“26. Lekomeni Temipalé,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2025).
“26. Lekomeni Temipalé,” Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoá.
26.
Lekomeni Temipalé
26.0
Talateú
Ko e hū ki he fale ʻo e ʻEikí ko ha faingamālie toputapu ia. ʻE fakalotolahiʻi ʻe he kau taki fakauōtí mo fakasiteikí ʻa e kāingalotu kotoa pē ke nau moʻui taau pea mo maʻu ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau nofo ofi ki ha temipale.
ʻE fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e meʻa kotoa ke fakapapauʻi ko e tokotaha kotoa pē ʻoku hū ki he fale ʻo e ʻEikí ʻoku nau taau ke fakahoko ia (vakai, Saame 24:3–5). ʻE fakahoko ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo ʻosi fakamafaiʻí ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé mo foaki e ʻū lekomení ki he kāingalotu ʻoku nau tali totonu mo fakamātoato e ngaahi fehuʻi he ʻinitaviú (vakai, 26.3 ʻOku talaʻofa ʻe he ʻEikí kapau ʻe maʻa ʻa kinautolu ʻoku hū ki Hono falé, ʻe ʻi ai Hono lotolotongá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:15–16).
Kuo pau ke maʻu ʻe he kau mēmipa taʻu 8 mo lahi angé haʻanau lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá ka nau hū ki ha temipale. Kuo pau ke papitaiso mo hilifakinima kinautolu kae toki lava ke maʻu ha lekomeni.
Ko e fānau si‘i ange ʻi he taʻu 8 ʻoku sila ki he‘enau ongomātuʻá pe mamata ‘i hano silaʻi e toenga ‘o e fānaú ki heʻenau ongomātuʻá, ʻoku ʻikai ke nau fiemaʻu ha lekomeni (vakai, 27.4.1 mo e 27.4.5). Ka neongo ia, ʻoku fakapapauʻi ʻe heʻenau ongomātuʻá honau fakamatalá ʻi he Teuteu ki he Ouaú ʻi he LCR (vakai, 27.1.2).
ʻOku ʻoatu ʻe he vahé ni ha ngaahi fakahinohino ki he kau taki ʻoku nau foaki e ʻū lekomeni temipalé. ʻE talanoa ha pīsope mo ʻene palesiteni fakasiteikí kapau ʻoku ʻi ai haʻane ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e lekomeni temipalé ka ʻoku ʻikai tali atu ʻi he vahe ko ʻení. ʻE lava ke fetuʻutaki ʻa e palesiteni fakasiteikí ki he ʻŌfisi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e ngaahi fehuʻí.
26.1
Ngaahi Faʻahinga ʻo e Lekomeni Temipalé
ʻOku fakaʻatā ʻe ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaongá, ha mēmipa ke hū ki he temipale kotoa pē. ʻE fakapapauʻi ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku maʻu ʻe he kāingalotú ʻa e lekomeni totonu mo honau tūkungá. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga ʻe tolu ‘o e lekomeni:
-
Ngaahi lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá. Ko e ngaahi lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu ia ʻoku teʻeki maʻu ʻenitaumeni ʻoku nau fakahoko e papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá. ʻOku foaki kinautolu ki he mēmipá ʻo fakafou ʻi he Maʻuʻanga Tokoni ki he Takí mo e Kalaké (LCR). ʻE lava ke fili ʻa e mēmipá ke maʻu ha lekomeni kuo paaki pe ko ha lekomeni ʻi he telefoni toʻotoʻo.
Ki ha fakamatala lahi ange, vakai, 26.3.1.
-
Lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení. Ko e lekomeni ko ʻení maʻá e kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá. ʻOku nau fakamafaiʻi ʻa e kau mēmipa kuo maʻu ʻenitaumení ke kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipale kotoa maʻá e kau pekiá. ʻOku foaki kinautolu ki ha mēmipa ʻo fakafou ʻi he LCR. ʻE lava ke fili ʻa e mēmipá ke maʻu ha lekomeni kuo paaki pe ko ha lekomeni ʻi he telefoni toʻotoʻo.
Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai, 26.3.2.
-
Ngaahi lekomeni temipale ki he ngaahi ouau moʻuí. Ko e ngaahi lekomeni ko ʻení ʻoku maʻá e kāingalotu ia ʻoku maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki ha hoa mali, ongomātuʻa, pe fānau. ʻOku foaki fakaʻilekitulōnika kinautolu ʻi he Teuteu ki he Ouaú ʻi he LCR. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e Teuteu ki he Ouaú ke fakahū ʻa e lekomeni kuo ʻosi fakafonú ki he temipale ʻe fakahoko ai ʻa e ouaú.
Ke hū ki he temipalé, kuo pau ke toe maʻu ʻe he kāingalotu ʻe taʻu 12 pe motuʻa ange ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu ʻoku fakahoko ai ʻa e ouaú ha taha ʻo e ongo faʻahinga lekomeni kehé, makehe mei he lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí. Kapau ʻe fiemaʻu, ʻe lava ke foaki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ha taha ʻo e ngaahi lekomeni ko iá pea mo e lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí lolotonga e ʻinitaviu tatau. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai, 26.3.3.
Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi ouau maʻá e kakai moʻuí, vakai, vahe 27.
26.2
Ko Hono Maluʻi ʻo e Lekomeni Temipalé
26.2.1
Ko Hono Maluʻi ʻe he Kau Taki Lakanga Fakataulaʻeikí ʻa e Lekomeni Temipalé
Ko e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻi ke nau maʻu ha ʻū tohi lekomeni temipalé, ʻoku totonu ke nau tokangaʻi mo maluʻi lelei ia. ʻOku ʻikai totonu ke toe lava ʻe ha taha kehe ʻo maʻu ia. Ko e taimi ʻe fetongi ai ʻe he Siasí ʻa e ʻū tohi lekomení, ʻe fakaʻauha leva ʻe he kau takí ʻa e ʻū tohi motuʻá.
ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻikai maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻikai fakamafaiʻí ʻa e fakamatala ki he lekomeni temipale ʻoku ʻi he LCR.
26.2.2
Lekomeni Mole pe Kaihaʻasí
ʻE kole ʻe he pīsopé ki he kāingalotú ke nau fakahā kiate ia ʻi he vave tahá,ʻo ka mole pe kaihaʻasi ʻenau lekomení. Kapau ʻoku kei moʻui taau ʻa e mēmipá, ʻe hū leva ʻa e pīsopé pe ko hano tokoni pe kalake naʻe vahe ki ai, ki he LCR ke toe paaki ʻa e lekomení. ʻE ʻosi ʻa e ʻaonga ʻo e lekomeni foʻoú ʻi he ʻaho tatau pē mo e ʻuluaki lekomení.
Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai toe moʻui ʻaki ʻe ha mēmipa ʻoku mole pe kaihaʻasi ʻene lekomení ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui tāú. ʻI he ngaahi meʻa pehení, ʻe kaniseli leva ʻe he pīsopé ʻa e lekomení ʻi he vave tahá (vakai, 26.2.3).
26.2.3
Kau Maʻu Lekomeni ʻOku ʻIkai ke Nau Moʻui ʻAki e Ngaahi Tuʻunga Moʻui Tāú
Kapau ʻe pehē ʻe he pīsopé ʻoku ʻikai moʻui ʻaki ʻe ha mēmipa ʻoku ʻi ai haʻane lekomeni kei ʻaonga, ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui tāú (vakai, 26.3), te ne fakaʻaongaʻi ʻa e LCR ke kaniseli ʻa e lekomení. Kapau ‘oku ʻikai ma‘u ʻa e polokalama ko ‘ení, ʻe fetuʻutaki leva ʻa e pīsopé ki he ʻōfisi ʻo e temipalé ke kaniseli ʻa e lekomení. Kapau ʻoku ʻi ai ha lekomeni kuo paaki ʻa e mēmipá, ʻe kole ia ʻe he pīsopé mei he mēmipá.
26.3
Ngaahi Fakahinohino Fakalūkufua ki Hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé
ʻE fakahoko ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻí ʻa e ngaahi ʻinitaviú kimuʻa pea toki maʻu ʻe ha mēmipa ha lekomeni temipale. Ko e ngaahi fakahinohinó ʻoku ʻi he LCR. ʻOku totonu ke toki foaki pē ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ha lekomeni kapau ʻe tali totonu ʻe he mēmipá ʻa e ngaahi fehuʻi ki he lekomeni temipalé.
ʻOku fakaʻatā ʻe he ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé ke fakahaaʻi ʻe he kāingalotú ʻoku ʻi ai ʻenau fakamoʻoni pea ʻoku nau feinga ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo muimui ki Heʻene kau palōfitá. ʻE toe fakapapauʻi foki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí, ʻi he ʻinitaviú, ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá.
Vakai ki he 26.4 ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé.
26.3.1
Ko Hono Foaki ha Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Papitaiso mo e Hilifakinima Fakafofongá
ʻOku fakamafaiʻi ʻe he lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻa e kāingalotú ke nau kau ʻi he papitaiso mo e hilifakinima maʻá e kau pekiá. ʻOku foaki kinautolu ki he kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumeni kuo ʻosi papitaiso mo hilifakinimá.
Ko e kāingalotu ko ia kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá, ʻoku ʻikai foaki kiate kinautolu ia ha lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá.
ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotú ʻa e ongo lekomeni ko ʻení ʻo kamata ʻi Sānuali ʻo e taʻu ʻoku hoko ai honau taʻu 12. Kuo pau ke fakanofo ha mēmipa tangata ʻo e Siasí ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa peá ne toki maʻu ha lekomeni temipalé.
