e fakamaau [ia] ʻi ʻIsileli” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:72). ʻOkú na tokoniʻi e kāingalotú, ʻi he mafai ko ʻení, ke nau fakatomala mei he angahalá pea haʻu kia Kalaisi, ʻa ia ʻokú Ne fakamolemoleʻi e angahalá (vakai, 32.1 mo e 32.3).

ʻI he ngaahi fatongia ko ʻení, ʻoku fakafofongaʻi ai ʻe he kau takí ni ʻa e ʻEikí. Te nau feinga ke fakaʻaongaʻi ʻa e “mafai ke fakamaau ʻa [kinautolú]” (3 Nīfai 27:27). Te nau akoʻi ʻoku kau ʻi he fakatomalá ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí, maʻu ha laumālie fakatomala, siʻaki e angahalá, kumia ha fakamolemolé, fakahoko ha totongi huhuʻi, mo tauhi e ngaahi fekaú ʻi ha tukupā foʻou.

ʻOku tāpuekina ʻa e kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí ʻaki ʻa e meʻafoaki fakalaumālie ʻo e faʻa ʻiloʻiló, ke tokoni ke nau fakahoko honau fatongiá. ʻOku tokoni ʻa e meʻafoaki ko ʻení ke nau ʻiloʻi ʻa e moʻoní, mahino kiate kinautolu e loto ʻo ha mēmipa, mo ʻiloʻi ʻene ngaahi fiemaʻú (vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 3:6–12; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:27–28).

Neongo ʻoku fai ha vetehia ki ha “fakamaau ʻi ʻIsileli,” ka ʻi he fakangofua mei he mēmipá, ʻe lava ʻa e kau taki kehé ke tokoni ʻi heʻene feinga ke fakatomalá. ʻOku tautautefito ʻene ʻaongá ʻi he taimi ʻe fiemaʻu ai ha taimi lahi ki he fakatomalá. Vakai ki he konga fakaʻosi ʻo e 32.8.1 ki he ngaahi fakahinohinó.

31.1.8

Ngāue Fakalelei ki he Ngaohikoviá

ʻOku ʻikai ke teitei tali ha faʻahinga tuʻunga pē ʻo e ngaohikoviá. Tokanga fakamātoato ki he ngaahi lipooti ʻo e ngaohikoviá. Kapau te ke ʻiloʻi kuo ngaohikovia ha taha, lipooti ʻa e ngaohikoviá ki he kau maʻu mafai fakapuleʻangá pea fealēleaʻaki mo e pīsopé. ʻOku ʻoatu e ngaahi fakahinohino ki hono lipooti mo e ngāue ke fai ʻi ha ngaohikovia, ʻi he 38.6.2.

Ko e fakamatala ki he meʻa ʻoku totonu ke fai ʻe he kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí he taimi te nau ʻilo ai ha ngaohikoviá, vakai, 38.6.2.1.

Ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono tokoniʻi ʻo e kau mamahi ʻi he ngaohikoviá, vakai, “Ngaohikoviá (Tokoni Maʻanautoku ne Ngaohikoviá)” ʻi he Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Faifaleʻí. Te ke lava foki ʻo fakahinohino ʻa e kāingalotú ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni ki he ngaohikoviá ʻi he Tokoni ʻo e Moʻuí.

Ko e fakamatala fekauʻaki mo hono tokoniʻi ʻo ha niʻihi ne tohotohoʻi pe fakamālohiʻi fakasekisuale kehé, vakai, 38.6.18.2.

31.2

Ngaahi ʻInitaviú

31.2.1

Taumuʻa ʻo e Ngaahi ʻInitaviú

Ko hono fakalūkufuá, ʻe ʻinitaviu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kāingalotú ke fakapapauʻi pe ʻoku nau:

  • Mateuteu ke maʻu pe kau ʻi ha ouau.

  • Totonu ke uiuiʻi ki ha lakanga ʻi he Siasí.

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi ʻinitaviu pehení ʻoku fakahoko ia ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe kau palesitenisī fakasiteikí. He ʻikai lava ke vahe ia ki he kau taki kehe ʻo e uōtí. Neongo ia, ka ʻe lava ke tuku ʻe ha palesiteni fakasiteiki ha ngaahi ʻinitaivu ʻe niʻihi ki he kau aleaʻanga māʻolungá hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Saati ʻo e Ngaahi Uiuiʻí (vakai, 30.8).

31.2.2

Ngaahi Faʻahinga ʻo e ʻInitaviú

ʻOku ui ʻa e pīsopé ko ha “fakamaau fakalūkufua” ʻi hono uōtí (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:74; vakai foki, 7.1.3). ʻOku hoko foki ʻa e palesiteni fakasiteikí ko ha fakamaau fakalūkufua (vakai, 6.2.3). ʻOku maʻu ʻe he kau taki ko ʻení ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke fakamafaiʻi e ngaahi ouaú. ʻI he ngaahi ʻuhinga ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻinitaviu pau ko kinautolu pē te nau lava ʻo fakahokó. Te nau lava ʻo vahe ʻa e ngaahi ʻinitaviu kehé ki he ongo tokoní. ʻOku lisi atu ʻi he tēpile ko ʻení ʻa e tokotaha ʻe lava ke ne fakahoko ʻa e ʻinitaviu takitaha.

Ko hai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ʻinitaviú

Taumuʻa ʻo e ʻinitaviú

Ko hai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ʻinitaviú

Pīsopé pē

Taumuʻa ʻo e ʻinitaviú

  • Foaki ha lekomeni temipale ki ha mēmipa ke maʻu hono ʻenitaumení pe sila ki hano mali (vakai, 26.3.1).

  • Foaki ha lekomeni temipale ki ha tokotaha ului foʻou (vakai, 26.4.2).

  • Fakanofo ha tangata ului foʻou ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, 38.2.9.1).

  • Fakanofo ha talavou pe tangata ki he tuʻunga ʻo e taulaʻeikí (vakai, 18.10.2).

