Laipelí
Tefitoʻi Tokāteline ʻo e Seminelí mo e ʻInisititiuti ʻo e Lēsoni Fakalotú


Ngaahi Tefitoʻi Tokāteliné

Ngaahi Seminelí mo e Ngaahi ʻInisititiuti ʻo e Lēsoni Fakalotú

1. Toluʻi ʻOtuá

ʻOku ʻi ai ha toko tolu mavahevahe ʻi he Toluʻi ʻOtuá: ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá; ko Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Ngāue 7:55–56). ʻOku maʻu ʻe he Tamaí mo e ʻAló ha sino ʻo e kakano mo e hui, pea ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha tokotaha ia ko e laumālie (vakai, T&F 130:22–23). ʻOku nau taha pē ʻi he taumuʻa mo e tokāteline. ʻOku nau fāitaha ʻi he haohaoa ʻi hono fakahoko ʻo e palani fakalangi ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻOtua ko e Tamaí

Ko e ʻOtua ko e Tamaí ʻa e Pule Aoniu ʻo e ʻunivēsí. Ko e Tamai Ia ʻa hotau laumālié. ʻOkú Ne haohaoa, māfimafi pea tokaimaʻananga. Ko ha ʻOtua foki Ia ʻo e ʻaloʻofa haohaoa, angaʻofa mo e manavaʻofa.

Sīsū Kalaisi

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻUluaki Fānau ʻa e Tamaí ʻi he laumālié pea ko e ʻAlo pe ia ʻe Taha ʻo e Tamaí naʻe Fakatupu ʻi he kakanó. Ko Sihova Ia ʻo e Fuakava Motuʻá pea mo e Mīsaia ʻo e Fuakava Foʻoú.

Naʻá Ne moʻui ʻo ʻikai Haʻane angahala peá Ne fai ʻa e Fakalelei haohaoa maʻá e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ko ʻEne moʻuí ko e sīpinga haohaoa ia ʻo e founga ʻoku totonu ke moʻui ʻaki ʻe he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá (vakai, 3 Nīfai 27:27). Ko e fuofua tokotaha Ia ʻi he māmaní ke toetuʻu. ʻE toe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he mālohi mo e nāunau pea te Ne pule ʻi he māmaní lolotonga e Nofotuʻí.

ʻOku totonu ke fakahoko ʻa e ngaahi lotu, tāpuaki mo e ouau kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi Hono huafá.

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Ko ha tokotaha ia ko e laumālie ʻo ʻikai hano sino ʻo e kakano mo e hui. ʻOku faʻa ui ia ko e Laumālié, ko e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e Laumālie ʻo e ʻOtuá, ko e Laumālie ʻo e ʻEikí, pe ko e Fakafiemālié.

ʻOku fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he Tamaí pea mo e ʻAló, fakahā ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē pea fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kinautolu ʻoku fakatomala pea papitaisó (vakai, Molonai 10:5).

2. Palani ʻo e Fakamoʻuí

Naʻe fakahā ʻe he Tamai Hēvaní ʻi he maama fakalaumālié ha palani ke tau lava ai ke hoko ʻo tatau mo Ia pea maʻu ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá (vakai, T&F 14:7; Mōsese 1:39). ʻOku lau ʻa e folofolá ki he palani ko ʻení ko e palani ʻo e fakamoʻuí, ko e palani lahi ʻo e fiefiá, ko e palani ʻo e huhuʻí pea mo e palani ʻo e ʻaloʻofá.

ʻOku kau ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí ʻa hono Fakatupu ʻo e Māmaní, Hingá, Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea mo hono kotoa ʻo e ngaahi fono, ouau pea mo e tokāteline ʻo e ongoongoleleí. ʻOku mahuʻinga foki—ʻa e malava ko ia ke tau fili mo ngāue maʻatautolu peé—ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní. Koeʻuhí ko e palani ko ʻení, ʻe lava ke fakahaohaoaʻi ai kitautolu ʻi he Fakaleleí, maʻu ʻa hono kakato ʻo e fiefiá pea tau moʻui ʻo taʻengata ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻE lava ke tolonga hotau ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá.

