Ngaahi Fakamafola Fakataʻú
“Sinoemeʻa”


“Sinoemeʻa”

Fakamafola Ako ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí • 12 Sune 2019 • Auditorium ʻi he Fungavaka ʻUluaki he ʻUluʻi ʻŌfisi ʻo e Siasí

ʻIkai ʻoku tau saiʻia ke vakai ki heʻetau fānau akó? Fakamālō lahi ki he kuaeá. ʻOku ou fie fakamālō atu foki kiate kimoutolu fakataautaha ʻi hoʻomou feinga ke hoko e Fakamoʻuí ko e uho hoʻomou ako mo akoʻi e ongoongoleleí. ʻI heʻeku vakai ki he ngaahi kalasí mo siofi kimoutolu mo e kau akó ʻi hoʻomou talanoa ki Hono ngaahi huafá mo e fatongiá, ako Hono ngaahi ʻulungāngá mo e tōʻongá, pea ako mei Heʻene sīpinga haohaoá1, kuó u ongoʻi e hoifua ʻa e Tamai Hēvaní ki hoʻomou fakamoʻoni ki Hono ʻAlo ʻOfaʻangá. ʻI hoʻomou muimuiʻi e faleʻi ʻa ʻEletā Kalake ke tokoni ke ako ʻe hoʻomou kau akó ke nau ʻiloʻi Ia mo ako meiate Iá,2 kuó u vakai ki he mālohi ange ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻomou faiakó mo e fakaafé. Hangē ko ia ne talamai ʻe ha faiako kimuí ni mai, “ʻI heʻeku tuku ke hoko ʻa Sīsū ko e uho ʻo ʻeku faiakó, kuo fakafiefia hoku loki akó.” ʻOku ou poupouʻi kimoutolu ke hokohoko atu hoʻomou fekumi ki ha tataki fakalaumālie ki he founga ʻe lelei taha ai hono fakahoko ʻeni ʻi he ʻaho takitaha.

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu he ʻahó ni ke mou feinga lahi ange ke tokoniʻi hoʻo kau akó ke nau ʻilo e Fakamoʻuí, ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻenau ako e folofolá, ka ʻiate koe foki—ʻi hoʻo feinga ke fakatātaaʻi ʻEne sīpingá mo ʻEne ʻofá. Mahalo te mou manatuʻi e fakakaukaú ni meia Palesiteni Poiti K. Peeka, ʻa ia ʻoku fakafiefia mo mafatukituki hono ʻuhingá:

“ʻOku ʻikai lahi pe siʻi ange e ngaahi ʻulungaanga kuó u fakatokangaʻi ʻiate kimoutolu kāinga ʻi he fakalau ʻa e taʻú, ʻi he sīpinga ne hāsino mei he Faiako Tuʻukimuʻá. ʻOku ou tui ʻe tohitongi e tatau ʻo Kalaisí ʻi homou fofongá, ʻi hoʻomou ngāue ʻo fakatatau mo e tuʻunga faingataʻa mo e tufakanga ʻoku mou maʻú. Pea ʻi he ngaahi taumuʻa fakapotopoto kotoa ʻi he lokiako ko iá, ʻi he taimi ko iá, ʻi he fakafōtunga mo e tataki fakalaumālie ko iá, ʻokú ke hoko ai ko Ia pea ko Ia koe.”3

Mei he ngaahi ʻulungaanga kotoa ʻo e Fakamoʻuí, ko e meʻa ʻoku ngali ke ne ʻomi ʻa e poupou mo e fakavaʻe ki he ngaahi meʻa kehe kotoa ko ʻEne ʻofa haohaoá—ʻa ʻEne ʻofa ki Heʻene Tamai Hēvaní mo ʻEne ʻofa kiate kitautolú.

Naʻe tohi e ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē, “Kapau te u faʻa kikite, peá u ‘ilo ‘a e ngaahi meʻa fakalilolilo kotoa pē, mo e ‘ilo kotoa pē; pea kapau te u maʻu ‘a e tui kotoa pē, … pea ‘ikai te u maʻu mo e ‘ofá, ko e meʻa noa pē au.”4 Ki ha kulupu ʻo ha kau faiako semineli mo ʻinisititiuti, ne mei lava ke pehē ʻe Paula, “Neongo ʻeku maʻu e meʻaʻofa ʻo e ʻulungaanga leleí mo mahino kiate au e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he faiakó mo e akó pea mo e kotoa ʻo e akó, pea neongo ʻeku maʻu ha ngaahi lēsoni fakataumuʻa lelei kae ʻikai ha ʻofá, ko e meʻa noa pē au.” ʻOua muʻa naʻa mou fakaʻaongaʻi e fakamatala ko iá ko ha ʻuhinga ke mou taʻengāue mālohi ai ke hoko ko ha faiako taukei moʻoni. Kae manatuʻi ʻi heʻetau lotua ha mahino, ʻilo, naʻa mo ha tuí, kapau he ʻikai ha ʻofa, te tau hangē tofu pē ha “ukamea pakihi mo [ha] simipale tatangí.”5

“ʻOku Kātaki Fuoloa ʻa e ʻOfá, pea ʻOku Angalelei Ia”

Naʻe tohi foki ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē, “ʻOku kātaki fuoloa ʻa e ʻofá, pea ʻoku angalelei ia.”6

