Painia ena Veivanua Kecega
Na Yatu Filipaini: Kaukauwa Vakayalo ena Veiyanuyanu ni Wasawasa
Ena loma walega ni 53 na yabaki, sa kaukauwa cake ka tubu sara na Lotu mai na Yatu Filipaini, ka kilai tu me “Mataniciva kei Oriadi.”
Kivei Augusto A. Lim, na itukutuku rau a vakaraitaka na daukaulotu itabagone mai Amerika sa vaka me vakadeitaka na ivakavuvuli sa kila oti tu o koya ni ka dina. E kila rawa na loya cauravou ka lotu Vakarisito oqo, o Augusto, ni ivunau me vakataka na ivakatakila sa yaco tikoga mai era sa “veika au sa dau vakabauta tu, ena gauna mada ga niu se vuli torocake tiko kei na koliji.”1
Ni oti e vica na vula, sa vakadonuya o Augusto me laki lotu ena Sigatabu ka sa bole me wilika ka masulaka na iVola i Momani. “Au sa tekivu wilika ena yalodina na iVola i Momani ena yalo vata ga a vakasalataki keda kina o Moronai [me tiko vei keda] Niu cakava o ya ena gagadre dina meu kila ke sa dina—ni oti toka e vica na laini—au sa tekivu rawata na noqu ivakadinadina,” a nanuma lesu.2
Ena Okotova ni 1964, a papitaiso o Augusto Lim ka yaco me dua na painia ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai mai Filipaini, ka vakalailai ga e ratou sa tomani koya o watina kei na nona matavuvale. Nikua, ni qai oti e vuqa na yabaki ni veiqaravi yalodina ena Lotu—ka oka kina na veikacivi ena 1992 me veiqaravi me dua na Vakaitutu Raraba, na isevu ni lewe i Filipaini ena itutu o ya—e vakaraitaka o Baraca Lim na nodra vakabauta kei na yalodina na drau vakaudolu na Yalododonu Edaidai era bula tiko ena “Mataniciva kei Oriadi.”
E Dua na Qele Bulabula
Ni voleka toka e 550 na yabaki me qai sucu o Jisu Karisito, a yalataka na Turaga vua na parofita ni iVola i Momani o Nifai: “Kau sa nanumi ira era sa tiko e na veiyanuyanu ni wasawasa,” ka “tukuna yani na noqu vosa vei ira na luve ni tamata, io ki na veimatanitu kecega e dela i vuravura” (2 Nifai 29:7). Kivei ira na lewe levu era sa wilika na vosa momona oqo, e dua na yatu “veiyanuyanu ni wasawasa” e votu mai: sai koya o Filipaini.
Sa voleka ni yacova tiko na 100 na milioni na kedra iwiliwili, na Matanitu o Filipaini na yatu yanuyanu e volekata ni 7,100 era tiko ena tokalau ceva ni baravi kei Esia. E vanua totoka ka katakata vinaka ka ra dauveikauwaitaki, bulabula, ka yalovinaka na kena tamata. Ia na vanua oqo e dau yaco kina na uneune, cagilaba, kacabote ni ulunivanua, ualoka, kei na tavuki ni draki tale eso ka ra sotava e vuqa na dredre ni bula raraba. Sa dua na ibolebole levu na tete tiko ni bula dravudravua, ka ra vosota tu na veisaqasaqa ni veilecayaki ni bula vakapolitiki kei na leqa ni bula vakailavo.
Ia kivei ira era sa kila vinaka tu na sala ni Turaga, sa vanua bulabula vinaka o Filipaini me teivaki kina na soreni kosipeli. Mai na vosa vaka-Tagalog kei na nodra vosa tale eso, e vuqa na taukei Filipaini era vosa Vakavalagi, ni sa nodra vosa talega oqo. Ena vuku ni balavu ni veiliutaki vaka-Sipeni, sa sivia kina e 90 na pasede na lewenivanua era lotu va-Karisito; kei na kena vo era lotu Musulimi.