Moʻui ʻi he Maama Fakalaumālié

Kimuʻa pea fāʻeleʻi mai kitautolu ki he māmaní, naʻa tau nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní ko e taha ʻo ʻEne fānau fakalaumālié. ʻI he maama fakalaumālie ko ʻení ne tau kau ai ʻi ha fakataha alēlea mo e fānau fakalaumālie kehe ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe fakahā ʻe he Tamai Hēvaní ʻa ʻEne palaní ʻi he fakataha ko iá, pea naʻe fuakava ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi Heʻene kei ʻi he maama fakalaumālié ke hoko ko e Fakamoʻuí.

Naʻe tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ʻa e meʻafoaki ʻo e tauʻatāina ke filí, ʻo tau fai ai ha ngaahi fili mahuʻinga, hangē ko e fili ko ia ke muimui ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní (vakai, 2 Nīfai 2:27). Naʻa tau teuteu ke haʻu ki he māmaní, ʻa ia ʻe lava ke hokohoko atu ai ʻa ʻetau fakalakalaká.

Naʻe fakangofua ʻa kinautolu naʻe muimui ʻi he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ke nau ō mai ki he māmaní, ʻo aʻusia ʻa e moʻui fakamatelié pea fakalakalaka ki he moʻui taʻengatá. Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā, ko ha foha fakalaumālie ʻe taha ʻo e ʻOtuá, ki he palaní. Naʻá ne hoko ko Sētane, pea naʻe kapusi ia mo hono kau muimuí mei he langí pea naʻe ʻikai ʻoange kiate kinautolu ʻa e faingamālie ke maʻu ha sino fakamatelie pe aʻusia e ngaahi meʻa ʻo e moʻui fakamatelié.

Moʻui Fakamatelié

Ko ʻetau moʻui ʻi he maama fakamatelié ko ha taimi ia ke tau lava ʻo ako ai ke tau teuteu ki he moʻui taʻengatá pea tau ngāue ke vakaiʻi angé pe te tau fakaʻaongaʻi ʻa ʻetau tauʻatāina ke filí ke fai ʻa ia kotoa kuo fekauʻi mai ʻe he ʻEikí. ʻOku fakatahaʻi hotau laumālié mo hotau sino fakamatelié, ʻo tau maʻu ai ʻa e ngaahi faingamālie ke tupulaki mo fakalakalaka ʻi ha ngaahi founga naʻe ʻikai lava ke fakahoko ʻi heʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumālié.

Moʻui hili ʻa e Maté

ʻI heʻetau maté, ʻe ʻalu hotau ngaahi laumālié ki he maama ʻo e ngaahi laumālié ʻo tatali ai ki he Toetuʻú. ʻOku talitali e ngaahi laumālie ʻo e kakai māʻoniʻoní ʻi ha tuʻunga ʻo e fiefia, ʻa ia ʻoku ui ko Palataisi. ʻE hokohoko atu hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí ʻe ha tokolahi ʻo e kakai faitotonú kiate kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié.

Ko e fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié ko ha feituʻu fakataimi pē ia ʻi he maama hili ʻa e moʻui fakamatelié maʻanautolu ne nau mate ʻoku teʻeki ke nau ʻiloʻi ʻa e moʻoní pe ko kinautolu naʻe talangataʻa ʻi he moʻui fakamatelié. ʻE akoʻi heni ʻa e ongoongoleleí ki he ngaahi laumālié pea te nau maʻu ʻa e faingamālie ke fakatomala pea tali ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí ʻa ia ʻoku fakahoko maʻanautolu ʻi he ngaahi temipalé. Ko kinautolu te nau tali ʻa e ongoongoleleí, te nau nofo ʻi palataisi kae ʻoua kuo fai ʻa e Toetuʻú.

Ko e toetuʻú ko hono toe fakatahaʻi ia ʻa hotau sino fakalaumālié mo hotau sino fakamatelie ʻo e kakano mo e huí (vakai, Luke 24:36–39). Hili ʻa e toetuʻú, he ʻikai ʻaupito toe mavahevahe ʻa e laumālié mo e sinó pea te tau hoko ʻo taʻe-faʻa-mate. ʻE toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē kuo fāʻeleʻi mai ki he māmaní he kuo ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e maté (vakai, Siope 19:25–26; 1 Kolinitō 15:20–22). ʻE toetuʻu ʻa e kakai māʻoniʻoní kimuʻa ʻi he kau faiangahalá pea te nau tuʻu hake ʻi he ʻUluaki Toetuʻú.