  • Fakaongoongoleleiʻi ha tangata ke fakanofo ko ha kaumātuʻa pe taulaʻeiki lahi (vakai, 31.2.6). ʻOku fiemaʻu ha fakangofua mei he kau palesitenisī fakasiteikí ke fakahoko ʻa e ʻinitaviu ko ʻení.

  • Fakaongoongoleleiʻi ha mēmipa ke hoko ko ha faifekau taimi kakato (vakai, 24.4.2).

  • Ui ha mēmipa ke hoko ko ha palesiteni he houalotu ʻa e uōtí.

  • Ui ha taulaʻeiki ke hoko ko ha ʻasisiteni ʻi he kōlomu ʻo e kau taulaʻeikí.

  • Tokoniʻi ha mēmipa ke fakatomala mei ha angahala mamafa (vakai, vahe 32).

  • Fakaongoongoleleiʻi ha mēmipa ke lesisita pe kei ako ʻi ha ʻunivēsiti pe kolisi ʻa e Siasí.

  • Fakaongoongoleleiʻi ha mēmipa ke ne maʻu ha nō he Paʻanga Tokoni Fakaako Tuʻumaʻú, ʻi he feituʻu ʻoku ʻi aí.

  • Tuku ki ha mēmipa ke ne fakahā ʻa e tuʻunga ʻo ʻene totongi vahehongofulú (vakai, 34.3.1.2).

  • Fakamafaiʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e paʻanga ʻaukaí (vakai, 31.3.4 mo e 22.6.1).

Ko hai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ʻinitaviú

Pīsopé pe ko ha tokoni te ne vahe ki ai

Taumuʻa ʻo e ʻinitaviú

  • Fakafoʻou ha lekomeni temipale (vakai, 26.3.1).

  • Foaki ha lekomeni temipale ke kau ʻi he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá (vakai, 26.4.3).

  • Foaki ha lekomeni temipale ke sila ki he mātuʻá pe mamata ʻi hono silaʻi ʻo e ngaahi tuongaʻané mo e tuofāfiné ki he mātuʻá (vakai, 26.4.4).

  • Ui ha mēmipa ke ngāue ʻi ha uiuiʻi fakauooti ʻo hangē ko ʻene hā ʻi he 30.8.

  • Fakamafaiʻi ʻa e papitaiso mo e hilifakinima ʻo ha tokotaha taʻu 8 ʻa ia ko ha mēmipa ʻo e lekōtí pe ʻoku ʻi ai haʻane mātuʻa pe tauhi fānau ʻoku mēmipa ʻi he Siasí (vakai, 31.2.3.1).

  • Fakamafaiʻi ke fakanofo ha talavou ki he tuʻunga tīkoní pe akonakí (vakai, 18.10.2).

  • Foaki ha Fakaongoongolelei ki ha Tāpuaki Fakapēteliake (vakai, 18.17).

  • Fakamafaiʻi ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ke ne fakahoko ha ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi ha uooti kehe, kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻane lekomeni temipale. (Vakai, foomu Fakaongoongolelei ke Fakahoko ha Ouau.)

Ko hai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ʻinitaviú

Palesiteni fakasiteikí pē

Taumuʻa ʻo e ʻinitaviú

  • Foaki ha lekomeni temipale maʻa ha mēmipa ke maʻu hono ʻenitaumení pe sila ki hano mali (vakai, 26.3.1).

  • Fakaongoongoleleiʻi ha mēmipa ke hoko ko ha faifekau taimi kakato (vakai, 24.4.2).

  • Tukuange ha faifekau taimi kakato kuo foki mai ki ʻapi (vakai, 24.8.2).

  • Ka fakamafaiʻi, te ne ui ha mēmipa ke hoko ko ha tokoni ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, ko ha pēteliake, pe ko ha pīsope (vakai, 30.8.1 mo e 30.8.3).

  • Ui ha mēmipa ke hoko ko ha palesiteni e kōlomu ʻo e kaumātuʻá pe palesiteni Fineʻofa ʻi he siteikí.

  • Tokoniʻi ha mēmipa ke fakatomala mei ha angahala mamafa (vakai, vahe 32).

Ko hai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ʻinitaviú

Palesiteni fakasiteikí pe ko hano tokoni naʻá ne vahe ki ai

Taumuʻa ʻo e ʻinitaviú

  • Fakafoʻou ha lekomeni temipale (vakai, 26.3.1).

  • Fakamafaiʻi ke fakanofo ha tangata ki he tuʻunga ʻo e kaumātuʻá pe taulaʻeiki lahí (vakai, 18.10.1).

  • Ui ha kāingalotu ke nau ngāue ʻi ha ngaahi uiuiʻi ʻo hangē ko ʻene hā ʻi he 30.8.1 mo e 30.8.3.

  • Fakapapauʻi e tuʻunga moʻui lelei mo e tuʻunga moʻui taau ʻa ha faifekau ʻoku ʻamanaki ke mavahe atu, kimuʻa siʻi pē pea vaheʻí (vakai, 24.5.3).

  • Fakaongoongoleleiʻi ha mēmipa ke hū ki ha ʻunivēsiti pe kolisi ʻa e Siasí.

ʻInitaviu ʻe he kau faifekau taimi kakató ʻa e kau uluí ki he papitaisó mo e hilifakinimá (vakai, 31.2.3.2).

Ko e kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Fineʻofá ʻoku nau fakahoko e ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí (vakai, 21.3).

31.2.3

Ngaahi ʻInitaviu ki he Papitaisó mo e Hilifakinimá

31.2.3.1

Fānau ʻOku Mēmipa he Lekōtí

Ko e pīsopé ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī lakanga fakataulaʻeiki ki hono papitaiso e kau mēmipa taʻu 8 ʻo e lekōtí ʻi hono uōtí. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, te ne ʻinitaviu, pe ko hano tokoni ne vahe ki ai, ʻa e niʻihi ko ʻení ki he papitaisó:

  • Fanau taʻu 8 ʻoku nau hoko ko e kau mēmipa ʻo e lekōtí.

  • Fānau taʻu 8 ʻoku ʻikai ko ha mēmipa ʻo e lekōtí ka ʻoku mēmipa ha taha ʻo ʻene ongomātuʻá pe tauhí.