‘I ha uooti, ʻe ‘initaviu ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni ne vahe ki ai, ʻa e kāingalotu teʻeki maʻu ʻenitaumení ke maʻu ha lekomeni temipale ki he ngaahi papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá. ʻI ha kolo, ko e palesiteni fakakoló pē ʻokú ne fai e ‘initaviu lekomeni temipalé. (Ke maʻu ha fakaʻatā makehe, vakai, 23.6.1.)
ʻE muimui ʻa e taki ʻokú ne fakahoko ʻa e ʻinitaviú ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 26.4. ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú ha taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.
ʻE foaki ʻe he takí ha lekomeni ʻo fakafou ʻi he LCR kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá. ʻOku fiemaʻu ʻe he ongo lekomeni ko ʻeni ʻa e fakamo‘oni pē ʻa e mēmipá pea mo e fakamoʻoni ʻa ha mēmipa ‘o e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló.
Ko e lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá ʻoku fakamoʻui ia ʻi he LCR ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe ʻe he palesiteni fakakoló.
Ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono foaki ʻo e lekomení ki he kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki ha hoa mali, ongomātuʻa, pe fānaú, vakai, 26.3.3.
26.3.2
Ko Hono Foaki ha Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Kāingalotu ʻOsi Maʻu ʻEnitaumení
ʻOku fakamafaiʻi ʻe he lekomeni temipale maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení ʻa e kāingalotú ke nau kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipale kotoa pē maʻá e kau pekiá. ʻOku foaki kinautolu ki he kāingalotu kuo ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá. (Ki he kāingalotu ʻoku maʻu honau ʻenitaumení, vakai, 26.3.3.)
ʻI ha uooti, ʻoku fakahoko ʻe he pīsopé, pe ko ha tokoni ne vahe ki ai, ha ʻinitaviu ki he lekomeni temipalé pea foaki e lekomení. ‘I he koló, ko e palesiteni fakakoló te ne fai ʻa e ‘initaviu lekomeni temipalé mo foaki e lekomení.
ʻE muimui ʻa e taki ʻokú ne fakahoko ʻa e ʻinitaviú ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 26.4. ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú hono malí, taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.
ʻE foaki ʻe he takí ha lekomeni ʻi he LCR kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá.
Hili hano ʻinitaviu ‘e ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló, ‘e ʻinitaviu leva ‘e ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e kāingalotu ‘oku nofo ʻi he siteikí. Te ne fakamo‘oni ʻi he lekomeni ‘a kinautolu ʻoku mo‘ui tāú. ‘Oku fakahoko ʻe ha mēmipa ‘o e kau palesitenisī fakamisioná ʻa e ‘initaviu hono uá maʻá e kāingalotu ʻoku nofo ‘i he vahefonuá. Te ne fakamoʻoni foki ‘i he lekomeni ʻa kinautolu ‘oku nau moʻui tāú. ‘Oku ʻikai fakahoko ‘e ha palesiteni fakavahefonua ha ‘initaviu lekomeni temipale tukukehe ʻo ka fakangofua ʻe he kau Palesitenisī ‘Uluakí.
ʻI he siteikí, ʻe fakamoʻui ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe ko ha kalake fakasiteiki ʻa e lekomeni temipalé ʻi he LCR. ‘I he vahefonuá, ʻe fakamoʻui ai ʻe ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakamisioná pe ʻe ha kalake fakamisiona ʻa e lekomení.
Ki ha fakamatala fekauʻaki mo hono foaki ʻo e lekomeni temipalé ki he kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu honau ʻenitaumení pe sila ki ha hoa mali, ongomātuʻa, pe fānau, vakai, 26.3.3.
26.3.3
Ko Hono Foaki ha Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Ngaahi Ouau Moʻuí
ʻOku foaki ʻa e lekomeni temipale ki he ngaahi ouau moʻuí ʻi he taimi ʻoku teuteu ai ʻa e kāingalotú ke:
-
Maʻu honau ʻenitaumení (vakai, 27.2).
-
Sila ki ha hoa mali (vakai, 27.3).
-
Sila ki heʻenau ongomātuʻá (vakai, 27.4).
-
Sila ʻenau fānaú kiate kinautolu (vakai, 27.4).
Ke hū ki he temipalé, kuo pau ke maʻu ʻe he kāingalotu ʻe taʻu 12 pe motuʻa ange ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu ʻoku fakahoko ai ʻa e ouaú, ha lekomeni ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá pe ko ha lekomeni maʻá e kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení. Kapau ʻe fiemaʻu, ʻe lava ke foaki ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ha taha ʻo e ngaahi lekomeni ko iá pea mo e lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí lolotonga e ʻinitaviu tatau.
ʻE ʻinitaviu fakataautaha ʻe he pīsopé pe palesiteni fakakoló mo e palesiteni fakasiteikí ʻa e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé.
ʻI he ngaahi meʻa fakavavevave ka ʻoku ʻikai maʻu ʻa e pīsopé pe palesiteni fakasiteikí, te ne lava ʻo fakamafaiʻi ha taha ʻo hono ongo tokoní ke ne fakahoko ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení. ʻI ha kolo, ko e palesiteni fakakoló pē ʻokú ne fai e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení.