Na isevu ni gauna a sagai me kau mai na Lotu ki Filipaini a yaco ena 1898 ena gauna ni Valu o Sipeni kei Amerika mai vei rau o Willard Call kei George Seaman, ka rau lewe ni mataivalu mai Utah rau sa tabaki oti mai me daukaulotu ni bera nodrau biubiu mai. Ni yaco mai na madigi, rau a vunautaka na kosipeli, ia a sega ni dua a papitaiso.
Ena gauna ni iKarua ni Valu Levu, era le vica na Yalododonu Edaidai era curuma yani na veiyanuyanu oqo vata kei na mataivalu Cokovata. Ena 1944 kei na 1945, era vakayaco soqo ni Lotu na lewe ni mataivalu ena vuqa na vanua, ka vuqa na YDE lewe ni mataivalu kei ira na kena dauveiqaravi era a se tiko ga e Filipaini ni sa mai oti na ivalu levu. A maliwai ira o Maxine Tate kei na dua na saumaki vou o Jerome Horowitz. O irau oqo rau a qai vakatakila na kosipeli vei Aniceta Fajardo. Ena gauna a vakavinakataka tiko kina o Baraca Horowitz na vale nei Aniceta ena vanua boloraki mai Manila, a wasea kina o koya na nona vakabauta vou vei Aniceta, kei luvena goneyalewa o Ruth.
Sa rawata kina o Aniceta e dua na nona ivakadinadina ka gadreva me sa papitaiso, ia a sega ni vakadonuya na Lotu me ra papitaisotaki o ira na kai Filipaini ena gauna o ya baleta ni sega na tabana ni Lotu tudei ena yatu yanuyanu o ya. Sa rogoca sara o Elder Harold B. Lee (1899–1973) ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua na gagadre nei Aniceta, ka sa vakadonuya kina o Elder Lee ena nona itutu vaka-jeameni ni Komiti Raraba ni Mataivalu, me sa papitaiso o Aniceta. Ena mataka ni Siganimate ni 1946, a papitaisotaki kina o Aniceta Fajardo mai vei lewe ni mataivalu o Loren Ferre ka sa yaco kina me isevu ni kai Filipaini me lewe ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai.
Na Tekivutaki ni Cakacaka ni Daukaulotu
Ni sa oti na ivalu, a tauyavutaki na ilawalawa vaka-Lotu ena rua na itikotiko ni keba ni mataivalu ni Amerika—ena Clark Air Base kei na Subic Bay Naval Base—ka ra sa nanamaki kina na lewe ni mataivalu Yalododonu Edaidai na kena tauyavutaki e dua na itikotiko dei ni Lotu ena Yatu Filipaini. Ena ika 21 ni Okosita, 1955, a vakatabuya kina o Peresitedi Joseph Fielding Smith (1876–1972) na vanua o Filipaini me vunautaki kina na kosipeli. Ia, ena vuku ga ni vakatabui vakalawa, era a sega ni yaco mai na daukaulotu me yacova sara na 1961.
Ena 1960, a veisiko yani ki Filipaini me vica na siga o Elder Gordon B. Hinckley (1910–2008), ni a se iVukevuke tiko ki na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua: “Au vakaraitaka eke na noqu nanuma ni cakacaka ni kaulotu ena … vuavuai vinaka me vaka ga ena vuqa na vanua tale eso e vuravura.”3 Na yabaki e tarava, ni oti na vakavakarau levu kei na kena vakaivolataki mai vei ira na lewenilotu me vakataki Maxine Tate Grimm kei Peresitedi Robert S. Taylor ena Tabana ni Kaulotu e Southern Far East vakakina kei ira na itokani ena taudaku ni Lotu, ka lesu tale o Elder Hinckley ki na Yatu Filipaini me laki vakatabuya tale me tekivutaki na cakacaka ni kaulotu.