  • Kāingalotu ‘o e lekōtí kuo nau taʻu 9 mo motuʻa ange, na‘e toloi honau papitaisó koeʻuhí ko ha faingataʻaʻia fakaeʻatamai.

ʻI he ʻinitaviú, ʻe fakapapauʻi ʻe he mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻoku mahino ki he fānaú ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo e papitaisó (vakai, 2 Nīfai 31:5–20). Te ne toe fakapapauʻi foki ʻoku mahino ki he fānaú takitaha ʻa e fuakava ʻo e papitaisó mo tukupā ke ne moʻui ʻaki ia (vakai, Mōsaia 18:8–10). ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ne fakaʻaongaʻi ha lisi pau ʻo ha ngaahi fehuʻi. ʻOku ʻikai ko ha ʻinitaviu ʻeni ke fakapapauʻi ʻa e moʻui tāú, he “ʻoku ʻikai fie maʻu ʻe [he] fānau īkí ke fakatomala” (Molonai 8:11).

ʻOku fiemaʻu ha ngofua mei he mātuʻá pe tauhí kimuʻa pea toki lava ke papitaiso ha taha ʻoku ʻikai taʻu fakalao (vakai, 38.2.8.2).

ʻĪmisi
tangata mo ha fefine ʻokú na talanoa

31.2.3.2

Kau Uluí

ʻOku maʻu ʻe he palesiteni fakamisioná ʻa e ngaahi kī ki hono papitaiso ʻo e kau uluí. Ko e ʻuhinga ʻeni ʻoku fakahoko ai ʻe ha faifekau taimi kakato ʻa e ʻinitaviú:

  • Niʻihi kuo taʻu 9 pe motuʻa ange naʻe teʻeki ai ke nau papitaiso mo hilifakinima. Vakai, 31.2.3.1 ki ha faka‘atā makehe kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻia fakaeʻatamaí.

  • Fānau taʻu 8 mo motuʻa ange ʻoku ʻikai mēmipa ʻenau mātuʻá ʻi he Siasí.

  • Fānau taʻu 8 mo motuʻa ange ʻoku ʻi ai haʻanau mātuʻa ʻoku papitaiso mo hilifakinima foki mo ia.

Ko ha faifekau taki fakavahe pe taki fakasouni ʻokú ne fakahoko ʻa e ʻinitaviú. Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi tūkunga ʻoku fiemaʻu ai ha fakamafaiʻi makehé, vakai, 38.2.8.6.

ʻOku totonu ke talanoa foki ‘a e tokotaha teu papitaiso kotoa pē mo e pīsopé kimuʻa pea toki papitaisó. Neongo ia, ka he ʻikai ʻinitaviu ia ʻe he pīsopé ki he papitaisó. Pe te ne fakafuofuaʻi ʻene tuʻunga moʻui tāú. Ko e taumuʻa ʻo e talanoa ko ʻení ke fokotuʻu ha vā fetuʻutaki mo e tokotahá.

ʻI he ʻinitaviú, ʻe muimui ʻa e faifekaú ki he fakahinohino ʻa e Laumālié ke fakafuofuaʻi pe ʻoku aʻusia ʻe he tokotahá ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37 (vakai foki, Mōsaia 18:8–10; Molonai 6:1–4). ʻE fakaʻaongaʻi ʻe he faifekaú ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení. Te ne fakafeʻungaʻi ia ki he taʻu motuʻa ʻo e tokotahá, tuʻunga fakapotopotó, mo hono tūkungá.

  1. ‘Okú ke tui ko e ʻOtuá ko ʻetau Tamai Taʻengatá Ia? ʻOkú ke tui ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá, pea ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi Ia ʻo e māmaní?

  2. ʻOkú ke tui kuo toe fakafoki mai ʻa e Siasi mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá? ʻOkú ke tui ko [Palesiteni lolotonga ʻo e Siasí] ko ha palōfita ia ʻa e ʻOtuá? Ko e hā ʻene ʻuhinga ʻo e meʻá ni kiate koé?

  3. Ko e hā hono ʻuhinga kiate koe ke ke fakatomalá? ʻOkú ke ongoʻi nai kuó ke fakatomala mei hoʻo ngaahi angahala ʻi he kuohilí?

  4. Kuo akoʻi kiate koe ʻoku kau ʻi heʻete hoko ko e mēmipa ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa hono moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. Ko e hā ʻene mahino kiate koe ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ko ʻení? ʻOkú ke loto-fiemālie nai ke ke talangofua ki ai?

    • Ko e fono ʻo e angamaʻá, ʻa ia ʻokú ne taʻofi ha faʻahinga fetuʻutaki fakasekisuale pē ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine ʻoku ʻikai ke na mali fakalao.

    • Ko e fono ʻo e vahehongofulú

    • Ko e Lea ʻo e Potó

    • Ko hono tauhi ʻo e Sāpaté ke māʻoniʻoní, kau ai ʻa hono maʻu fakauike ʻo e sākalamēnití mo e tokoni ki he niʻihi kehé.

  5. Kuo ʻi ai nai ha taimi naʻá ke fai ai ha hia mamafa? Kapau ʻoku ʻio, ʻoku maluʻi angalelei nai koe pe maluʻi ki tuʻa mei pilīsone?

  6. Naʻá ke kau ʻi ha taimi ʻi ha fakatōtama? (vakai, 38.6.1).

  7. Ko e taimi te ke papitaiso aí, te ke fuakava ai mo e ʻOtuá ʻokú ke loto-fiemālie ke toʻo kiate koe ʻa e huafa ʻo Kalaisí, tokoni ki he niʻihi kehé, hoko ko ha fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē, mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻi he kotoa hoʻo moʻuí. ʻOkú ke mateuteu nai ke fai e fuakava ko ʻení mo ke feinga ke tauhi faivelenga ki ai?

Ko e ngaahi fakahinohino kapau ʻe tali ʻio ʻa e tokotahá ki he fehuʻi 5 pe 6, vakai, 38.2.8.6. Vakai foki, 38.2.8.7.