‘I he ngaahi uooti mo e ngaahi siteiki maʻá e kau taautaha kei talavoú ka ʻoku tokolahí, ʻe lava ke fakamafai‘i ʻe he pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí ha tokoni ʻoku taukeí ke ne fai e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.
ʻI ha vahefonua, ʻe fakahoko ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení ʻe he palesiteni fakamisioná pe ko hano tokoni ne vahe ki ai. He ʻikai fakahoko ʻe he kau palesiteni fakavahefonuá ʻa e ngaahi ʻinitaviu ko ʻení tukukehe kapau kuo fakamafaiʻi kinautolu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke foaki haʻanau lekomeni temipale.
ʻE muimui ʻa e taki ʻokú ne fakahoko ʻa e ʻinitaviú ki he ngaahi fakahinohino ʻi he 26.4. ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú hono malí, taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.
Kimu‘a pea foaki ha lekomeni ki ha ngaahi ouau moʻuí, ‘e toe vakaiʻi ‘e he pīsopé mo e palesiteni fakakoló ʻa e lekooti ‘o e mēmipá ke fakapapauʻi ʻoku ‘ikai kau ai ha fakamatala makehe fekau‘aki mo ha ngaahi fakangatangata ki heʻene mēmipasipi ʻi he Siasí. Te ne toe vakaiʻi foki ʻa e fakamatala ʻo e mēmipá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e Teuteu ki he Ouaú ʻi he LCR. Te ne fakamoʻoni fakaʻilekitulōnika ʻi he lekomeni ki he ngaahi ouau moʻuí kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá mo mateuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé. Te ne fakahū leva ia ki he palesiteni fakasiteikí pe fakamisioná ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e Teuteu ki he Ouaú ʻi he LCR.
ʻE ʻinitaviu leva ʻe he palesiteni fakasiteikí pe ko ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakamisioná ʻa e mēmipá. Te ne fakamoʻoni fakaʻilekitulōnika ʻi he lekomení kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá mo mateuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé. Te ne fakahū leva ia ki he temipalé ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e Teuteu ki he Ouaú ʻi he LCR. Kapau ʻe fiemaʻu, te ne fakamoʻoni foki ʻi he lekomeni ʻa e mēmipá ki he kāingalotu ʻosi maʻu ʻenitaumení (vakai, 26.3.2).
Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé, vakai, 27.1.1 mo e 27.1.2.
Ke ma‘u ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke maʻu ‘enitaumení, vakai ki he 27.2.
Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke sila ki hano hoa malí, vakai, 27.3.
Ki ha fakamatala fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku teuteu ke sila ki he mātuʻá, vakai, 27.4.
Vakai, 27.4.5 mo e 38.4.2 ki ha toe ngaahi tuʻutuʻuni ki hono mamataʻi ʻo e silá mo e sila ki he mātuʻá.
26.3.4
Ko Hono Foaki ha Ngaahi Lekomeni Temipale ki he Kāingalotu ʻi he Ngaahi Feituʻu Mamaʻó
ʻOku nofo ha kāingalotu ʻe niʻihi ‘i ha ngaahi feituʻu ʻe fie maʻu ai ha fakamole lahi ki he fefolauʻaki pe fuʻu faingataʻa ke nau fakataha mo ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe fakamisioná. ʻI he ngaahi tūkunga ko ʻení, ʻe lava ke fakataha fakaʻilekitulōnika ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí pe fakamisioná mo e mēmipá ke fakahoko ha ʻinitaviu lekomeni temipale (vakai, 31.4).
ʻE foaki ʻe he takí ʻa e lekomení kapau ʻoku moʻui taau ʻa e mēmipá. Kapau ʻe kole ʻe he mēmipá ha lekomeni kuo ʻosi paaki, ʻe paaki leva ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí pe palesiteni fakakoló ʻa e lekomení maʻá e mēmipá.
‘Oku ngāue ʻaki foki ‘a e tuʻutu‘uni ko ʻení ki he kāingalotu ‘i he ngāue fakakautaú ʻa ia ʻoku nau ʻi ha feitu‘u mamaʻó.
26.4
Ko Hono Fakahoko ʻo ha ʻInitaviu Lekomeni Temipalé
Ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí. Ko e hū ki he temipalé mo e kau ʻi he ngaahi ouau ʻi aí, ko ha faingamālie toputapu ia. ʻOku tukutaha ʻa e faingamālie ko ʻení maʻanautolu ʻoku mateuteu fakalaumālie mo feinga ke moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí, ʻo fakatatau mo e tuʻutuʻuni ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuo fakamafaiʻí.