ʻOku hiki he Luke 19 ha sīpinga ʻe taha ʻo e angalelei ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe koloaʻia ʻa Sākeasi, ko ha tangata tānaki tukuhau, ʻi heʻene ngāue ki he kakai Lomá ka naʻe fehiʻanekina ia ʻe he kakai Siú ʻi heʻenau ongoʻi naʻá ne kākaaʻi kinautolu ʻi heʻene tānaki tukuhaú. ʻI ha ʻaho ʻe taha, naʻe feinga ʻa Sākeasi ke mamata kia Sīsū ka naʻe ʻikai lava he naʻe pukupuku pea ʻikai lava ʻo fakahaohao atu he fuʻu kakai tokolahí, ʻa ia ne ʻikai ke nau fie tokonia ia. Ko ia ne lele muʻa ʻa Sākeasi he feituʻu ne hāʻele atu ai ʻa Sīsuú ʻo kaka ʻi ha fuʻu sukamino ke sio kiate Ia ʻi Heʻene fakalaka haké.

[insert image of Zaccheaus in tree]

ʻOku pehē ʻi he folofolá, “Pea kuo hoko ʻa Sīsū ki he potú, naʻá ne sio hake, ʻo mamata kiate ia, pea ne pehē ki ai, [Sākeasi], ʻalu hifo ke vave; he te u nofo ʻi ho falé ʻi he ʻahó ni.

“Pea fakavave ia, ʻo ʻalu hifo, ʻo ne tali ia ʻi fiefia.”7

Te mou lava ʻo fakakaukau ki he ongo ʻa Sākeasi ʻi hono fakatokangaʻi iá, pea mo e meʻa ne fai ʻe he fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ki ha taha kuo anga he tuenoá? Mahalo ne fakahoko ʻe he kiʻi ngāue siʻisiʻí ni ha faikehekehe lahi.

ʻOku fie maʻu ʻe heʻetau kau akó ʻetau faʻa kātakí mo e angaʻofá. Mahalo ʻe ʻi ai ha taimi ʻe niʻihi, ʻe faingataʻa ange ai e faiakó koeʻuhí ko e talangataʻá, ngaahi fakahohaʻá, mo e ʻulungaanga koví. Ka ʻi he ngaahi taimi ko iá, ʻoku ou tapou atu ke mou sio fakalaka atu he ʻulungāngá ki he tokotahá. Kiʻi fakalongolongo pea fehuʻi hifo, “Ko e hā ha toe meʻa ʻokú ne fakatupu e ʻulungaanga pe tōʻonga ko ʻení?” Pea hangē leva ko ia ne akoʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlaní:

“Kapau ʻoku ʻikai fie ako e kau ako ko iá, mahalo he ʻikai ke ke lava ʻo akoʻi kinautolu he taimi ko iá, ka te ke lava ʻo ʻofaʻi kinautolu. Pea kapau te ke ʻofa ʻiate kinautolu he ʻahó ni, mahalo te ke lava ʻo akoʻi kinautolu ʻapongipongi.

“… ʻOku ʻikai makatuʻunga e ngaahi meʻa ia ko iá ʻiate kinautolu. Te tau lava ʻo ʻofa ʻiate kinautolu mei he kamatá ki he ʻosí, pea ʻe hoko ha ngaahi mana.”8

Ka ʻoku mou fakahoko fēfē ia, tautautefito ʻi he taimi ʻoku ngali faingataʻa ange ai ke ʻofaʻi ha niʻihí? Naʻe tokoni mai foki ai ʻa ʻEletā Hōlani ʻi heʻene pehē, “Te ke lava ʻo kamata ʻaki haʻo ʻofa ki he ʻOtuá. Te ke lava foki ʻo kole kiate Ia ke tokoni atu ke fakalahi atu hoʻo ʻofa ʻiate Iá ki he niʻihi kehe ʻoku nau fie maʻu hoʻo ʻofá.9 Te ke lava ʻo “lotu ki he Tamaí ʻaki ʻa e ivi kotoa ʻo e lotó, koeʻuhí ke fakafonu ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e ʻofá ni.”10 Te ke lava ʻo lotu ke ke vakai kiate kinautolu ʻo hangē ko ʻEne ʻafio hifo kiate kinautolú. Te ke lava ʻo fanongo mo feinga ke maʻu ha mahino kiate kinautolu. Pea hangē ko ia ne tānaki mai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo pehē, “Ngāue tokoni kiate kinautolu, kumi ha fanga kiʻi meʻa iiki ke fakahoko maʻanautolu. Fakahoko e feilaulau ʻo e ngāue tokoní, pea ʻe fakalangilangiʻi ia ʻe he ʻOtuá. Te u fai atu e talaʻofa ko iá. ʻOua naʻá ke hohaʻa kapau ʻoku faingataʻa ke ʻofaʻi hoʻo kau akó he taimi ʻe niʻihi. Fai pē ha meʻa maʻanautolu, pea ʻe ngali faingofua ange ke ke ʻofaʻi kinautolu. ʻE hoko ia ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá.”11

Fakamālō atu kiate kimoutolu kotoa ʻoku kau ki he ngaahi fakaʻaliʻali fakamūsika mo e ngaahi feʻauhi sipoti hoʻomou kau akó pe fekumi ki ha founga faingofua ke tokoniʻi ai kinautolú. Neongo kapau ʻoku ʻikai ke nau sio atu, ka te nau ongoʻi ʻoku tupulaki hoʻo ʻofa kiate kinautolú koeʻuhí ʻe tāpuekina koe ʻe he ʻEikí ʻaki e ʻofá koeʻuhí ko hoʻo tokoniʻi kinautolú.