Kapau ʻoku mateuteu ʻa e tokotahá ke papitaiso, ʻe fakafonu ʻe he tokotaha fai ʻinitaviú ʻa e Lekooti ʻo e Papitaisó mo e Hilifakinimá (vakai, 18.8.3).

31.2.4

Ngaahi ʻInitaviu ki hano Fakanofo ki ha Tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

ʻOku maʻu ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻOkú ne maʻu foki ʻa e ngaahi kī ki hono fakanofo ki he ngaahi tuʻunga ko e tīkoni, akonaki, mo e taulaʻeiki. ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé pe ko ha tokoni naʻe vahe ki ai ʻa kinautolu ʻe fakanofo ko e kau tīkoni pe kau akonakí, ke fakafuofuaʻi pe ʻoku nau mateuteu fakalaumālie. Ko e pīsopé ʻokú ne ʻinitaviu ʻa kinautolu ʻoku teu fakanofo ko e kau taulaʻeikí.

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai, 18.10.2.

31.2.5

Ngaahi ʻInitaviu Lekomeni Temipalé

Ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí. Ko e hū ki he temipalé mo e kau ʻi he ngaahi ouau ʻi aí, ko ha faingamālie toputapu ia. ʻOku tukutaha ʻa e faingamālie ko ʻení maʻanautolu ʻoku mateuteu fakalaumālie mo feinga ke moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí, ʻo fakatatau mo e tuʻutuʻuni ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻí.

Ke fakahoko ʻa e tuʻutuʻuni ko ʻení, ʻe ʻinitaviu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mēmipá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi he LCR (vakai foki ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 26.3). ʻOku ʻikai totonu ke tānaki atu pe toʻo (remove) ʻe he kau takí ha faʻahinga tuʻutuʻuni. Neongo ia, ka te nau lava ʻo fakafeʻungaʻi ʻa e ngaahi fehuʻí ki he taʻu motuʻa mo e ngaahi tūkunga ʻo e mēmipá.

31.2.6

ʻInitaviu ke Fakanofo ki ha Tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

ʻOku maʻu ʻe he palesiteni fakasiteikí ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono foaki ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. ʻOkú ne maʻu foki ʻa e ngaahi kī ki hono fakanofo ki he tuʻunga ʻo e kaumātuʻá mo e taulaʻeiki lahí.

Ka fakangofua ʻe he kau palesitenisī fakasiteikí, ʻe ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e mēmipá ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi fehuʻi ʻi laló. Ka kimuʻa pea fakahoko iá, te ne fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke ʻi he lekooti mēmipasipi ʻo e tokotahá ha kiʻi tohi fakatokanga, ko ha taʻofi mei ha ouau, pe fakangatangata ʻi hono tuʻunga mēmipa he Siasí.

Kapau ʻe ongoʻi ʻe he pīsopé, ʻi he ʻosi ʻo e ʻinitaviú, kuo mateuteu ʻa e mēmipá ke fakanofo, te ne fakafonu leva mo fakahū ʻa e Lekooti Fakanofo ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. Pea ʻe ʻinitaviu leva ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e mēmipá, ʻo toe fakaʻaongaʻi pē ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi laló.

Ko ha tangata ʻokú ne maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻokú ne fakahoko ha fakapapau mo ha fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fakamatalaʻi ʻeni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:33–44. ‘I he lolotonga e ngaahi ʻinitaviú, ʻe fakapapauʻi ʻe he mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻoku mahino ki he mēmipá ni ʻa e fakapapaú mo e fuakavá pea ʻokú ne loto ke moʻui fakatatau ki ai. ʻE toki fai ange leva ʻe he takí ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  1. ʻOku ʻi ai haʻo tui mo ha fakamoʻoni ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá; ki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní?

  2. ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo Hono tufakanga ko ho Fakamoʻui mo e Huhuʻí?

  3. ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

  4. ʻOkú ke poupouʻi ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahā pea ko e tangata pē ia ʻe taha he māmaní ʻoku fakamafaiʻi ke ne ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kī kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?

    ʻOkú ke poupouʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā?

    ʻOkú ke poupouʻi mo e kau Taki Māʻolunga kehé pea mo e kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí?

  5. Kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí ke “fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he maʻa” ʻi Hono ʻaó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:41).

    ʻOkú ke feinga ke moʻui maʻa ʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e tōʻongá?

    ʻOkú ke talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá?

  6. ʻOkú ke muimui ki he ngaahi akonaki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo tōʻonga fakafoʻituituí pea ʻi hoʻo tōʻonga he kakaí mo e kau mēmipa ho fāmilí mo e niʻihi kehé?

  7. ʻOkú ke poupouʻi pe taukaveʻi ha faʻahinga akonaki, angafai, pe tokāteline ʻoku fehangahangai mo ia ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?

  8. ʻOkú ke feinga nai ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, ʻi ʻapi pea mo e lotú fakatouʻosi; ʻalu ki hoʻomou ngaahi fakatahá; teuteu pea maʻu ʻi he tuʻunga taau ʻa e sākalamēnití; pea moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fono mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí?

  9. ʻOkú ke feinga ke faitotonu ʻi he ngaahi meʻa kotoa ʻokú ke fakahokó?

  10. ʻOkú ke totongi vahehongofulu kakato?

  11. ʻOku mahino nai kiate koe pea ʻokú ke tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó?

  12. ʻOku ʻi ai haʻo faʻahinga fatongia fakapaʻanga pe ha ngaahi fatongia kehe ke totongi ki haʻo mali pe fānau kimuʻa?

    Kapau ʻoku ʻio, ʻoku taimi totonu hoʻo feau e ngaahi fatongia ko iá?

  13. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga angahala mamafa ʻi hoʻo moʻuí ʻoku fie maʻu ke fakaleleiʻi mo e kau maʻu mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko ha konga ia ʻo hoʻo fakatomalá?

  14. ʻOkú ke pehē ʻokú ke taau ke fakanofo koe ki ha tuʻunga ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí?