Ke fakapapauʻi ʻení, ʻe ʻinitaviu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mēmipá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi laló. ʻOku ʻikai totonu ke tānaki atu pe toʻo (remove) ʻe he kau takí ha faʻahinga tuʻutuʻuni. Neongo ia, ka te nau lava ʻo fakafeʻungaʻi ʻa e ngaahi fehuʻí ki he taʻu motuʻa mo e ngaahi tūkunga ʻo e mēmipá.
Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kāingalotú he lolotonga ha ʻinitaviu lekomeni temipale. ʻE lava ke fakamatalaʻi ʻe he taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE lava foki ke ne tokoni ke mahino ki he kāingalotú ʻa e ngaahi fehuʻi lekomeni temipalé, ʻo ka fie maʻu. Neongo ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke ne fakamatalaʻi ʻene tui fakafoʻituituí, ngaahi meʻa ʻokú ne saiʻia aí, pe ngaahi fakaʻuhingá ko ha tokāteline ia pe tuʻutuʻuni ʻo e Siasí.
ʻOku ʻikai totonu ke fakavavevaveʻi ʻa e ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipalé. ʻOku totonu ke fakataautaha ia. Ka neongo ia, ‘e lava ke fakaafeʻi ʻe he tokotaha ʻoku ʻinitaviú hono malí, taha ʻo e mātuʻá, pe tokotaha lahi kehe ke ʻi ai.
26.4.1
Ngaahi Fehuʻi ʻInitaviu Lekomeni Temipalé
-
ʻOku ʻi ai haʻo tui mo ha fakamoʻoni ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá; ki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní?
-
ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo Hono tufakanga ko ho Fakamoʻui mo e Huhuʻí?
-
ʻOku ʻi ai haʻo fakamoʻoni ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?
-
ʻOkú ke poupouʻi ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahā pea ko e tangata pē ia ʻe taha he māmaní ʻoku fakamafaiʻi ke ne ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kī kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?
ʻOkú ke poupouʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā?
ʻOkú ke poupouʻi mo e kau Taki Māʻolunga kehé pea mo e kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí?
-
Kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí ke “fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he maʻa” ʻi Hono ʻaó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:41).
ʻOkú ke feinga ke moʻui maʻa ʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e tōʻongá?
ʻOkú ke talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá?
-
ʻOkú ke muimui ki he ngaahi akonaki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo tōʻonga fakafoʻituituí pea ʻi hoʻo tōʻonga he kakaí mo e kau mēmipa ho fāmilí mo e niʻihi kehé?
-
ʻOkú ke poupouʻi pe taukaveʻi ha faʻahinga akonaki, angafai, pe tokāteline ʻoku fehangahangai mo ia ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?
-
ʻOkú ke feinga nai ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, ʻi ʻapi pea mo e lotú fakatouʻosi; ʻalu ki hoʻomou ngaahi fakatahá; teuteu pea maʻu ʻi he tuʻunga taau ʻa e sākalamēnití; pea moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fono mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí?
-
ʻOkú ke feinga ke faitotonu ʻi he ngaahi meʻa kotoa ʻokú ke fakahokó?
-
ʻOkú ke totongi vahehongofulu kakato?
Ki he kāingalotu foʻou ʻoku fiemaʻu lekomeni ke fakahoko ʻa e papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá: ʻOkú ke loto-fiemālie ke talangofua ki he fekau ke totongi vahehongofulú?
-
ʻOku mahino nai kiate koe pea ʻokú ke tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó?
-
(ʻOku toʻo ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he taimi ʻoku ʻinitaviu ai ha fānau pe toʻu tupu.) ʻOku ʻi ai haʻo faʻahinga fatongia fakapaʻanga pe ha ngaahi fatongia kehe ke totongi ki haʻo mali pe fānau kimuʻa?
Kapau ʻoku ʻio, ʻoku taimi totonu hoʻo feau e ngaahi fatongia ko iá?
-
(ʻOku toʻo ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he taimi ʻoku ʻinitaviu ai ha mēmipa ʻoku teʻeki maʻu ʻenitaumeni.) ʻOkú ke tauhi ʻa e ngaahi fuakava naʻá ke fai ʻi he temipalé?
-
(ʻOku toʻo ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he taimi ʻoku ʻinitaviu ai ha mēmipa ʻoku teʻeki maʻu ʻenitaumeni.) ʻOkú ke fakaʻapaʻapaʻi nai ho faingamālie toputapu ke tui ʻa e kāmení ʻo hangē ko e founga ʻoku fakahinohino atu ʻi he ngaahi ouau ʻinisitolí? (Lau ʻa e fakamatala “Ko Hono Tui ʻo e Kāmeni Fakatemipalé” ʻoku ʻoatu ʻi laló, ki he mēmipa takitaha.)
-
ʻOku ʻi ai ha faʻahinga angahala mamafa ʻi hoʻo moʻuí ʻoku fie maʻu ke fakaleleiʻi mo e kau maʻu mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko ha konga ia ʻo hoʻo fakatomalá?
-
ʻOkú ke pehē ʻokú ke taau ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí mo kau ʻi he ngaahi ouau fakatemipalé?