Ena ika 28 ni Epereli, 1961, ena taudaku kei Manila, a laki sota o Elder Hinckley kei ira eso na ilawalawa lalai ni lewe ni mataivalu, lewenivanua kei Amerika, kei na dua na lewenilotu kai Filipaini—David Lagman—ka cabora e dua na masu cecere ni “na vuqa sara na udolu na tamata era na ciqoma na itukutuku oqo ka ra na vakalougatataki kina.”4 Na malanivosa oqori, a cavuta e dua na italai dina ni Turaga, a laki yaco me ka dina.
O iratou na imatai ni va na daukaulotu—Raymond L. Goodson, Harry J. Murray, Kent C. Lowe, kei Nester O. Ledesma—e ratou a yaco yani i Manila ni oti toka e vica na macawa. “Era sa maqusa mai Filipaini mera ciqoma vakarawarawa na kosipeli,” e raica o Elder Lowe. “Ena gauna sa lewa kina na iliuliu ni matavuvale me lewena na Lotu, e vuqa, ka vuqa, sara era vakaoqo era sa lewena talega na Lotu o ira taucoko na lewe ni matavuvale.”5
Sa Tubu na Lotu
Sa tubu cake sara na cakacaka me laki yacova na kena a tauyavutaki na Tabana ni Kaulotu e Filipaini ena 1967. Ni qai cava na yabaki o ya, sa laki yacova na 3,193 na lewenilotu ena tabana ni kaulotu, e 631 era a curuvou mai ena yabaki o ya. Me qai 1973 sa tubu sara na Lotu mai Filipaini ki na volekata na 13,000 na lewenilotu. Ena ika 20 ni Me, 1973, a tauyavutaki kina na iTeki o Manila Filipaini, ka kena peresitedi kina o Augusto A. Lim. Ena 1974 a vidai kina na tabana ni kaulotu oqo, ka tauyavutaki kina na Tabana ni Kaulotu ni Filipaini vakakina na Tabana ni Kaulotu ni Cebu City.
Ena Okosita ni 1975, a gole yani ki Filipaini o Peresitedi Spencer W. Kimball (1895–1985) me laki dabe vakatulewa ena isevu ni koniferedi ni iwasewase kei Filipaini. E vulai cagilaba na vula o Okosita, ka dredre sara kina na veilakoyaki mai vei ira e taudaku kei Manila. A voleka ni sega ni yaco rawa e dua na basi vakasinaiti mai vei ira na Yalododonu mai Laoag City, ia era a qai biliga tani mai na sobubu ka vakamasuti draiva me kua ni lesu. E dua tale na ilawalawa Yalododonu era a vorata mai na cava e wasawasa me tolu na siga baleta ni ka ga e bibi duadua, ni kaya e dua na sisita, o ya meda raica ka rogoca e dua na parofita bula ni Kalou.
A sikova tale o Peresitedi Kimball na Yatu Filipaini ena 1980 me laki dabe vakatulewa ena dua tale na koniferedi ni iwasewase, ka laki sota vakalekaleka kei na Peresitedi ni Filipaini o Ferdinand Marcos. Na sota oqo a vakarautaka kina na sala ki na Lotu me dolava e dua na koronivuli veivakarautaki ni kaulotu mai Filipaini ena 1983 ka vakatabuya na Valetabu e Manila Filipaini ena yabaki e tarava. Ena 1987 a tauyavutaki kina na iWasewase o Filipaini/Micronesia kei na kena valenivolavola liu e Manila.
A vakadewataki na veitikina digitaki mai na iVola i Momani ki na vosa vaka-Tagalog ena 1987. Ena gauna oqo sa vakadewataki tu na iVola i Momani ena vica na vosa ni Filipaini, oka kina na kena vaka-Cebuano.
Na Veivakalougatataki ni Valetabu
Ena Tiseba ni 1980, a tala kina ki Manila o Peresitedi Spencer W. Kimball na dairekita ni tabana ni voli iyauqaqa me laki vakasaqara e dua na vanua vinaka me tara kina na valetabu. Ni sa raica oti e vica na vanua, sa vakauta sara o dairekita e dua na kerekere me sa na voli e dua na qele e 3.5 na eka (1.4 na hekatea) mai Quezon City. Na qele oqo e irova sobu toka yani na Buca mai Marikina, ka rawarawa sara na vanua oqo vei ira e vuqa na lewe ni Lotu. A vakadonui mai na kerekere oqo, ka voli na qele oqo ena Janueri 1981. Ena kerekere ni Lotu sa veisautaki sara na yaca ni sala me Temple Drive.