31.3

Ngaahi Faingamālie Kehe ke Talanoa ai ʻa e Kau Takí mo e Kāingalotú

ʻOku maʻu ʻe he kau takí ha ngaahi faingamālie lahi ke talanoa fakafoʻituitui mo e kāingalotú. Hangē ko ʻení:

  • ʻE lava ke kole ʻe he kāingalotú ke nau talanoa mo ha taki ʻo e Siasí ʻi he taimi te nau fiemaʻu ai ha fakahinohino fakalaumālie pe ʻi ai haʻanau ngaahi palopalema fakataautaha ʻoku faingataʻa. ʻI ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi, mahalo ʻe ongoʻi ʻe he takí ʻoku ueʻi ia ke ne fokotuʻu ke talanoa mo ha mēmipa. ʻOku ʻikai poupouʻi ʻa e kāingalotú ke nau fetuʻutaki ki he Kau Taki Māʻolungá ʻi he ngaahi meʻa fakafoʻituituí (vakai, 38.8.25).

    Koeʻuhi ke maʻu ʻe he pīsopé ha taimi lahi ange mo e toʻutupú, ʻe lava ke ne vahe ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataha ko ʻení ki he kau taki kehe ʻi he uōtí. ʻE lava ke tokoni lahi ʻa e kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá, kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e Kau Finemuí. Neongo ia, ka he ʻikai lava ke vahe ʻe he pīsopé ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ki ai hono fatongia ko e fakamaau fakalūkufuá, hangē ko e fakatomala mei ha angahala mamafá.

  • ʻE talanoa ʻa e pīsopé pe ko ha taha ʻokú ne vahe ki ai, mo e kāingalotu ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó (vakai, 31.3.4 mo e 22.6).

  • ʻE talanoa fakafoʻituitui tuʻo taha he taʻu ʻa e palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e mēmipa takitaha ʻo e kōlomú. Te na aleaʻi ʻa e tuʻunga ʻo e mēmipá mo hono fāmilí. Te na toe aleaʻi foki hono ngaahi fatongia ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. (Vakai, 8.3.3.2.)

  • ʻE talanoa ʻa e palesiteni ʻo e Fineʻofá mo e mēmipa takitaha ʻo e Fineʻofá ‘o tuʻo taha he taʻu. Te na aleaʻi ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e fefiné mo hono fāmilí. (Vakai, 9.3.2.2.)

  • ʻE talanoa ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e fānau taʻu 11 takitaha, ʻi heʻene hiki mei he Palaimelí ki he kōlomu ʻo e tīkoní pe ki ha kalasi ʻa e Kau Finemuí. ʻI he lolotonga ʻo e talanoá, ʻe ʻinitaviu ai pē ʻe he mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻa e kau talavoú ke nau maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (vakai, 18.10.2).

  • ʻE talanoa ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e kāingalotu ʻoku hū ki he ngāue fakakautaú (vakai, 38.9.2).

  • ʻE talanoa ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e toʻutupu takitaha ʻo tuʻo ua ʻi he taʻu (vakai, 31.3.1).

  • ʻE talanoa ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e kau taautaha kei talavou takitaha ʻo ʻoua naʻa siʻi hifo he tuʻo taha ʻi he taʻú (vakai, 31.3.2).

  • ʻE faʻa fakataha maʻu pē ʻa e kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí, kau pīsopelikí, mo e kau taki ʻoku ngāue ʻi he malumalu ʻo ʻenau fakahinohinó (vakai, 31.3.3).

Ko e taimi ʻe talanoa ai ʻa e kau takí mo e kāingalotú, te nau muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he 31.1.

Ki ha fakamatala tokoni fekauʻaki mo ha ngaahi tefito pau ʻe ala ʻohake ʻi he talanoa mo e kāingalotú, vakai, Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Faifaleʻí ʻi he Gospel Library. ʻE toe lava foki ke fakahinohino ʻe he kau takí ʻa e kāingalotú ki he fakamatala ʻi he Tokoni ʻo e Moʻuí.

31.3.1

Talanoa mo e Toʻutupú

Ko e tefitoʻi fatongia mahuʻinga taha ʻo e pīsopé ke tokoniʻi e toʻu tangata kei tupu hake ʻi hono uōtí ke nau fakalakalaka fakalaumālie. Ko ha founga mahuʻinga ʻe taha ʻokú ne fakahoko ai ʻení ko ʻene talanoa fakafoʻituitui mo e toʻutupú (pe ko ha taha lahi ke ʻi ai; vakai, 31.1.4). ʻE talanoa ʻa e pīsopé pe ko ha taha ʻo hono ongo tokoní mo e toʻutupu takitaha, tuʻo ua ʻi he taʻu. ʻOku totonu ko e taha ʻo e ongo talanoa ko ʻeni ʻi he taʻú, ʻe fakahoko ia mo e pīsopé. ʻE kamata ʻi he taʻu ʻe hoko ai e taʻu 16 ʻo e toʻutupú, ʻoku totonu ke fakahoko e ongo talanoa ʻi he lolotonga e taʻú mo e pīsopé ʻo kapau ʻe malava.

Makehe mei he ngaahi talanoa ko ʻení, ʻoku totonu ke ongoʻi tauʻatāina ʻa e toʻutupú ke fealeaʻaki mo e pīsopé ʻi ha taimi pē ʻokú ne fie maʻu ai ha fakahinohino pe tokoni. ʻE feinga ʻa e pīsopé ke fokotuʻu ha ngaahi vā fetuʻutaki mālohi mo falalaʻanga mo e toʻutupú koeʻuhí ke nau ongoʻi fiemālie ke talatalaifale mo ia.

ʻOku ʻi ai foki ha fatongia ʻo e palesiteni ʻo e Kau Finemuí ke ngāue fakaetauhi fakataautaha ki he kau finemuí. Te ne lava ʻo fai ʻeni ʻaki haʻane talanoa fakataautaha mo e kau finemuí (pe ko ha taha lahi ʻe taha ke ʻi ai; vakai, 31.1.4).

Ko e taimi te nau talanoa ai mo e toʻutupú, ʻe muimui ʻa e kau takí ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻi he 31.1. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ha konga lahi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he talanoa mo e toʻutupú.