ʻOku maʻu ʻi he tohi ʻa Maʻake vahe 5, ha toe sīpinga ʻo e angaʻofa ʻa e Fakamoʻuí.

[insert image of Christ and woman with issue of blood]

Fakakaukau ʻi ha kiʻi taimi ki he meʻa ne fakahoko ʻe Sīsū ki he fefine naʻe ʻau totó. Naʻe mahulu ange e ngāue naʻá Ne faí ʻi hono fakamoʻui fakatuʻasino pē iá. Mahalo naʻe siʻi mafasia ʻi heʻene faingataʻaʻiá, ʻikai fie feohi ha taha mo iá, mo e feʻamokaki fakapaʻangá. ʻI he ongoʻi ʻe Sīsū kuo mole ha mālohi meiate Iá, naʻá Ne “vakai foki ʻe ia ke mamata kiate ia kuó ne fai ʻa e meʻá ni.”12 Ne ʻosi hoko ʻa e fakamoʻui fakatuʻasinó. Ko e fononga ʻa Sīsuú ki ha fie maʻu fakavavevave ʻe taha ka naʻá Ne tuʻu. Naʻá Ne fakahikihikiʻi ʻene tuí, peá Ne ui ia ko ha “ʻofefine.”13 Naʻe vakai e Fakamoʻuí kiate ia, kae ʻikai ko e mahaki ne moʻua aí. Naʻá Ne vakai ki ha taha naʻe fie maʻu ke ʻofaʻi mo hiki hake, kae ʻikai ko ha palopalema ke fakaleleiʻi pe ngāue ke fakakakato.14

Ko e hā pē ha ngāue ʻoku fie maʻu ke ke fakakakato, ha lēsoni ʻoku fie maʻu ke ke teuteu pe akoʻi, ha palopalema fakaʻulungaanga te ke ala fehangahangai mo ia, ko ha faingamālie maʻu pē ia ke ke hiki hake e kakaí.

Pea ʻoku ou fakatauange ʻe ope atu ʻetau ʻofá kiate kinautolu ʻoku teʻeki ke nau kau mai pe ʻikai ō maí. ʻOku tokolahi ha kakai hangē ko Sākeasi mo e fefiné ni, ʻa ia ʻoku nau tali ʻi mui he kakaí. Ke muimui he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, tau ō atu ʻo kumi kinautolu.15 Kātaki ka mou faʻa lotu mo fealēleaʻaki ʻi hoʻomou fekumi ki ha ueʻi fakalaumālie ki he founga te ke lava ʻo tokoniʻi ai ha kakai kei talavou tokolahi ke nau ako ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí. ʻOku totonu ke fakamuʻomuʻa hoʻo kau ki he polokalamá mo e feinga ke fakakakato iá, pea hoko ko ha fakalotolahi ʻi heʻetau ngāue ke tāpuekina e fānau ʻa e Tamai Hēvaní.

“Pea Sinoemeʻa, Ke Mou Fakakofuʻi ʻa Kimoutolu ʻAki ʻa e Haʻi ʻo e Manavaʻofá, ʻo Hangē ko e Pulupulú”

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Pea sinoemeʻa, fakakofuʻi ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e haʻi ʻo e manaʻofá, ʻo hangē ko e pulupulu, ʻa ia ko e haʻi ʻo e haohaoá mo e melinó.”16 ʻOku fēfē nai ʻa e fakakofu ʻaki e ngaahi haʻi ʻo e manavaʻofá?

[insert image of Christ and woman taken in adultery]

ʻOku tau lau ʻi he Sione 8 fekauʻaki mo ha fefine naʻe ʻomi ʻe he kau Fālesí kia Sīsū ʻi he temipalé. Ne nau pehē ki he Fakamoʻuí,

“Akonaki, naʻe moʻua ʻa e fefiné ni lolotonga ʻene tono tangata.

“Pea ko ʻeni ne fekau ʻe Mōsese kiate kimautolu ʻi he fonó, ke tolongaki ia ʻaki ʻa e maka: ka ko e hā haʻo lea?”

Naʻe tulolo hifo ʻa Sīsū ʻo tohi ʻi he kelekelé, ʻo hangē ne ʻikai ke ne ongoʻi kinautolú. ʻI heʻenau kei fehuʻi angé, naʻá Ne tuʻu hake ʻo folofola ange, “Ko ia ia ʻiate kimoutolu ʻoku taʻeangahalá, ke lī ʻe ia ʻa e fuofua maká ki ai.” Pea toe tulolo ia, ʻo tohi ʻi he kelekelé.

ʻI he kamata ke ongoʻi tautea e konisēnisi ʻo e kau Fālesí, ne nau mavahe tahataha ai. ʻI he toe pē ʻa Sīsū mo e fefiné, naʻá Ne fehuʻi ange, “Fefine, ko e fē ʻa kinautolu naʻa nau fakaʻiloʻi koé? ʻoku ʻikai fakahalaia koe ʻe ha taha?

“Pea pehē ʻe ia, ʻEiki, ʻoku ʻikai ha taha. Pea talaange ʻe Sīsū kiate ia, Pea ʻoku ʻikai te u fakahalaiaʻi koe: ʻalu pea ʻoua ʻe toe faiangahala.”17

ʻI hoʻo fakakaukau ki he meʻá ni, te ke lava ʻo fakakaukau ki ha lēsoni ʻe tolu mei he ngaahi lēsoni lahi te tau lava ʻo ako mei he sīpinga haohaoa ʻa e Fakamoʻuí?