26.4.2
Ko Hono Tui ʻo e Kāmeni Temipalé
Kuo ʻomi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e fakahinohino ko ʻení ki hono tui ʻo e kāmení:
“ʻOku fakamanatu mai ʻe he kāmeni ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ʻa e veili ʻi he temipalé, pea ko e veili ko iá ko e fakataipe ia ʻo Sīsū Kalaisi. ʻI hoʻo tui ho kāmení, ʻokú ke tui ai ha fakaʻilonga toputapu ʻo Sīsū Kalaisi. Ko hono tui iá ko hano fakahaaʻi fakatuʻasino ia hoʻo tukupā fakalaumālie ke muimui kiate Iá. ʻOku hoko foki ʻa e kāmení ko ha fakamanatu ʻo hoʻo ngaahi fuakava fakatemipalé. ʻOku totonu ke ke tui ʻa e kāmení ʻi he ʻaho mo e pō kotoa pē ʻi he kotoa hoʻo moʻuí. ʻI he taimi kuo pau ke toʻo ai koeʻuhí ko ha ngaahi ʻekitivitī he ʻikai lava ʻo fakahoko lelei lolotonga hono tui ʻo e kāmení, feinga ke toe tui ia ʻi he vave tahá. ʻI hoʻo tauhi hoʻo ngaahi fuakavá, kau ai ʻa e faingamālie toputapu ke tui ʻa e kāmení ʻo hangē ko ia kuo fakahinohino atu ʻi he ngaahi ouau ʻinisitolí, te ke maʻu lahi ange ai ʻa e ʻaloʻofa, maluʻi, ivi, mo e mālohi ʻo e Fakamoʻuí.”
Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kāingalotú fekauʻaki mo hono tui ʻo e kāmení, fakafekauʻaki kinautolu ki he 38.5.
26.4.3
Fakahinohino Makehe
ʻE fakamamafaʻi ʻe he taki lakanga fakataulaʻeikí ki he mēmipá ʻa e fiemaʻu ke maluʻi ʻene lekomení. Kuo pau ke ʻoua naʻa teitei ʻoange ki ha taha pea ʻoku totonu ke lipooti ʻi he vave tahá ki he taha naʻá ne foakí kapau ʻoku mole pe kaihaʻasi.
26.5
Ko hono Foaki ʻo e Lekomeni Temipalé ʻi he Ngaahi Tūkunga Makehé
26.5.1
Kāingalotu Toki Papi Foʻoú
ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e kāingalotu foʻou ʻoku taʻu motuʻa feʻunga ke maʻu ha lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá (vakai, 26.3.1). Te ne fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ʻi he hili pē hono hilifakinima ʻa e mēmipá, ʻoku meimei ke ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha Ki he houʻeiki tangatá, ʻe lava ke fai ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ko ha konga ʻo honau ʻinitaviu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻE lava ke vahe ʻe ha pīsope pe palesiteni fakakolo ki ha taha ʻo hono ongo tokoní ke ne fakahoko ʻa e ʻinitaviu ko ʻení. Kuo pau ke fakanofo ʻa e kau mēmipa tangata ʻo e Siasí ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea nau toki maʻu ha lekomeni temipale.
Lolotonga e ʻinitaviú, ʻe lava ke talaange ʻe he pīsopé ke fakaʻaongaʻi ʻa e Tokoni ki he Hingoa Fakafāmilí ke tokoni ki he mēmipa foʻoú ʻi hono paaki e hingoa ʻo ha mēmipa ʻo e fāmilí kuo pekia ʻa ia ʻe lava ke fakahoko ki ai ʻe he mēmipa foʻoú ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé (vakai, “Tokoni ki he Hingoa Fakafāmilí” ʻi he 25.4.1).
ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu lalahi ʻoku moʻui tāú honau ‘enitaumení ʻi he hili ha ta‘u kakato ʻe taha honau hilifakinima ko ha mēmipa ‘o e Siasí (vakai, 27.2.1.1). ‘E fakapapauʻi ‘e he kau taki lakanga fakataula‘eikí ko e ʻaho ko ia ‘e maʻu ai ‘e he mēmipá hono ʻenitaumení ko e taʻu kakato ia ʻe taha pe lahi ange mei he ‘aho ʻo hono hilifakinimá, kae ʻikai ko e ‘aho papitaisó. Ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí pē te nau lava ʻo fakamafaiʻi ha fakaʻatā makehe ki ai.
26.5.2
Kau Faifekau kei Talavou ʻOku Foki Mai mei he Ngāue Mavahe mei ʻApí
Kimu‘a pea ʻosi ha faifekau kei talavou ʻoku ngāue mavahe mei ʻapi, ‘e fakahoko ʻe he palesiteni fakamisioná ha ʻinitaviu lekomeni temipale. Kapau ‘oku moʻui taau ʻa e faifekaú, te ne foaki ange ha lekomeni. ʻE fokotuʻu ʻe he palesiteni fakamisioná ʻa e ʻahó pea fakamo‘ui ʻa e lekomení ke ‘osi hono ʻaongá ʻi ha māhina pē ʻe tolu mei he ‘aho ʻe foki ai ʻa e faifekaú ki ‘apí.