E dina ga ni sa cevaruru tiko mai e dua na taufuni, a vakayacori na soqo ni vakasobuduru ena ika 25 ni Okosita, 1982, ka ra tadu mai e volekata ni 2, 000 na lewe ni Lotu mai na veitikina taucoko ni yanuyanu mai na nodra waqa, sitima ni vanua, kei na basi. Sa tekivutaki sara na kena tara na valetabu, ka sa na vakarau me vakatabui ena Okosita 1984.
E volekata ni 27, 000 na lewenilotu kei ira na sega ni lewenilotu era curuma na valetabu ni bera na kena vakatabui. Era a gole ga mai ena gauna mada ga ni rua na taifuni—ena loma ni 48 na auwa—ka a varosei Filipaini ena vica na siga sa oti. Era tadu wawale mai na Yalododonu mai na veiyasana vakayawa ia era mamarau. E vuqa na gauna era sa vakaukauwataki mera muri vakatikitiki me yaco ki Manila baleta ni sa luvu tu na sala kei na wavu era vakacacani ena wai ni waluvu.
Era qoroya na vulagi na totoka ni valetabu, oka kina e vuqa na tamata dokai e Filipaini. A kaya kina o daunivolaivola o Celso Carunungan ni “sa dua na yalo sa vakalou, ni ko sa curu ki loma ko sa na sotavi nomu Dauniveibuli.” E kaya kina o Kanala Bienvenido Castillo, na talatala levu ni Ovisa e Filipaini, ni valetabu sa ‘dua na vanua o na vakasamataka kina na veika vakalomalagi baleta ni o sa tu sara ga ena kena vanua.” E rua na sisita ni katolika e rau vakila na valetabu ni “sa vale dina ni Turaga.” E kaya vei ira na dauveiqaravi o Eva Estrada-Kalaw, e dua na lewe ni palimedi e Filipaini “Au diva mo ni tara e levu na valetabu eke.”6
A liutaka na soqoni ni vakasobu vatunitutu o Peresitedi Hinckley, na iKarua ni Daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada ena Tusiti, na ika 25 ni Sepiteba, 1984. A tarava ka kena vakayacori e ciwa na soqoni ni vakatabui, ena rumu ni silesitieli. Era a tiko ena veisoqoni oqo e rauta ni 6,500 na Yalododonu mai na 16 na iteki kei na 22 na tikina ena iWasewase na Pasivika.
Ni mai cava toka na iotioti ni soqoni ni veivakatabui, rau a isevu tiko ni veiwatini o Paulo V. Malit Jr. kei Edna A. Yasona me rau vakamau ena Valetabu e Manila Filipaini, ena ika 27 ni Sepiteba, 1984. A vakayacora na isevu ni peresitedi ni valetabu, o W. Garth Andrus, na lotu ni vakamau.
Era yatuni yani e vuqa na lewe ni Lotu mera laki ciqoma na nodra edaumeni, vakatekivu vei ira na vakailesilesi ni cakacaka vakalotu. A tomani yani na cakacaka ni valetabu ena bogi taucoko ki na siga e tarava.
Era vakila na lewenilotu ni ra sa gadreva vakalevu cake mera curuma na valetabu. Era solibula o ira era tiko vakayawa mai Manila mera lakova mai na yawa ni vanua ena waqa se basi. Ia era sa yaco mai ka kauta mai kei ira na kedra italanoa ni vakabauta kei na gugumatua.