ʻUluakí, ʻoku fakaʻatā kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ke tau ako mei heʻetau ngaahi fehalākí pea, fakafou ʻi he fakatomalá, he ʻikai ke nau valokiʻi kitautolu. ʻOku ʻi heʻetau kalasí ha kau ako kuo nau fakahoko ha ngaahi fehalaaki. ʻI heʻetau akoʻi ʻi he angaʻofa e hoifua ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke fakamolemolé pea mo e fiefia ʻoku maʻu he fakatomalá,18 ʻoku tau tokoni ai ki he kau akó (mo ʻetau fānaú) ke nau tui ʻoku ʻaonga e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolu—he ʻoku ʻaonga moʻoni ia.

Pea ʻoku toe ʻaonga tatau pē foki e faleʻi ko ʻení kiate kitautolu takitaha. ʻOku tau fie maʻu foki e fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke tokoni ke fakamolemoleʻi mo fakamoʻui ai kitautolu. Pea ʻi heʻetau aʻusia fakataautaha e fiefia ʻo e fakatomalá, te tau lava ʻo ueʻi ʻetau kau akó ke nau tafoki ki he Fakamoʻuí koeʻuhí ko ha fakaafe ia ʻe haʻu mei hotau ngaahi loto kuo liliú.

Uá, ko e ʻofá ko ha fakalotolahi ia ʻi hono tokoniʻi kitautoku ke tau fie fai ʻa ia ʻoku leleí. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Teili G. Lenilani,

“Ko hono moʻoní naʻe ʻikai ke fakanainaiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tonó. Ka naʻe ʻikai foki ke Ne fakamalaʻiaʻi ʻa e fefiné. Naʻá Ne fakalotolahiʻi ia ke liliu ʻene moʻuí. Naʻe hanga ʻe Heʻene manavaʻofá mo e mohu ʻaloʻofá ʻo fakalotoa e fefiné ke liliu. ʻOku fakamoʻoni e Liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻo e Tohi Tapú ki he tupuʻanga ʻo hono tuʻunga fakaākongá ʻo pehē: ‘Pea naʻe fakafetaʻi ʻa e fefiné ki he ʻOtuá talu mei ai, pea tui ki hono huafá’ [John 8:11, footnote c].”19

ʻI heʻetau hoko ko ha kau faiako pe mātuʻá, ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau fufuuʻi ha ngaahi ongo mahuʻinga ʻo e ʻofá koeʻuhí ʻoku tau hohaʻa naʻa pehē ʻoku tau fakatuia e angahalá pe poupou ki he ʻulungaanga koví. ʻOku ʻosi ʻilo pē ʻe heʻetau kau akó mo ʻetau fānaú e ongo ʻoku tau maʻu ki he ʻEikí mo ʻEne ngaahi fekaú. Ko e meʻa ʻoku nau faʻa fie maʻú ko e fakapapau ʻoku ʻofaʻi mo fakamahuʻingaʻi kinautolú. Ko e ʻofa mo e ʻamanaki lelei ne ongoʻi ʻe he fefiné ni ʻi hono tāpuekina ia ʻe he “ngaahi haʻi ʻo e manavaʻofa” ʻa e Fakamoʻuí, ʻa e meʻa ʻoku tau ʻamanaki atu ʻe ongoʻi ʻe he kau akó kotoa ʻi heʻenau ako kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí.

Pea ko hono tolú, naʻe ʻofa ʻa e Fakamoʻuí pea ʻokú Ne ʻofa ʻi he tokāteline ʻa e Tamaí ka naʻe ʻikai ke ne fakaʻaongaʻi ia ko ha tautea. Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe he kau Fālesí pea aʻu ʻo nau moʻui ʻaki e fono ʻa Mōsesé, ʻo malangaʻi e fonó mo hono nunuʻá. Ka naʻe fili ʻa e Tokotaha Foaki ʻo e fonó, ʻa ia ko hono misioná ke “nonoʻo ʻa e loto mafesí [mo] fakahā ʻa e tauʻatāiná ki he kau pōpulá,”20 ke foaki ange ha ʻaloʻofa. Naʻá Ne maluʻi e fefiné mei he nima mo e loto fai fakamaau ʻo e kau Fālesí mo fakahaaʻi ange kiate kinautolu ʻa e totonu ke nau toe vakaiʻi mo ʻilo ʻa e fie maʻu ke nau liliú.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku tau maʻu ha kau ako mo ha kau faiako kuo nau fakaʻaongaʻi e tokāteliné ʻi ha founga ʻokú ne fakaafeʻi ha laumālie ʻo e tukuakiʻí mo e valokí. ʻO ʻikai fakalotolahi mo fakamaama, kae fakasiʻia pea aʻu pē ʻo fakatupu ʻauha. ʻOku ʻuhinga e muimui he sīpinga ʻa e ʻEikí ke faiako ʻi ha founga te ne ʻomi ha ʻamanaki lelei ke fakamoʻui ʻa e loto mafesí.