ʻE ʻinitaviu ʻe he pīsopé ʻa e faifekau kuo ʻosi maí ke foaki ange ha lekomeni temipale foʻou ʻi he fakaʻosinga e māhina ʻe tolu ʻe ʻosi ki ai e lekomení. ‘I he ngaahi tūkunga fakavavevavé, ka ʻoku ʻikai ʻatā ʻa e pīsopé, ʻe lava ke ne fakamafaiʻi ha taha ‘o hono ongo tokoní ke ne fai ʻa e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.
‘I he ngaahi uooti maʻá e kau taautaha kei talavoú ka ʻoku tokolahí, ʻe lava ke fakamafai‘i ʻe he pīsopé ha tokoni ʻoku taukeí ke ne fai e ngaahi ‘initaviu ko ʻení.
ʻE fakataha leva ʻa e faifekau kuo ʻosi maí mo ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī fakasiteikí ke fakahoko ha ʻinitaviu lekomeni temipale.
‘I he ngaahi ʻinitaviu lekomeni temipale ko ʻení, ʻe toe fakamanatu ai ʻe he pīsopé mo e mēmipa ‘o e kau palesitenisī fakasiteikí ʻa e fale‘i naʻe fai ‘i he ʻinitaviu tukuange ‘o e faifekaú (vakai, 24.8.2). Te nau alea‘i ʻa e fakalakalaka, tuʻunga lelei, mo e uiuiʻi faka-Siasi lolotonga ʻa e faifekau kuo ʻosi maí. Te nau toe poupou‘i foki ia ke ne hokohoko atu ‘i he hala tuʻuloa ʻo e tupulaki fakalaumālié mo e ngāue tokoní.
Kapau ‘oku ʻikai ha uiui‘i faka-Siasi ʻa e faifekau toki ʻosi maí, ʻe fakapapauʻi ʻe he pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ʻoku uiuiʻi ia ki ha fatongia. ʻE lava ke fakaongoongolelei‘i ʻa e kau ʻosi ngāue fakafaifekaú ke nau hoko ko ha kau ngāue fakatemipale kapau ʻoku ʻi ai ha temipale ofi mai (vakai, 25.5).
26.5.3
Kāingalotu Ne ʻIkai Aʻu ʻo Taʻu Taha ʻEnau Nofo ʻi ha Uooti Tatau
Kapau ʻoku ʻi ai ha mēmipa ne ʻikai aʻu ʻo taʻu ʻe taha ʻene nofo ʻi ha uooti tatau, ‘e toe vakaiʻi ‘e he pīsopé ʻa e lekooti ‘o e mēmipá ke fakapapauʻi ʻoku ‘ikai kau ai ha kiʻi fakamatala makehe fekau‘aki mo ha ngaahi fakangatangata ki heʻene mēmipasipi ʻi he Siasí.
ʻE fetuʻutaki ʻa e pīsopé, pe ko hano tokoni ne vahe ki ai, ki he pīsope kimuʻá kae toki fai ha ʻinitaviu lekomeni temipale. Kapau ʻe ʻiloa ʻe ha tokoni ʻoku ʻi ai ha fakamatala ʻoku tapu ke fakahāhāholo, te ne fakangata leva ʻa e talanoá. Te ne fakahā leva ki he pīsopé ke fetuʻutaki ki he pīsope kimuʻá, kimuʻa pea toki fai ha ʻinitaviu.
26.5.4
Hili ʻo ha Vete, Māvae, pe Fakataʻeʻaongaʻi ʻo ha Mali
ʻE lava ke ongoʻi ʻe he pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí ke ʻinitaviu ha mēmipa kuo vete pe māvae fakalao pe kuo fakataʻeʻaongaʻi ʻa ʻene malí talu mei he taimi fakamuimui naʻá ne maʻu ai ha lekomeni temipalé. Te na tokoni ke fakamālohia fakalaumālie ʻa e mēmipá he lolotonga ʻa e ʻinitaviu ko ʻení. Te na fakapapauʻi foki ʻe kei hokohoko atu ai pē ʻa e tuʻunga taau ʻa e mēmipá ki he temipalé.