31.3.1.1

Ko e Fetuʻutaki mo e Mātuʻá

ʻI he feinga ʻa e kau takí ke fakamālohia ʻa e toʻutupú, te nau ngāue vāofi ai mo e mātuʻá. Te nau feinga ke poupouʻi ʻa e mātuʻá ʻi honau fatongia ki hono akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻE vahevahe ʻe he kau takí ʻa e fakamatala ko ʻení mo e toʻutupú pea mo ʻenau mātuʻá kimuʻa ʻi heʻenau fuofua talanoá:

  • Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi mātuʻá ko hono akoʻi mo lehilehiʻi ʻenau fānaú.

  • ʻE talanoa ʻa e pīsopé pe ko ha taha ʻo hono ongo tokoní mo e toʻutupu takitaha, ʻo ʻikai toe siʻi hifo he tuʻo ua ʻi he taʻú. ʻE lava foki ke faʻa talanoa ʻa e palesiteni ʻo e Kau Finemuí mo e finemui takitaha. ʻI he ngaahi talanoa ko ʻení, ʻe lava ke tali ai ʻe he kau takí ha ngaahi fehuʻi, fai ha poupou, vahe ange ha ngaahi ngāue ke fai, mo aleaʻi e ngaahi tefito ʻoku hiki atu ʻi he 31.3.1.2.

  • ʻOku fie maʻu ʻa e ngaahi ʻinitaviu ʻi he ngaahi meʻa toputapu hangē ko e lekomeni temipalé, fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, mo e uiuiʻi fakafaifekaú, ki hono tokoniʻi ʻo e toʻu tupú ke nau mateuteu fakalaumālie. ʻE ngāue ʻa e kau takí mo e mātuʻá ke tokoniʻi ʻa e toʻu tupú ke nau teuteu ki he ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.

  • ʻE poupouʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke nau fealeaʻaki mo e pīsopé pe mo ha taki kehe ʻo e Siasí, ʻi ha taimi ʻoku nau fiemaʻu ai ha tataki fakalaumālie pe ke fakatomalá.

  • Ko e taimi ʻoku talanoa ai ha toʻutupu mo ha taki ʻo e Siasí, kuo pau ke ʻi ai ha taha ʻo e mātuʻá pe ko ha taha lahi kehe. ʻE lava ke fakaafeʻi ʻe he toʻutupú ʻa e tokotaha lahí ke kau ʻi he fakatahá pe tatali ʻi tuʻa ʻi he lokí.

31.3.1.2

Ngaahi Tefito ke Aleaʻí

Ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e talanoa mo e toʻutupú ke langaki e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí mo tokoniʻi e toʻutupú ke muimui ʻiate Kinaua. Ko e ngaahi talanoa ko ʻení ʻoku totonu ke hoko ko ha ngaahi aʻusia fakalaumālie langaki moʻui. ʻE feinga ʻa e kau takí ke tokoniʻi ʻa e toʻutupu takitaha ke nau ongoʻi ʻoku ʻofaʻi, fakalotolahiʻi, mo ueʻi fakalaumālie kinautolu ke nau hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí.

ʻE lava ke aleaʻi ʻe he toʻutupú mo e takí ʻa e:

  • Ngaahi aʻusia fakalaumālie ʻokú ne langaki e fakamoʻoni ʻa e toʻutupú ki he Tamai Hēvaní, Sīsū Kalaisi, pea mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí.

  • Tuʻunga ʻo e tauhi ʻe he toʻutupú ʻene ngaahi fuakava ʻi he papitaisó.

  • Ko e ngaahi teuteu ʻa e toʻutupú ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e temipalé.

  • Ko e ngaahi taumuʻa fakataautaha ʻa e toʻutupú ke nau hangē lahi ange ko e Fakamoʻuí ʻi he tapa kotoa ʻo e moʻuí (vakai, “Fānaú mo e Toʻu Tupú”).

  • Ko e mahuʻinga ʻo e lotu fakafoʻituituí mo e lotu fakafāmilí pea mo e ako folofolá.

  • Founga ke fakamālohia ai e vā fetuʻutaki mo e mātuʻá mo e kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí.

  • Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he kiʻi tohi Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú.

  • Ngaahi founga ʻe lava ke kau ai e toʻutupú ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, 1.2).

  • Ko e talavoú, ko ʻene ngaahi aʻusia ʻi hono fakahoko hono ngaahi fatongia fakataulaʻeikí pea mo ʻene teuteu ke fakanofo ki he tuʻunga hoko hake he lakanga fkataulaʻeikí.

  • Ko e ngaahi tāpuaki ʻo e kau ʻi he seminelí.

  • Ko e teuteu ke ngāue fakafaifekau taimi kakató (vakai, 24.0 mo e 24.3). ʻOku kole ʻe he ʻEikí ki he talavou moʻui taau kotoa ʻe malavá ke teuteu ke ngāue fakafaifekau. Ki he kau talavou ʻo e Siasí, ko e ngāue fakafaifekaú ko ha fatongia ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 36:1, 4–7). ʻOku talitali lelei foki ʻe he ʻEikí ʻa e kau finemui moʻui taau mo malavá ke ngāue fakafaifekau kapau ʻoku nau fie fakahoko ia. Ki he kau finemuí, ko e ngāue fakafaifekaú ko ha faingamālie mahuʻinga lahi, ia, ka te nau fili pē. ʻE faitāpuekina ʻe he teuteu ke ngāue fakafaifekaú ha finemui pē ʻe fie hoko ko ha faifekau pe ʻikai.

    ʻOku totonu ke ongoʻingofua mo tokanga ʻa e kau takí kiate kinautolu he ʻikai ke nau lava ʻo ngāue fakafaifekau taimi kakató (vakai, 24.4.4).

    Ko e fakamatala ki he ngāue fakafaifekaú, vakai, 24.2.2.

Ko e taimi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e talangofua ki he ngaahi fekaú, ʻe lava ke vakai ʻa e kau takí ki he ngaahi fehuʻi ki he ʻinitaviu lekomeni temipalé mo e kiʻi tohi Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Te nau fakapapauʻi ʻoku ʻikai hanga ʻe he pōtalanoa fekauʻaki mo e moʻui angamaʻá ʻo fakatupunga ha fieʻilo pe feinga ʻahiʻahiʻi ʻo e meʻa ko iá.