ʻIkai ngata he angahalá, ʻoku tupu e loto mafesí mei ha ngaahi tūkunga kehekehe. ʻOku haʻu ha kau ako tokolahi mei ha ngaahi tūkunga faingataʻa mo fakamamahi moʻoni ʻo tupu ai ʻenau fifili pe ʻoku ʻofaʻi mo fakamahuʻingaʻi nai kinautolu. ʻOku fefaʻuhi ha niʻihi mo ha ngaahi faingataʻa, mo ha loto hohaʻa pe loto-holi ke haohaoá ʻo nau fanongo ai ki he valokí kae ʻikai ko e ʻamanaki leleí. ʻOku ongoʻi liʻekina ha niʻihi koeʻuhí ʻoku nau fehangahangai mo ha ngaahi ʻahiʻahi pe faingataʻa fekauʻaki mo e tuʻunga fakasekisualé pea nau ongoʻi fihia mo hohaʻa ʻoku ʻikai feituʻu moʻonautolu pe kahaʻu ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí.

ʻI heʻetau hoko ko e kau faiakó, ʻoku fie maʻu ke mahino kiate kitautolu e ongo ʻe ala maʻu ʻe heʻetau kau akó ʻi he ngaahi aʻusia ko ʻení. Hangē ko ʻení, naʻe vahevahe ʻe ha tokotaha ako e ngaahi ongo ko ʻení fekauʻaki mo ʻene aʻusia ʻi he seminelí ʻo pehē: “Ko e fekaú ke ʻofa ʻi ho kaungāʻapí, kae hangē ʻoku fakaʻuhingaʻi ia ʻe he kakaí, ʻo pehē, ke ke ʻofa ʻi ho kaungāʻapí tukukehe kapau ʻokú ke manako ʻi ha tangata. Ko e pōpoaki tefitó ko e meʻa kovi taha ia ʻe ala hokó, pea ʻoku ou fehuʻia ai pe te u lava fēfē ʻo mahuʻingaʻia ʻiate au pea ʻe lava fēfē ʻa e Tamai Hēvaní ʻo ʻofaʻi au?”

Ko e hā pē e ngaahi faingataʻa fakataautaha ʻe ala fehangahangai mo e kau akó, ʻoku fie maʻu ke tau fakafanongo kae lava ke tau maʻu ha mahino pea fetuʻutaki ʻi he ongoʻi mo e loto-ʻofa moʻoni. ʻOku fie maʻu ke tau fokotuʻu ha ngaahi loki ako ʻe talitali lelei ai e ngaahi fehuʻí mo aleaʻi ai e ngaahi kaveingá ʻi ha founga fakaʻapaʻapa mo faʻa fakakaukau. ʻOku fie maʻu ke tau akoʻi mahino e moʻoní mo tokoniʻi e tokotaha ako kotoa pē ke nau ʻilo honau tuʻunga taʻengata ko ha fānau ʻo ha mātuʻa fakalangí.21 Pea ʻoku fie maʻu ke tau tokoniʻi e kau akó ke nau ʻilo ʻoku ʻikai ke nau tuenoa. ʻE hanga ʻe hono fakahaaʻi kiate kinautolu e ʻofa mo e mahino lahi angé ʻo fakaafea e Laumālie Māʻoniʻoní, fakatupulaki e tuʻunga akó pea fakamoʻui ʻa e loto mafesí.22

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē,

ʻOku tau maʻu ha tufakanga ke ‘fefuaʻaki ʻa ʻetau ngaahi kavengá, koeʻuhí ke maʻamaʻa’ [Mōsaia 18:8]. Neongo he ʻikai ke tau lava ʻo liliu e tokāteline ʻa e ʻEikí, ka ʻoku tau loto ke fakaatuʻi ʻe heʻetau kau mēmipá mo ʻetau ngaahi tuʻutuʻuní, ʻa kinautolu ʻoku fekuki mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moui fakamatelié.” Naʻá ne toe pehē “ʻOku totonu ke hanga ʻe he ngaahi feinga ʻa hotau kāingalotú ke fakahā ʻa e mahino, manavaʻofa mo e ʻofa lahi angé, ʻo fakalahi ʻa e fakaʻapaʻapá mo e mahinó … [pea] fakasiʻisiʻi ʻa e tāufehiʻa mo e fakakikihi ʻoku angamaheni ʻi he ʻaho ní. … Ko hotau loto moʻoní ia, pea ʻoku tau kolea e tokoni ʻa hotau kāingalotú mo e niʻihi kehé ke fakahoko ia.”23

ʻOku mahuʻinga fau ke mahino ki he faiako kotoa pē ʻa e tokāteliné, ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi akonaki ʻi he lolotongá ni ʻa e kau palōfita ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi kaveingá ni, pea ʻilo e founga ke tali ai ʻi ha ngaahi founga ʻaonga mo angaʻofá.24 ʻOku mau tukupā moʻoni ki hono fakatupulaki ʻo e ngaahi tafaʻaki ko ʻení pea ʻe ʻoatu mo ha ngaahi ako fakataukei mo ha ngaahi naunau ke tokoni atu.

Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi taimi ʻokú ke lea pe lea ʻaki ʻe hoʻo kau akó ha ngaahi meʻa te ne fakatupu ke ongoʻi tuenoa ha taha, te ke lotua nai ha mālohi mo e ʻilo ki he founga te ke lava ʻo fakasiʻisiʻi ai e ngaahi tukuakiʻi koví? Tokoniʻi hoʻo kau akó ke manatuʻi ʻoku tau kei tupulaki kotoa pē mo fie maʻu e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí. Ko Lusifā naʻe ʻiloa ko e Tokotaha Fakakoviʻí, ʻa ia naʻá ne “fakakoviʻi [kitautolu] ʻi he ʻao ʻo hotau ʻOtuá ʻi he ʻaho mo e pō.”25 ʻI hono fakafehoanakí, ʻoku kei mafao mai pē ʻa e toʻukupu mo e ʻofa ʻa e ʻEikí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻofa fakalangí ʻa e finangalo ko ia ʻetau Tamai Hēvaní ke tau hangē ko Iá pea mo maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa kuó Ne teuteu maʻa ʻEne fānaú.