26.5.5
Kāingalotu ʻOku Fakafepakiʻi Fakahāhā ʻe he Kāinga Ofí ʻa e Siasí pe ʻOku Nau Kau ki ha Kulupu Kuo Hē Mei He Moʻoní
ʻOku totonu ke tokanga ʻa e pīsopé mo hono ongo tokoní ʻi hono foaki ha lekomeni ki he kāingalotu ʻoku fakafepakiʻi fakahāhā ʻe honau kāinga ofí ʻa e Siasí pe ʻoku nau kau ki ha kulupu kuo hē mei he moʻoní. ʻOku ʻikai totonu ke fakafōtunga ki he kāingalotu ʻi he ngaahi tūkunga pehení ke nau ongoʻi ʻoku ʻikai lava ke nau maʻu ha lekomeni temipale koeʻuhí ko e ngaahi feohiʻanga honau fāmilí. ʻOku totonu ke poupouʻi kinautolu ke tauhi ha fetu‘utaki loto-ʻofa mo e kāinga ofí. ʻE lava ke foaki ange ha lekomeni temipale ʻo kapau te nau tali totonu mo loto-moʻoni ʻa e ngaahi fehuʻi kotoa pē ʻi he ʻinitaviu lekomeni temipalé.
26.5.6
Kakai ʻOku Mahino Kuo Liliu Tangata pe Fefiné
ʻOku maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé ʻo fakatatau mo e tuʻunga tangata pe fefine totonu ʻo ha taha ʻi he taimi ne fanauʻi aí. Ko e kāingalotu moʻui taau ʻoku tala ʻoku nau fakafāfine pe fakatangata ka ʻoku ʻikai ke nau feinga ke tafa, faitoʻo, pe liliu fakasōsiale honau tuʻunga tangata pe fefine totonu naʻe fanauʻi mai ʻakí, ʻe lava ke nau maʻu ha lekomeni temipale mo e ngaahi ouau fakatemipalé. (Ke maʻu ha ʻuhinga ʻo e liliu fakasōsialé, vakai, 38.6.23.)
Ko e kāingalotu naʻa nau ʻosi liliu pea kuo nau toe liliu fakafoki pē ki honau tuʻunga tangata pe fefine totonu ʻi honau fanauʻí pea tukupā ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻe lava ke nau maʻu ha lekomeni temipale mo e ngaahi ouau fakatemipalé.
‘Oku fepōtalanoaʻaki ʻa e kau pīsopé mo e palesiteni fakasitiekí ke nau lea ki he ngaahi tūkunga fakafoʻituituí ʻi ha founga pelepelengesi mo ha ʻofa faka-Kalaisi. ʻE kumi faleʻi ʻa e kau palesiteni fakasiteikí mo e kau palesiteni fakamisioná mei he Kau Palesitenisī Fakaʻēliá.
Ke maʻu ha fakamatala lahi ange, vakai, 38.6.23
26.5.7
Kāingalotu Ne Nau Fai ha Angahala Mamafá
He ʻikai lava ke maʻu ha lekomeni temipale ʻa ha mēmipa naʻá ne fai ha angahala mamafa kae ʻoua kuó ne fakatomala (vakai 32.6). Ko e vahaʻataimi ʻo e faiangahalá ki hano foaki ange haʻane lekomení, ʻoku tuku ʻatā pē ia ki he fakakaukau lelei taha ʻa e pīsopé mo e palesiteni fakasiteikí. ʻOku totonu ke feʻunga ia ke fakafuofuaʻi ai kuo fakatomala fakamātoato moʻoni ʻa e tokotahá.
26.5.8
Kāingalotu Kuo Fakafoki Mai hili Hano Toʻo pe Fakafisi e Mēmipasipi ʻi he Siasí
26.5.8.1
Kāingalotu Naʻe Teʻeki Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻá
Ka hili hano fakafoki mai ha mēmipa naʻe teʻeki maʻu ʻenitaumeni kimuʻa, ʻaki e papitaisó mo e hilifakinimá, ʻe lava ke ʻinitaviu ia ʻe he pīsopé ke maʻu haʻane lekomeni temipale ki he papitaiso mo e hilifakinima fakafofongá (vakai, 26.4.2). ʻOku angamaheni ke fakahoko ʻa e ʻinitaviu ko ʻení ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha mei hono hilifakinima ‘o e mēmipá. Kuo pau ke fakanofo ʻa e kau mēmipa tangata ʻo e Siasí ki ha tuʻunga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea toki maʻu ha lekomeni temipale.
He ʻikai foaki ki he kāingalotu ko ʻení ha lekomeni ke maʻu honau ʻenitaumení kae ʻoua kuo ʻosi ha taʻu kakato ʻe taha mei he ʻaho naʻe fakafoki mai ai kinautolu ki he Siasí ʻi he papitaiso mo e hilifakinimá.
26.5.8.2
Kāingalotu Ne ʻOsi Maʻu ʻEnitaumeni Kimuʻa
He ʻikai lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni kimuʻá ha faʻahinga lekomeni temipale kae ʻoua kuo fakafoki ange honau ngaahi tāpuaki fakatemipalé ʻo fakafou ʻi he ouau ki hono fakafoki ʻo e ngaahi tāpuakí (vakai, 32.17.2). Ko e taimi ʻe fakafoki ange ai honau ngaahi tāpuakí, ʻe lava leva ke toki foaki ange ha lekomeni temipale ki he kāingalotu naʻe ʻosi maʻu ʻenitaumení.