31.3.2

Ko e Talanoa mo e Kau Taautaha Kei Talavoú

ʻE fakamuʻomuʻa makehe ʻe he pīsopé ʻa e fakalakalaka fakalaumālie ʻa e kau taautaha kei talavou ʻi hono uōtí. Te ne lava ʻe ia pe ko hano tokoni ne vahe ki ai ke talanoa mo e taautaha kei talavou takitaha ʻo ʻikai siʻi ange ʻi he tuʻo taha ʻi he taʻú.

ʻE lava ke aleaʻi ʻe he mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e taautaha kei talavoú ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he 31.3.1.2. Te nau lava foki ke aleaʻi ha ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga makehe ki he kau tāutahá, hangē ko e fokotuʻutuʻu ke moʻui fakafalala pē kiate kitá.

31.3.3

Fakataha mo e Kāingalotú ke Aleaʻi Honau Ngaahi Uiuiʻí mo Honau Ngaahi Fatongiá

ʻE talanoa fakafoʻituitui ʻa e kau palesitenisī fakasiteikí, kau pīsopelikí, mo e kau taki kehé pea mo e kāingalotu ʻoku lipooti ange fekauʻaki mo honau ngaahi uiuiʻí. Hangē ko ʻení:

  • ʻE faʻa fakataha maʻu pē ʻa e palesiteni fakasiteikí mo e pīsope takitaha ʻi he siteikí (vakai, 6.2.1.2).

  • ʻE faʻa fakataha maʻu pē ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí mo e palesiteni takitaha ʻi he kōlomu ʻo e kaumātuʻá ʻi he siteikí (vakai, 8.3.1).

  • ʻE fakataha fakamāhina ʻa e pīsopé mo e palesiteni ʻo e Fineʻofá (vakai, 9.3.1). ‘E toe fakataha maʻu pē foki mo e palesiteni e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e palesiteni ʻo e Kau Finemuí (vakai, 8.3.1 mo e 11.3.1).

  • ʻE fakataha maʻu pē ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí mo e palesiteni ʻo e Palaimelí mo e palesiteni ʻo e Lautohi Faka-Sāpaté (vakai, 12.3.1 mo e 13.2.1).

  • ʻE fakataha ʻa e kau mēmipa ʻo e kau palesitenisī e kōlomu ʻo e kaumātuʻá mo e kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá pea mo e kau tangata mo e kau fafine ngāue fakaetauhí (vakai, 21.3).

ʻI he ngaahi fakataha ko ʻení, ʻe ueʻi fakalaumālie mo fakahinohinoʻi ai ʻe he takí ʻa e mēmipá ʻi hono ngaahi fatongiá. ʻE fakahaaʻi ai ʻe he takí ʻene houngaʻia ʻi he ngāue ʻa e mēmipá pea mo fai ha fakalotolahi. ʻE lipooti ai ʻe he mēmipá ʻa e fakalakalaka mo e tuʻunga lelei ʻo e kakai ʻokú ne tokangaʻí. Te nau aleaʻi fakataha ‘a e ngaahi taumuʻá, ngaahi faingataʻá, mo e ngaahi faingamālié. Te nau toe vakaiʻi foki ‘a e ngaahi patisetí mo e ngaahi fakamolé.

ʻĪmisi
kau fafine ʻoku nau talanoa

31.3.4

Fakataha mo e Kāingalotú ke Aleaʻi e Ngaahi Fiemaʻu Fakatuʻasinó mo e Moʻui Fakafalala Pē Kiate Kitá

Ko hono tokangaʻi ʻo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ko ha konga ia ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí (vakai, 1.2). Ko e taimi ʻe fakataha ai ʻa e kau takí mo e kāingalotu ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó, te nau tokoniʻi ke feau ʻa e ngaahi fiemaʻu taimi nounoú mo langaki ʻa e moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi ha taimi lōloa (vakai, 22.3).

ʻE lava ke vahe ʻe he pīsopé ha niʻihi kehe ʻi he uōtí, hangē ko e kau palesitenisī ʻo e Fineʻofá mo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá, ke nau fakataha mo e kāingalotu ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó. Neongo ia, ka ko e pīsopé pē te ne lava ʻo fakangofua hono fakaʻaongaʻi ʻo e paʻanga ʻaukaí (vakai, 22.6.1).

ʻOku fakamatalaʻi atu ʻi he vahe 22 ha ngaahi tefitoʻimoʻoni mo ha ngaahi tuʻutuʻuni lahi ange ke tokoniʻi kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó.

31.3.5

Ko e Talanoa mo e Kāingalotú fekauʻaki mo e Malí mo e Vete Malí

ʻOku ʻikai totonu ke faleʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ki ha taha ʻa e tokotaha ke mali mo iá. Pe te nau faleʻi ha taha ke vete pe ʻikai vete mo hono malí. Neongo ko e vete malí ko ha fili totonu ia ʻi ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, ka kuo pau ke kei tuku pē ʻa e ngaahi fili ko iá ki he fakafoʻituituí.

ʻE faʻa talanoa ʻa e kau taki ʻo e Siasí mo ha ngaahi mātuʻa mali mo ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku māvae pe teu ke vete, kae muimui ʻi he fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻE toe lava foki ʻa e kau takí ʻo feinga ke tokoniʻi ha ongomeʻa mali ke fakamālohia ʻena nofo-malí. Te nau akoʻi fekauʻaki mo e ivi pea mo e fakamoʻui ʻoku maʻu mei hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava kuo nau fai mo e ʻEikí pea mo hono moʻui ʻaki ʻEne ngaahi akonakí. ʻOku kau ʻi he ngaahi akonaki ko ʻení ʻa e tuí, fakatomalá, faʻa fakamolemolé, ʻofá, mo e lotú.

Ko ha mēmipa ʻoku lolotonga māvae mo hano malí pe kei lolotonga fakahoko ʻene veté ʻoku ʻikai totonu ke teiti kae ʻoua kuo aofangatuku ʻa e veté.