ʻOku Lahi e Meʻa ʻOku ʻAmanaki Mai [Ki Ai] ʻEtau Tamai Hēvaní

Naʻe pehē ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni, “ʻOku lahi e meʻa ʻoku ʻamanaki mai [ki ai] ʻetau Tamai Hēvaní.”26 He ʻikai te ne siʻaki kitautolu. ʻOkú Ne tokoni mai ʻi heʻetau faingataʻaʻiá, ʻamanaki lelei mai ʻi heʻetau fakalakalaká, mo faʻa kātaki ʻi heʻetau tupulakí. ʻOku maʻu foki ʻe he faiako ʻoku ʻofa ʻi heʻene kau akó ha ngaahi fakaʻānaua māʻolunga, pea ʻe laka ange ʻene tokanga ki heʻenau tupulaki taʻengatá ʻi he tuʻunga ʻo e kalasí he ʻaho ní pe ko e saiʻia ʻa ʻene kau akó ʻiate iá.

Ne tokanga moʻoni ʻa Sīsū ki he tuʻunga fakalakalaka ʻo ʻEne kau muimuí.

[insert image of Christ lifting person from water]

Hangē ko ʻení, naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū ʻia Pita ʻa e meʻa naʻe ʻikai lava ʻo sio ki ai ʻiate iá. Naʻá Ne fakaafeʻi ʻa Pita ke ne ngāue ʻi he tuí pea ʻi he taimi naʻe momou ai ʻa Pitá, naʻe hiki hake ia ʻe he Fakamoʻuí, ʻo tokanga maʻu pē ki he ikuʻanga ʻo Pitá.

ʻE lava ʻe he fakaʻānaua maʻolungá ʻo ueʻi e kau akó ke nau ngāue ʻi he tui, mo lava ke aʻusia e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ‘e he ‘Eikí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Nila L. ʻEnitaseni, ʻi he taimi ʻoku tau tataki mo faiako ai ‘ikai ha ʻofa pea siʻi ʻetau ngaahi fakaʻānauá, ʻoku tau poupouʻi ai ke nau angatuʻu. ʻOku fakatupu ʻe he fakaʻānaua māʻolunga ‘ikai ʻi ai ha ʻofá ʻa e mavahé. ʻOku fakatupu ʻe he ʻofa lahi kae siʻi e fakaʻānaua ha ongoʻi faaitaha kae tupulaki siʻisiʻi pē. Ka ʻoku tupu mei he ʻofa lahi mo e fakaʻānaua māʻolungá ha ngaahi mana.27 Ko e faʻahinga ʻofa ia ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí pea mo e faʻahinga ʻofa kuo pau ke tau maʻu, kapau ʻoku tau loto ke liliu e moʻui ʻetau kau akó.

ʻI he taimí ni leva ʻi heʻeku fehuʻi ki he kau ako semineli mo ʻinisititiutí e founga kuo faitāpuekina ai kinautolu ʻe he ʻofa ʻenau kau faiakó, ʻoku vave ʻenau talí pea nau houngaʻia moʻoni ʻiate kimoutolu. Ko ha ngaahi sīpinga ʻeni kimuí ni mai.

Naʻe pehē ʻe ha finemui ʻe taha, “ʻoku ou saiʻia maʻu pē he hū atu ki he seminelí ʻo vakai ki he fiefia mo e fofonga malimali ʻeku faiakó. ʻOku ʻikai ke u ʻilo pe te u fakalea fēfē e lahi ʻo e ngaahi meʻa kuo fai ʻe heʻene ʻofá maʻakú. Naʻá ne toki fakahīkihikiʻi pē au, peá u hū ki tuʻa mei he falé mo feinga ke ʻoua naʻá ku tangi, naʻe mahuʻinga ʻaupito ia kiate au pea naʻá ku fuʻu fiefia ai. Naʻe hoko e lea fakahīkihiki faingofua ko iá—ʻo ne ʻai e ʻuhinga ʻoku fai he ʻaho kotoa pē—ke u fiefia ai ke haʻu ki he seminelí he ʻaho kotoa. Ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi hoku ʻahó. Kuo akoʻi au ʻe he ʻofa ʻeku faiakó ke u ʻofa he tokotaha kotoa pē ko ha foha pe ʻofefine ʻo e ʻOtuá.”

Ne pehē ʻe ha tokotaha kehe, “Kuo liliu lahi au ʻe heʻemau kalasi he ʻaho ní. Kuó u maʻu eni ha loto-toʻa ke ʻeke ha fehuʻi faingataʻa, pea naʻe fanongo tokanga ʻaupito ʻeku faiakó mo feinga ke mahino kiate ia ʻeku ʻuhingá. Naʻá ne fakaʻaongaʻi leva ha taimi ke tali ʻeku fehuʻí. Ne hanga ʻe heʻene talí ʻo ʻomi ha ha ngaahi meʻa ne teʻeki ke u fakakaukau ki ai kimuʻa.”