ʻE hoko ʻa e Fakamaau Fakaʻosí hili ʻa e Toetuʻú. ʻE fakamāuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e tokotaha takitaha ke fakapapauʻi ʻa e nāunau taʻengata te ne maʻú. ʻE makatuʻunga ʻa e fakamaau ko ʻení ʻi he talangofua ʻa e tokotaha takitaha ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, Fakahā 20:12–13).

ʻOku ʻi ai ʻa e puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú (vakai, 1 Kolinitō 15:40–42). Ko e māʻolunga taha ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe tolú ko e puleʻanga fakasilesitialé. Ko kinautolu ʻoku loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsuú mo talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, te nau nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.

Ko hono ua ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú ko e puleʻanga fakatelesitialé. Ko kinautolu ʻe ʻi he puleʻanga ko ʻení ko e kakai tangata mo fafine anga-fakaʻeiʻeiki ʻo e māmaní ʻa ia ne ʻikai te nau loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú.

Ko e puleʻanga fakatilesitialé ʻa e māʻulalo taha ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú. Ko kinautolu ʻi he puleʻangá ni ne nau fili ki he faiangahalá kae ʻikai ki he angamāʻoniʻoní lolotonga ʻenau moʻui fakamatelié. ʻE maʻu ʻe he niʻihi ko ʻení ʻa honau nāunaú hili hono huhuʻi kinautolu mei he fale-fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié.

3. Fakatupú mo e Hingá

Ko e Fakatupú

Ko e Tamai Hēvaní ko e Tokotaha Fakatupu Māʻolunga tahá Ia. Naʻe fakatupu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi langí mo māmani ʻo fakatatau ki he fakahinohino ʻa e Tamaí. Naʻe ʻikai fakatupu ʻa e māmaní mei he halaʻatā; naʻe fokotuʻutuʻu ia mei ha ngaahi tefitoʻi meʻa naʻe ʻosi ʻi ai pē. Naʻe fakatupu ʻe Sīsū Kalaisi ha ngaahi māmani taʻefaʻalaua.

ʻI he palani ʻa e ʻOtuá naʻe fie maʻu ai ke fakatupu ha māmani. Naʻe ʻi ai leva ha feituʻu ʻe lava ke tau maʻu ai ha sino fakamatelie, siviʻi mo ʻahiʻahiʻi ai kitautolu, pea tau fakatupulaki ha ngaahi ʻulungāanga fakalangi.

ʻOku fie maʻu ke tau fakaʻaongaʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻi he māmaní ʻi he founga fakapotopoto, fakakaukau lelei mo e loto fakafetaʻi.

Ko ʻĀtama ʻa e ʻuluaki tangata naʻe fakatupu ʻi he māmaní. Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi Hono tataú (vakai, Sēnesi 1:26–27). ʻOku fakatupu ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá—ʻa e tangata mo e fefine—ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá.

Ko e Hingá

ʻOku ui ʻa e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIví pea mo e ngaahi liliu ne hoko tupu mei aí ʻo kau ai ʻa e mate fakalaumālie mo fakatuʻasinó, ko e Hingá.

Naʻe fekau ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ngoue ko ʻĪtení ke ʻoua naʻá na kai ʻa e fua ʻo e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví; ko e nunuʻa ʻo hano fai ʻení ko e mate fakalaumālie mo fakatuʻasino. Ko e mate fakalaumālié ʻa e mavahe mei he ʻOtuá. Ko e mate fakatuʻasinó ʻa e mavahe ʻa e laumālié mei he sino fakamatelié.

Koeʻuhí ko e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻo na kai ʻa e fua ʻo e ʻakau ʻo hono ʻiloʻi ʻo e leleí mo e koví, naʻe kapusi ai kinaua mei he ʻao ʻo e ʻEikí—naʻá na aʻusia ʻa e mate fakalaumālie. Naʻá na hoko foki ʻo matelie—ʻo na moʻulaloa ki he mate fakatuʻasinó.

ʻI heʻetau hoko ko e hako ʻo ʻĀtama mo ʻIví, ʻoku tau maʻu ai ʻa e tuʻunga tō ki lalo lolotonga ʻa ʻetau moʻui fakamatelié, ʻa ia ʻoku siviʻi ai kitautolu ʻaki ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻa e filí (vakai, Mōsaia 3:19).