31.3.6

Faleʻi mo e Fakahinohino Fakapalōfesinale

ʻOku ʻikai ui ʻa e kau taki ʻo e Siasí ke nau hoko ko ha kau faifaleʻi fakapalōfesinale pe fai ha fakahinohino. Ko e tokoni ʻoku nau faí ʻoku fakalaumālie, ʻo tokanga taha pē ki he mālohi fakaivia, fakafiemālie, mo huhuʻi ʻo Sīsū Kalaisí. Makehe mei he tokoni mahuʻinga mo fakalaumālie ko ʻení, ʻe ala ʻaonga ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ha faleʻi fakapalofesinale ʻi ha feituʻu ʻoku maʻu ai. ʻE lava ʻa e faʻahinga faleʻi pe fakahinohino peheé ʻo tokoni ke mahino ki he kāingalotú mo nau ngāue ki he ngaahi palopalema ʻo e moʻuí ʻi ha ngaahi founga lelei.

ʻOku ʻikai ko ha fakaʻilonga ʻo e vaivai ʻa e talanoa mo ha faifaleʻi fakapalōfesinale ke maʻu ha ʻilo mo ha ngaahi taukei ʻe tokoni ki he tuʻunga lelei fakaelotó. Ka ʻe lava ke hoko ia ko ha fakaʻilonga ʻo e loto-fakatōkilalo mo e mālohi.

ʻOku totonu ke fili fakalelei ʻe he kāingalotú ʻa e kau faifaleʻi fakapalōfesinale ʻoku ʻi ai ʻenau laiseni ki aí. ʻOku totonu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻe he kau faifaleʻí ʻa e tauʻatāina ke filí, ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá, mo e ngaahi tui ʻa kinautolu ʻoku kumi tokoní. ʻOku taau pē ʻi he faleʻi fakapalōfesinalé ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ko ʻení.

ʻI he taimi ʻoku kumi faleʻi ai ʻa e kāingalotú fekauʻaki mo e feohi fafale fakaesinó, ʻe lava ke ʻoatu ia ʻe he kau pīsopé ki ha kau mataotao ʻoku nau tokanga taha ki he faʻahinga faleʻi peheé ʻa ia ʻoku fenāpasi ʻenau tuí mo ʻenau tōʻonga moʻuí mo e tokāteline ʻo e Siasí.

ʻOku fakafepakiʻi ʻe he Siasí ha faʻahinga faleʻi pē, ʻo kau ai ha ului pe fakahinohino fakaleleiʻi ʻo ha tuʻunga fakasekisuale pe tuʻunga tangata pe fefine, ʻokú ne fakamoʻulaloaʻi ai ha taha ki he ngaahi tōʻonga ngaohikoviá. (Vakai, “Same-Sex Attraction” mo e “Transgender” ʻi he Life Help.)

ʻI he ʻIunaiteti Siteití mo Kānata, ʻe lava ke fetuʻutaki ʻa e kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí ki he Tafaʻaki Tokoni ki he Fāmilí ke ʻiloʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ke fai ha faleʻi fakapalōfesinale ʻoku fenāpasi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ʻa e fakamatala ki he founga fetuʻutakí:

1-801-240-1711

1-800-453-3860, laine 2-1711

FamilyServices.ChurchofJesusChrist.org

ʻI he ngaahi feituʻu kehé, ʻe lava ke fetuʻutaki ʻa e kau takí ki he kau ngāue ʻi he Potungāue Tokoni ki he Fāmilí pe pule ki he uelofeá mo e moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi he ʻōfisi fakaʻēliá.

Kapau he ʻikai lava e kāingalotú ʻo totongi ʻe kinautolu pē ʻa e faleʻi fakapalōfesinalé pe ʻi ha maluʻi, ʻe lava ke ngāueʻaki ʻe he pīsopé ʻa e foaki ʻaukaí ke tokoni (vakai, 22.4).

31.4

Fakataha Fakaʻilekitulōnika mo e Kāingalotú

Ko e angamahení, ʻoku faʻa fakataha tonu pē ʻa e kau takí mo e kāingalotú ʻi he ngaahi ʻinitaviú ke fai ha tokoni fakalaumālie mo tokoni. Neongo ia, ko e fakaʻatā makehé pē, te nau lava ʻo fakataha fakaʻilekitulōnika (virtually) ʻi he taimi ʻoku ʻikai lava ai ʻo fakahoko ha fakataha tonú. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke talanoa fakaʻilekitulōnika ha mēmipa mo ha taki ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻeni ki he mēmipá:

  • Nofo ʻi ha ngaahi fetuʻu mamaʻo pea ʻikai faʻa lava ke fefonongaʻaki.

  • ʻOku ʻi ai hano ngaahi faingataʻaʻia fakaetuʻasino, fakaʻatamai, pe fakaeloto.

  • ʻOkú ne tauhi ha taha ʻoku ʻikai toe mavahe mei ʻapi pea he ʻikai lava ʻo tuku toko taha.

ʻE lava foki ke fakahoko fakaʻilekitulōnika ʻa e ngaahi ʻinitaviu ʻi he vahaʻa ʻo e kau palesiteni fakamisioná mo e kau faifekau taimi kakató, ʻi he feituʻu kuo fakangofua aí.

ʻOku ʻikai totonu ke lekooti ʻa e ngaahi ʻinitaviu mo e ngaahi fakataha kehe ʻa e kau takí mo e kāingalotú.

ʻE lava ke fakaafeʻi ʻe he mēmipá ha taha kehe ke ʻi ai ʻi he lolotonga ha ʻinitaviu fakaʻilekitulōnika, ʻo hangē ko e ʻi ai tonu ha taha ʻi he ngaahi ʻinitaviú mo e ngaahi talanoá.

Ko e taimi ʻoku fakahoko fakaʻilekitulōnika ai ha ʻinitaviu ki ha lekomeni temipale, ʻe lava ke ʻoatu ʻa e lekomení ki he mēmipá ʻi he hili ha fakamoʻoni hingoa ai ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke fakamoʻui ia ʻe he kalake fakasiteikí kae ʻoua kuó ne fakapapauʻi kuo maʻu ia ʻe he mēmipá.