Fakaʻosí leva, ne tohi ʻe ha talavou ʻo pehē: “Ne u ʻulungaanga kovi he kamataʻanga e semesitā ko ʻení. Ne ʻikai ke u tokanga ki he ongoongoleleí pe kiate au, pea ne ʻikai ke u fiefia. Ne u talaange ki heʻeku mātuʻá, ʻoku ʻikai te u toe fie semineli au. Pea naʻá ku ʻalu leva ki he kalasí. Pea naʻe ʻilo ʻe he faiakó hoku hingoá neongo ko ʻeku toki ʻalu atú pē ia. Ne ʻomi ʻe heʻemau kalasí e ongo ne u maʻu he toenga ʻo e ʻahó pea toe lelei ange ʻa e moʻuí. Ne u liliu ʻeku ngaahi tōʻonga angamahení, lahi ange ʻeku maʻulotú, lau ʻeku folofolá, mo kamata ke u fakakaukau. Koeʻuhí ko ʻene ʻofa ʻiate kimautolu mo e ongoongoleleí, pea mo e maama ʻa Kalaisi ne u mātā ʻiate iá, ne u feinga ai ki he maama mo e ʻofa ko iá. Te u ʻosi mei he seminelí, ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau, pea mali ʻi he temipalé ha ʻaho koeʻuhí naʻe fakaafeʻi ʻe heʻeku faiakó e Laumālié pea faiako mo Ia ko hono tākaua he ʻaho kotoa pē.”

Fakaʻosí, ʻoku ou loto ke fakahaaʻi ʻeku loto houngaʻia ki he ʻEikí mo kimoutolu. ʻOku ou houngaʻia ʻi he ʻofa kānokato ʻa e ʻEikí. ʻOku ou houngaʻia ʻi Heʻene kātaki lolotonga ʻeku feinga ke ako e ngaahi lēsoni kuo tau ako ki ai he ʻaho ní. ʻOku ʻai au ʻe Heʻene ʻofá mo e angaʻofá ke u fie hoko ʻo lelei ange. Pea ʻoku ou loto ke mou ʻilo ʻemau ʻofa lahi kiate kimoutolú. ʻOku mau ʻiloʻi hoʻomou ngāue faivelenga kiate kinautolu ʻoku mou akoʻi mo tokoniʻí. ʻOku mau ʻilo e lahi hoʻomou lotua kinautolú, hoʻomou mamahi ʻi heʻenau faingataʻaʻiá, pea mo fiefia ʻi heʻenau lavameʻá. ʻOku mau ʻilo ʻoku ʻi ai haʻamou ngaahi kavenga pea mo falala maʻu pē ki he ʻEikí ki Hono mālohí, maʻau mo homou fāmilí. Fakatauange pē ʻoku mou ʻilo, ʻoku mau lotua mo ʻofeina kimoutolu.

Fakatauange te mou tokoniʻi e tokotaha ako takitaha ke ne ʻiloʻi pea ʻofa ki he Fakamoʻuí ʻaki hono tokoniʻi kinautolu ke nau sio kiate Ia, ʻi heʻenau ako e folofolá—pea ʻiate koe foki. Ko ʻeku lotú ke tau angaʻofa, ke tau vakai ki he fakafoʻituituí kae ʻikai ko e ngaahi palopalemá; ke tau alanima atu ke tāpuekina maʻu ai pē e fānau ʻa e Tamai Hēvaní; ke fakasiʻisiʻi e ngaahi tukuakiʻi koví mo tokoniʻi e tokotaha kotoa pē ke nau ongoʻi ʻoku ʻi ai ha feituʻu moʻonautolu mo ha kahaʻu ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí; ke tau poupouʻi ʻetau kau akó ke nau muimui he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ko ha kau ākonga taʻengata ʻo Sīsū Kalaisi, ʻo pikitai ki he hala ʻo e fuakavá koeʻuhí ke nau lava ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa ʻoku teuteu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní maʻanautolú. ʻOfa te tau tokoniʻi kinautolu ke nau ongoʻi pea falala ki he ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Pea ʻoua naʻa teitei ngalo ʻiate kimoutolu “[ʻe lava] ke tohitongi e tatau ʻo Kalaisí ʻi homou fofongá. Pea ʻi he ngaahi taumuʻa fakapotopoto kotoa ko iá ʻi he lokiakó, ʻi he taimi ko iá, ʻi hoʻo fakafōtungá mo e ueʻi fakalaumālié, ʻokú ke hoko ai ko Ia pea ko Ia koe.”28

ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻĒmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Vakai, Chad H Webb, “ʻOku Mau Lea ʻia Kalaisi, ‘Oku Mau Fiefia ʻia Kalaisi” (lea naʻe fai ʻi he polokalama fakamafola ako ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 12 ʻo Sune, 2018).

  2. Vakai, Kim B. Clark, “Ako ʻIate Au” (ko ha efiafi mo ha Taki Māʻolunga, ʻaho 26 ʻo Sune, 2018).

  3. Boyd K. Packer, “The Ideal Teacher” (address to seminary and institute teachers, June 28, 1962), 5–6.

  4. 1 Kolinitō 13:2.

  5. 1 Kolinitō 13:1.

  6. 1 Kolinitō 13:4.

  7. Luke 19:5–6; vakai, Luke 19:1–6.

  8. Jeffrey R. Holland, “Teaching and Learning in the Church,” Ensign, June 2007, 102; Liahona, June 2007, 70.

  9. Fetohiʻaki fakatāutaha.

  10. Molonai 7:48.

  11. Henry B. Eyring, “The Book of Mormon Will Change Your Life,” Ensign, Feb. 2004, 14; Liahona, Feb. 2004, 18.

  12. Maʻake 5:32, tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  13. Maʻake 5:34.

  14. “ʻOua naʻá ke teitei tuku ha palopalema ʻoku totonu ke fakaleleiʻi, ke mahuʻinga ange ia ʻi ha taha ke ‘ofaʻi, “Maʻu ʻo ha Fiefia ʻi he Fonongá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 86).