Ko e Hingá ko ha konga mahuʻinga pē ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku huʻu ia ki he feituʻu ʻe ua—ki lalo pea toe huʻu pē ki muʻa. Mavahe mei heʻene ʻomi ʻa e mate fakatuʻasino mo fakalaumālié, ʻokú ne ʻomi ʻa e faingamālie ke fāʻeleʻi mai ai kitautolu ki māmani pea ke tau ako ai mo fakalakalaka.

Tupu mei he Hingá, naʻe lava ai ke maʻu ʻe ʻĀtama mo ʻIvi mo hona hakó ʻa e fiefia mo e mamahí, ʻiloʻi ʻa e leleí mo e koví pea maʻu mo e fānau (vakai, 2 Nīfai 2:22–25).

4. Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

Ko e fakaleleí ko e mamahi ke totongi e angahalá, ʻo lava ke toʻo ai ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá mei he tokotaha faiangahala kuo fakatomalá pea lava ke ne fakalelei ai mo e ʻOtuá. Ko Sīsū Kalaisi toko taha pē naʻe lava ke Ne fakahoko ʻa e Fakalelei haohaoa maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe kau ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa ʻEne mamahi ʻi he Ngoue ko Ketisemaní koeʻuhí ko e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa e lilingi ʻa Hono taʻataʻá, ʻEne mamahi mo pekia ʻi he kolosí, pea mo ʻEne Toetuʻu mei he fonualotó (vakai, ʻĪsaia 53:3–5; T&F 19:16–19). Naʻe lava ke fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Fakaleleí he naʻá Ne tauhi Ia ke ne ʻataʻatā mei he angahalá peá Ne maʻu ʻa e mālohi ki he maté. Mei Heʻene faʻeé fakamatelié naʻe malava ai ke Ne mate. Mei Heʻene Tamai taʻe-faʻa-maté, naʻá Ne maʻu mei ai ʻa e mālohi ke toe toʻo hake ʻa ʻEne moʻuí.

ʻE toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē pea ikunaʻi ʻa e mate fakatuʻasinó tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE ikunaʻi ʻa e mate fakalaumālié pea maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá ʻe kinautolu ʻoku fakatomala, talangofua ki he ngaahi fekaú, maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

Ko e konga ʻo e Fakalelei ʻa Sīsuú ʻa ʻEne toʻo kiate Ia ʻa e ngaahi mamahi, mahamahaki mo e ngaahi faingataʻaʻia ʻo e kakai kotoa peé (vakai, ʻAlamā 7:11–12). ʻOku mahino kiate Ia hotau ngaahi mamahí he kuó Ne aʻusia ia.

5. Kuonga Fakakosipelí, Hē mei he Moʻoní mo hono Toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí

Kuonga Fakakosipelí

Ko e kuonga fakakosipelí ko ha vahaʻataimi ia ʻoku fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ngaahi ouaú mo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ha vahaʻataimi ʻoku ʻi he māmaní ai ha tamaioʻeiki ʻe taha ʻa e ʻEikí kuo ʻosi fakamafaiʻi, ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea ʻokú ne maʻu ha fekau fakalangi ke ne fakamafola ʻa e ongoongoleleí ki he kakai ʻo e māmaní. Ko e kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá ʻa e kuonga fakakosipeli fakaʻosí. Naʻe kamata ia ʻi hono fakahā ʻo e ongoongoleleí kia Siosefa Sāmitá.

Naʻe ʻiloa e ngaahi kuonga fakakosipeli kimuʻá ko e kuonga ʻo ʻĀtama, ʻĪnoke, Noa, ʻĒpalahame, Mōsese mo Sīsū Kalaisi. Ne toe ʻi ai pē foki mo e ngaahi kuonga fakakosipeli kehe, kau ai e ngaahi kuonga ʻo e kakai Nīfaí mo e kakai Sēletí.

Kuo fakahā mai pea akoʻi ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he kuonga fakakosipeli kotoa pē.

Hē mei he Moʻoní

ʻI he taimi ʻoku tafoki ai ʻa e kakaí mei he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻikai ke nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku nau ʻi ha tuʻunga ʻo e hē mei he moʻoní.