Sa bau dredre sara ga vei rau o Bernardo kei Leonides Obedoza mai General Santos, na ilakolako yawa ki Manila. Ia me vakataki koya ga na dauvolivolitaki ni a lako ka volitaka na nona iyau kecega me volia kina e dua na mata ni civa talei (raica na Maciu 13:45–46), rau sa lewa vakakina na veiwatini oqo me rau volitaka na nodrau vale me isau ni ilakolako oqo me rawa kina vei rau kei na luvedrau me ratou vauci me dua na matavuvale tawamudu. Ni sa volitaki oti na nodratou vale kei na vuqa na iyaya, e ratou sa rawata kina na ilavo e gadrevi me saumi kina na ivodovodo ni waqa ki Manila ni nodratou matavuvale lewe ciwa. Sa lomaleqa o Leonides baleta ni sa sega na vale me ratou na lesu mai kina. Ia a vakadeitaka vua o Bernardo ni na vakarautaka na Turaga. E ratou sa mani vauci vakamatavuvale e valetabu ena 1985 ki na bula oqo kei na veigauna tawamudu. Sa mai yaga dina na nodratou solibula vakayadua, ni ratou a kunea e valetabu na reki e sega ni vakatauvatani rawa—na nodratou mataniciva talei. Sa dina sara na vosa nei Bernardo, a veivakarautaki na Turaga. Ni ratou sa lesu mai Manila, era a solia na nodra vale eso na wekadratou me ratou tiko kina. E ratou a vakacavara na gone na nodratou vuli, ka yaco sara me sa dua ga na nodratou vale ena dua na vanua vou.
Ena ika 18 ni Epereli, 2006, e ratou sa vakaraitaka raraba kina na Mataveiliutaki Taumada me sa na tara na Valetabu e Cebu City Filipaini. Ni ra sa rogoca na itukutuku oqo, era a tagi ena marau e vuqa na lewe ni Lotu. “Keimami sa vakalougatataki baleta ni sa digitaka na Turaga me mai tara e Cebu City na valetabu e tarava,” a kaya o Cesar Perez Jr., na dairekita ni Cebu City Institute of Religion.
Ni oti e vica na vula ni oti na vakatabui ni Valetabu e Cebu City Filipaini, sa mai vakaibalebale kina mera marau tale na Yalododonu Edaidai mai Filipaini. Ena ika 2 ni Okotova, 2010, ena nona vosa ni dolavi na koniferedi raraba, a kaya kina o Peresitedi Thomas S. Monson na kena sa na tara na Valetabu e Urdaneta Philippines, mai Pangasinan.
Sa Yaco Tiko Mai na Kena e Uasivi Duadua
Se qai ka vou sara na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai mai na Filipaini ni vakatauvatani ena gauna oqo kei ira na veimatanitu tale eso, ia na kena icavacava ena yatu yanuyanu oqo sa ka lagilagi sara. Sa totoka sara na tubu tiko ni Lotu, ia sa yaco tiko mai na kena e uasivi duadua. E kaya o Elder Michael John U. Teh ena Vitusagavulu, na ikarua ni lewe i Filipaini me kacivi me veiqaravi Vakaitutu Raraba, “Sa gadrevi vei keimami na [Yalododonu Edaidai e Filipaini] me keimami vakavakarau vakayalo vakalevu cake mai na kena taumada baleta na cakacaka oqo ena toso ga ki liu ke keimami veivuke kina se sega.”7
Sa dina sara, sa toso tikoga na ika 21 ni senitiuri, ka na tubu tikoga na Lotu vakalesuimai ena kena iwiliwili kei na veivakauqeti ni sa levu tikoga mai na lewe i Filipaini mera ciqoma na itukutuku ka yaco mera veivakalougatataki kivei ira na tamata digitaki oqo ena veiyanuyanu ni wasawasa. Kivei Elder Teh kei ira na Yalododonu ni Filipaini, sa mai yaco “na ka levu … na nona vosa ni yalayala na Turaga vei ira ka tiko e na veiyanuyanu ni wasawasa” (2 Nifai 10:21).
Tubu ni Lewe ni Lotu ena Filipaini
1967: 3,193
1970: 13,000
1980: 17,424
1990: 237,000
2000: 373,000
2012: 661,598