  15. Vakai, Sione 9:1–38.

  16. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:125, tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  17. Sione 8:1–11

  18. “ʻOku tokolahi fau ha kakai ʻoku nau lau e fakatomalá ko e tautea—ko ha meʻa ke fakaʻehiʻehi mei ai tukukehe pē ngaahi tūkunga mafatukitukí. Ka ʻoku fakatupu e ongoʻi tauteaʻi ko ʻení ʻe Sētane. ʻOkú ne feinga ke taʻofi kitautolu mei heʻetau hanga kia Kalaisi, ʻoku tuʻu ʻo mafao mai Hono toʻukupú, ʻo ʻamanaki mo loto fiemālie ke fakamoʻui, fakamolemoleʻi, fakamaʻa, fakaivia, fakahaohaoaʻi, pea mo fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu.

    “ʻOku hala ha meʻa ʻe toe fakatauʻatāina ange, fakaʻeiʻeiki ange, pe toe mahuʻinga ange ki heʻetau fakalakalaka fakafoʻituituí ka ko e tokanga fakaʻaho maʻu pē ki he fakatomalá. Ko e fakatomalá ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ʻoku hoko; ko ha ngāue. Ko e kī ia ki he fiefia mo e nonga ʻo e ʻatamaí. Ko e taimi ʻoku fakatahaʻi ai mo e tuí, malava leva ʻe he fakatomalá ʻo ʻai ke tau maʻu ʻa e mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí (Russell M. Nelson, “Te Tau Lava ‘o Fai Lelei Ange pea Toe Lelei Ange,” Ensign pe Liahona, Mē 2019, 67).

  19. Dale G. Renlund, “Ko Hotau Tauhisipi Leleí,” Ensign pe Liahona, Mē 2017, 30.

  20. ʻĪsaia 61:1.

  21. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Ensign pe Liahona, Mē 2017, 145.

  22. Naʻe ʻilo ʻe ha kau fakatotolo ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ha kau ngāue ne maaka māʻolunga ʻaupito ʻi he ngaahi fehuʻi savea fakamālohia fakalaumālié mo e fakatupulaki ʻo e ʻiló fakatouʻosi. Ne nau kole ki he kau palōfesá ke vahevahe ha ngaahi meʻa pau fekauʻaki mo e founga ne nau akoʻi mo feohi ai mo e kau akó. Naʻe faʻu ʻe he kau fakatotoló ha fehuʻi savea ʻe 15 mei he meʻa ne vahevahe ʻe he kau faiakó. Ne ʻave leva e saveá ki ha kau ako mo kole ange ke nau fakahaaʻi ai pe ko fē ʻi he ngaahi ʻulungaanga ʻo e kau faiakó naʻe tokoni lahi taha ki hono fakamālohia fakalaumālie kinautolu mo fakatupulaki ʻenau ʻiló. Fakatatau ki he saveá, naʻe tali e kau akó ko e fika ʻuluaki ʻi he ngaahi ola ko ʻení ko hono “fakahaaʻi [ʻe he kau faiakó] ʻenau tui ki he ngaahi meʻa ʻe lava ke aʻusia ʻe he kau akó.” Ko e meʻa fika ono ʻi he ngaahi meʻa mahuʻingá ko e “ongoʻi mo fakahaaʻi [ʻe he kau faiakó] ʻenau loto tokanga mo ʻofa ki he kau akó.” Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e savea ko ení, vakai kia Alan L. Wilkins mo A. Jane Birch, “Spiritually Strengthening and Intellectually Enlarging Faculty: What Students Want,” Perspective, Spring 2017, 30–37.

  23. First Presidency Shares Messages from General Conference Leadership Session,” Apr. 4, 2019, mormonnewsroom.org.

  24. Vakai, Ronald A. Rasband, “Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Talí” (ko ha efiafi mo ha Taki Māʻolunga, ʻaho 8 ʻo Fēpueli, 2019); “Suicide—Instructions for Inservice Leaders.” ʻE tokoni e uepisaiti “Hope and Help” ʻa e Siasí ke maʻu ha maʻuʻanga tokoni maʻá e kau faiakó ʻi ha ngaahi kaveinga kehekehe, kau ai ʻa e: fakamamahí; maʻunimaá; ponokalafí; maté, mamahí, mole e ngaahi ʻofaʻangá; faingataʻaʻia fakaesinó; vete malí; faingataʻaʻia fakaeloto mo fakaeʻatamaí; Māmongá mo e nonofo fakatangatá; feitamá mo e teʻeki malí; mo e taonakitá.

  25. Fakahā 12:10.

  26. D. Todd Christofferson, “Ko Kimoutolu ʻOku ou ʻOfa aí, ʻOku ou Valokiʻi mo Tauteaʻi,” Ensign mo e Liahona, May 2011, 97.

  27. Vakai, Neil L. Andersen, “The Faith to Find and Baptize Converts” (lea ne toʻo mei ha seminā maʻá kau palesiteni fakamisona foʻoú, ʻaho 25 ʻo Sune, 2016).

  28. Boyd K. Packer, “The Ideal Teacher,” 6.