Kuo hoko ha hē fakalūkufua mei he moʻoní ʻi ha ngaahi vahaʻataimi ʻi he hisitōlia ʻo māmaní. Ko e fakatātā ʻe taha ʻa e Hē Lahi mei he Moʻoní, ʻa ia naʻe hoko hili hono fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí Hono Siasí (vakai, 2 Tesalonaika 2:1–3). Hili e mate e Kau ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí, naʻe fakaʻaongaʻi hala ʻe he tangatá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo fai ha ngaahi liliu taʻefakamafaiʻi ʻi hono fokotuʻutuʻu ʻo e Siasí mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Tupu mei he mafola lahi ʻa e faiangahalá, naʻe toʻo ai ʻe he ʻEikí ʻa e mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mei māmani.

Naʻe ʻikai maʻu ʻe he kakaí ha fakahinohino fakalangi mei he kau palōfita moʻuí lolotonga ʻa e Hē Lahi mei he Moʻoní. Ne fokotuʻu ha ngaahi siasi lahi, ka naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻa e mafai ke foaki e ngaahi meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pe fakahoko e ngaahi ouau kehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe liliu pe mole ha ngaahi konga ʻo e ngaahi tohi folofola māʻoniʻoní, pea ʻikai kei maʻu ʻe he kakaí ʻa e ʻilo moʻoni ki he ʻOtuá.

Ne hokohoko atu pē ʻa e hē ko ʻeni mei he moʻoní ʻo aʻu ki he taimi naʻe hā ai ʻa e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá kia Siosefa Sāmita ʻo kamata ʻa hono toe Fakafoki mai ʻa hono kakato ʻo e ongoongoleleí.

Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

Ko e toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻa hono toe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi moʻoni pea mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá ʻi he māmaní (vakai, ʻĪsaia 29:13–14; Fakahā 14:6–7).

Naʻe ʻohake ʻe he ʻEikí ha kau tangata anga fakaʻeiʻeiki lolotonga e taimi naʻe ui ko e Fakaakeake Foʻoú ko e teuteu ki hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Naʻa nau feinga ke toe fakafoki ʻa e tokāteliné, ngaahi founga ngāué pea mo hono fokotuʻutuʻu ʻo e lotú ki he founga naʻe fokotuʻu ʻaki ʻe he Fakamoʻuí. Ka ne ʻikai ke nau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí pe ko hono kakato ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe kamata ʻa hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he 1820, ʻi he hā ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmita ko e tali ki heʻene lotú (vakai, Siosefa Sāmita— Hisitōlia 1:15–20). Ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe hoko ʻi hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ko hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, toe fakafoki mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Faka-Melekisētekí, pea mo hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli, 1830.

Naʻe toe fakafoki mai ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻe Sione Papitaiso kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻi he ʻaho 15 ʻo Mē, 1829. Naʻe toe fakafoki mai ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e ngaahi kī ʻo e puleʻangá ʻi he 1829 ʻi he taimi naʻe foaki ai kinautolu kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautelé ʻe he kau ʻAposetolo ko Pita, Sēmisi, mo Sioné.

Kuo toe fakafoki mai ʻa hono kakato ʻo e ongoongoleleí, pea ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e “siasi moʻoni mo moʻui pē taha ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa” (T&F 1:30). ʻE iku pē ʻo fakafonu ʻe he Siasí ʻa māmani kotoa pea ʻe tuʻu ʻo aʻu ki he taʻengata (vakai, Taniela 2:44–45).

6. Kau Palōfita

Ko e palōfitá ko ha tokotaha kuo uiuiʻi ʻe he ʻOtuá ke lea Maʻana (vakai, ʻĀmosi 3:7). ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he kau palōfitá ʻa Sīsū Kalaisi pea akoʻi ʻEne ongoongoleleí. ʻOku nau fakahā ke ʻiloʻi ʻa e finangalo pea mo e ʻulungāanga totonu ʻo e ʻOtuá. ʻOku nau malangaʻi hono kovi ʻo e faiangahalá mo fakatokanga ki hono ngaahi nunuʻá. ʻOku nau kikiteʻi he taimi ʻe niʻihi ha ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú.

ʻOku tau hikinimaʻi ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí ko ha palōfita, tangata kikite mo e tangata maʻu fakahā pea ko e tokotaha pē ia ʻi he māmaní ʻokú ne maʻu ʻa e fakahā ke tataki ʻaki ʻa e Siasí fakakātoa. ʻOku tau hikinimaʻi foki mo e ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko ha kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā (vakai, T&F 1:38).

7. Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mālohi mo e mafai taʻengata ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakatupu mo puleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi langí mo māmani ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú Ne huhuʻi mo hakeakiʻi ʻEne fānaú, ʻo fakahoko “ ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39) ʻo fakafou ʻi he mālohi ko ʻení.

ʻOku foaki ʻe he ʻOtuá ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tangata moʻui taau ʻo e Siasí ke nau lava ʻo ngāue ʻi Hono huafá ki hono fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú. ʻOku lava ke fakamafaiʻi ʻa kinautolu ʻoku maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí, fakahoko e ngaahi ouau fakamoʻuí, pea puleʻi ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku fai ʻa e fakamafaiʻi ko ʻení ʻe he kau taki ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné

ʻOku faʻa ui ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko e lakanga fakataulaʻeiki teuteuʻangá. Ko e ngaahi lakanga ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko e tīkoni, akonaki, taulaʻeiki mo e pīsope. ʻI he Siasí he ʻahó ni, ʻe lava ke maʻu ʻe he kakai tangata moʻui tāú ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻo kamata pē ʻi honau taʻu 12.

ʻOku maʻu ʻe he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné “ ʻa e ngaahi kī ʻo e tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló, pea mo e ongoongolelei ʻo e fakatomalá, pea mo e papitaisó” (T&F 13:1).

Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga pe lahi angé pea ʻoku ngāue ia ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Naʻe foaki ʻa e lakanga fakataulaʻeiki maʻongoʻongá ni kia ʻĀtama pea naʻe ʻi he māmaní ia ʻi ha taimi pē naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ongoongoleleí.

Naʻe fuofua ui ia “ko e Lakanga Fakataulaʻeiki Toputapu ʻi he Lakanga ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (T&F 107:3). Naʻe ʻiloa ia ki mui ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ko e fakatauhingoa ki ha taulaʻeiki lahi maʻongoʻonga naʻe moʻui lolotonga e kuonga ʻo e palōfita ko ʻĒpalahamé (vakai, Sēnesi 14:18; T&F 107:2).

ʻOku ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e ngaahi lakanga ko e kaumātuʻa, taulaʻeiki lahi, pēteliake, Fitungofulu mo e ʻAposetolo. Ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻa e Palesiteni ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

Ngaahi ʻUluaki Tefitoʻi Moʻoní mo e Ngaahi Ouaú

“ ʻOku mau tui ko e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí ko e: ʻuluakí, Tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí; uá: Fakatomalá; tolú, Papitaiso ʻi he fakauku ke fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá, faá, Hilifaki ʻo e nima ke maʻu ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:4).

Tuí

Ko e tuí ʻa e “ ʻamanaki lelei ki ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, ʻa ia ʻoku moʻoni” (ʻAlamā 32:21). Ko e tuí ko ha meʻafoaki fakalaumālie ia ʻoku maʻu mei he fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke tupu ʻo lahi ʻa e tuí ʻi heʻetau lotu, ako e folofolá pea talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

ʻOku fakahā ʻa e tuí ʻi heʻetau founga moʻuí, ʻo lahi ange ia ʻi he tui ʻataʻatā peé.

Kuo pau ke fakatefito ʻa e tuí ʻia Sīsū Kalaisi kae lava ke Ne tataki ha taha ki he fakamoʻuí. ʻOku ʻuhinga ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí ki he fakafalala kakato kiate Ia mo falala ki Heʻene Fakalelei taʻefakangatangatá, mālohí mo e ʻofá. ʻOku kau ai ʻa e tui ki Heʻene ngaahi akonakí mo e tui ʻoku mahino kiate Ia ʻa e meʻa kotoa pē neongo ʻoku ʻikai mahino ia kiate kitautolu.

ʻOku tui foki e Kāingalotú ki he ʻOtua ko e Tamaí, ki he Laumālie Māʻoniʻoní, mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tafaʻaki mahuʻinga kehe ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he tuí ke tau maʻu ʻa e fakamoʻui fakalaumālie mo fakatuʻasinó ke tau vilitaki ai ki muʻa, fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá pea lavaʻi ʻa e ʻahiʻahí. ʻOkú ne ʻomi foki ʻa e melinó kiate kitautolu. ʻE fakahoko ʻe he ʻEikí ha ngaahi mana lalahi ʻi heʻetau moʻuí ʻo fakatatau ki heʻetau tuí.

ʻI he tuí, ʻoku maʻu ai ʻe ha taha ʻa e fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá pea iku ki haʻane lava ʻo nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá.

Fakatomalá

Ko e fakatomalá ko ha liliu ia ʻo e ʻatamaí mo e lotó ʻo tau maʻu ai ha fakakaukau foʻou fekauʻaki mo e ʻOtuá, mo kitautolu pē pea mo māmani. ʻOku kau ai ʻa e tafoki mei he faiangahalá ki he ʻOtuá ke maʻu ha fakamolemole. ʻOku fakatupu ia ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá mo e holi moʻoni ʻo e lotó ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

ʻOku ngaohi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi angahalá ke tau ʻuli—taʻefeʻunga ke tau toe foki hake ʻo nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Kuo foaki mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa e founga pē ʻe taha ʻe lava ke fakamolemoleʻi ai ʻetau ngaahi angahalá (vakai, ʻĪsaia 1:18).

ʻOku kau ʻi he fakatomalá ʻa e ongoʻi loto-mamahi ʻi he faiangahalá, vete ki he Tamai Hēvaní pea ki ha niʻihi kehe kapau ʻoku fie maʻu, siʻaki ʻa e angahalá, feinga ke fakaleleiʻi kotoa ʻa e ngaahi maumau naʻe fakatupu ʻe he faiangahalá kapau ʻe lava pea moʻui talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, T&F 58:42–43).

Papitaisó

Ko e ʻuluaki ouau fakamoʻui ʻo e ongoongoleleí ʻa e papitaiso ʻi he fakauku ʻi he vaí ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí, pea ʻoku fie maʻu ia kae hoko ha taha fakafoʻituitui ko e mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku fie maʻu foki ʻa e papitaisó ki ha taha kae hū ki he puleʻanga fakasilesitialé (vakai, Sione 3:5).

ʻOku haʻu ʻa e foʻi lea ko e papitaisó mei he foʻi lea faka-Kalisi ko hono ʻuhingá ko e “fakangalo hifo” pe “fakauku.” Ko e fakaukú ko ha fakataipe ia ʻo e mate ʻa e moʻui faiangahala ʻa ha taha kae fānauʻi foʻou ki ha moʻui fakalaumālie ʻoku līʻoa ki he ngāue maʻá e ʻOtuá mo ʻEne fānaú. Ko ha fakataipe foki ia ʻo e maté mo e toetuʻú.

Koeʻuhí ʻoku ʻikai maʻu ʻe he kakai kotoa pē kuo fāʻeleʻi mai ki he māmaní ʻa e faingamālie ke tali ʻa e ongoongoleleí lolotonga ʻenau moʻui ʻi he matelié, kuo fakamafaiʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e papitaiso maʻá e kakai pekiá (vakai, 1 Kolinitō 15:29). ʻE lava heni ke feʻunga ʻa kinautolu ʻoku nau tali ʻa e ongoongoleleí ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié ke hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

Hili hono papitaiso ʻo ha taha, ʻoku hilifakinima ʻe ha tokotaha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki pe tokolahi ange ai, ki he ʻulu ʻo e tokotahá pea fakamaʻu ia ko ha mēmipa ʻo e Siasí. Ko e konga ʻo e ouau ko ʻení, ʻa ia ʻoku ui ko e hilifakinimá, ʻa hono foaki kiate ia ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Sione 3:5).

ʻOku kehe ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Kimuʻa pea papitaiso ha tahá, ʻoku lava ke ne ongoʻi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he taimi ki he taimi, pea ʻoku lava ke ne maʻu mei he ivi tākiekina ko iá ha fakamoʻoni ki he moʻoní. Hili hono maʻu ʻe he tokotahá ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻokú ne maʻu leva ʻa e totonu ki he takaua maʻu pē ʻo e Laumālié ʻo kapau te ne tauhi ʻa e ngaahi fekaú.

9. Ngaahi Ouaú mo e Ngaahi Fuakavá

Ngaahi Ouaú

ʻI he Siasí, ko e ouaú ko ha ngāue toputapu ia ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga fakalaumālie. Naʻe fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ke akoʻi ʻe he ouau takitaha ʻa e ngaahi moʻoni fakalaumālié. ʻOku fakahoko e ngaahi ouau fakamoʻuí ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea ʻi he fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi ouau ʻe niʻihi ki he hakeakiʻí pea ʻoku ui kinautolu ko e ngaahi ouau fakamoʻuí. ʻOku kau ai ʻa e papitaisó, hilifakinimá, fakanofo ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (maʻá e houʻeiki tangatá), ʻenitaumeni he temipalé pea mo e sila ʻo e malí. ʻOku ō fakataha ʻa e ngaahi ouau fakamoʻui kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo ha ngaahi fuakava.

ʻOku ʻi ai mo e ngaahi ouau kehe, hangē ko e sākalamēnití, ngaahi tāpuaki fakapēteliaké mo e faingāue ki he mahakí.

Ngaahi Fuakava

Ko e fuakavá ko ha aleapau toputapu ia ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. ʻOku tuku mai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tuʻunga ki he fuakavá, pea ʻoku tau loto lelei ke fai ʻa ia ʻokú Ne kole mai ke tau faí; ʻoku talaʻofa mai leva ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki pau ʻi heʻetau talangofuá (vakai, T&F 82:10; 84:33–39).

ʻOku ō fakataha e ngaahi ouau fakamoʻui kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo ha ngaahi fuakava. ʻOku tau fuakava mo e ʻEikí ʻi heʻetau papitaisó pea fakafoʻou e ngaahi fuakava ko iá ʻaki ʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití. ʻOku kau ʻa e houʻeiki tangata ʻoku nau maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ki he fuakava mo e fakapapau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku tau fai mo ha toe ngaahi fuakava ʻi he temipalé.

10. Ngaahi Fekaú

Ko e ngaahi fekaú ko e ngaahi fono ia mo e ngaahi fie maʻu ʻoku ʻomi ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku tau fakahā ʻa ʻetau ʻofa kiate Iá ʻaki ʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú (vakai, Sione 14:15). ʻE ʻomi ʻe hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú ʻa e ngaahi tāpuaki mei he ʻEikí (vakai, T&F 130:20–21).

Ko e ongo tefitoʻi fekaú ko e “ ʻOfa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho laumālié kotoa, mo hoʻo moʻuí kotoa, mo ho lotó kotoa. … Pea … ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Mātiu 22:37, 39).

Ko e Fekau ‘e Hongofulú, ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e ongoongoleleí pea ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengata ia ʻoku fie maʻu ki hotau hakeakiʻí (vakai, ʻEkesōtosi 20:3–17). Naʻe fakahā kinautolu ʻe he ʻEikí kia Mōsese ʻi he kuonga muʻá, pea kuó Ne toe fakahā mai ia ʻi ha ngaahi fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní (vakai, Mōsaia 13:12–24). ʻOku kau ʻi he ngaahi fekau kehé ʻa e talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá, totongi vahehongofulu kakato, faitotonu, lotu fakaʻaho, maʻu ha laumālie ʻo e loto fakafetaʻí mo hono tauhi e Lea ʻo e Potó.

11. Malí mo e Fāmilí

“Ko e mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá” pea “ko e fāmilí ko e uho ia” ʻo ʻEne palani ʻo e fakamoʻuí mo e fiefiá.

“Ke toki ngāue ʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻe ha tangata mo ha fefine, kuó na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uaifi.” Ko e mātuʻá “ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmani,” “ke ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni,” mo “tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasinó mo fakalaumālié.”

“ ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki.” “ ʻOku ʻa e ngaahi tamaí ai ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni,” mo “tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí.” “Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú. ʻI he ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau.”

ʻOku akoʻi mai ʻe he “palani fakalangi ʻo e fiefiá” ʻe kei hokohoko atu pē ʻa e “feohi fakafāmilí” ʻo “ ʻoua naʻa ngata pē ʻi he faʻitoká.” Naʻe fakatupu ʻa e māmaní pea fakahā mai mo e ongoongoleleí koeʻuhí ke lava ʻo faʻu, silaʻi pea hakeakiʻi ʻa e ngaahi fāmilí ki he taʻengatá.

(Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmani,” Liahona, Sānuali, 1996, 122

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi tefitó ni, vakai ki he lds.org, Gospel Library, Gospel Topics; pe vakai ki he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí [2004].