Fakataha Lotu Fakamāmani Lahi
ʻIsileli, ʻIsileli, ʻOku Ui ʻA e ʻOtuá


ʻIsileli, ʻIsileli, ʻOku Ui ʻA e ʻOtuá

ʻOku talitali lelei kimoutolu ki he fakamafola fakalotú ni, ʻo tatau ai pē pe ʻokú ke ʻi fē ʻi he Siasi lahi mo fakaofó ni. Fakamālō atu ‘i hoʻomou loto ke ōmaí, kau ai kimoutolu ʻoku ‘i heni he Kolisi Dixie State ʻi hoku kolo tupuʻangá.

Kuo Lahi ha Ngaahi Ui ke Liʻaki ʻa Pāpilone.

Ne u kole ke tau hivaʻi e himi ne kamata ʻaki e fakatahaʻangá ni: “ʻIsileli, ʻIsileli, ʻOku Ui ʻa e ʻOtuá” ke fakaafeʻi mai ʻaki e Laumālie ʻo e ʻEikí. Ko e taha ia ʻo e himi fungani ʻo e ongoongolelei kuo toe Fakafoki maí pea ʻokú ne ʻomi e talateu ki he meʻa ʻoku ou loto ke lea atu ʻaki he poo ní. Ne tau mei lava ʻo tānaki atu mo e “ʻA Kimoutolu ʻa e Kau Faifekaú” ʻi he taumuʻa tatau. ʻOku ou saiʻia he fanongo ki he hiva vēkeveke ʻa e kau faifekau ʻi he māmaní, [“ʻE Papilone, ʻE Papilone, ʻoku mau tatau atu; te mau ʻalu ʻo nofo he ʻotu moʻunga ʻo ʻIfalemí.”] 1ʻOku tatau pē e pōpoaki ʻo e ongo himi ko iá—ʻoku ui maimaʻu pē ʻa e ʻOtuá e fānau ʻo ʻIsilelí ke nau omi ki ha feituʻu te nau toki fiefia kotoa ai.

ʻIsileli, ʻIsileli, ʻoku ui ʻa e ʻOtuá,

Ui koe mei he ngaahi fonua [ʻo e mamahí.

ʻOku hinga ʻa Papilone ko e lahí;

ʻE holoki kotoa ʻe he ʻOtuá hono mālohí. …]

Haʻu kiSaione, haʻu ki Saione,

Fiefia ʻi loto ʻā. …

Haʻu ki Saione, haʻu ki Saione!

[ʻE pā mai ʻa e hiva fakafetaʻí mei he ngaahi ʻā ʻo Saioné.2]

Ko e anga eni e hisitōlia ʻo ʻIsilelí ʻi he kuohilí. ʻI he taimi ne hulu ai e angahalá pe fuʻu lahi e fakamāmaní ʻi he sosaietí, pe fakaʻauha ʻe he nofo mo e kau Senitailé e ngaahi tuʻunga moʻui fakaeʻulungāngá mo e ngaahi fekau ne ʻomi ʻe he ʻOtuá, ne kapusi leva e fānau ʻo e fuakava ʻa e ʻOtuá ki he maomaonganoá ke toe fokotuʻu ai ʻa Saione mo toe kamata foʻou.

ʻI he ngaahi kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, naʻe hola ʻa ʻĒpahalahame ko e tamai ʻo e faʻahinga fuakavá ni mei Kalitia ke moʻui—ʻa ia ko Papilone ia—ʻi heʻene feinga ki ha moʻui fakatāpui ʻi Kēnani (te tau ui ia he taimí ni ko e Fonua Tapú).3Ne ʻikai ke fuʻu fuoloa ha ngaahi toʻutangata mei ai kuo fai ʻe he hako ʻo ʻĒpalahamé (pea mo ‘Aisake mo Sēkopé)—ne ʻiloa ko e kau ʻIsileli totonú—ha meʻa ʻo mole meiate kinautolu ʻa Saione pea nau nofo pōpula ʻi he fonua mamaʻo mo taʻe lotu ko ia ko ʻIsipité.4Ko ia naʻe pau ke fokotuʻu hake ʻa Mōsese ke ne toe tataki e fānau ʻo e talaʻofá ki he maomaonganoá—naʻe fai ʻeni ʻi he tuʻapoó, ʻo ʻikai ha taimi ke fakatupu ai ʻenau maá! Kuo pau pē naʻa nau hiva, “ʻIsileli. ʻIsileli, ʻoku lea ʻa e ʻOtuá. Fanongo ki he leʻo ʻo ho tokotaha Fakahaofí!”5

Hili ha ngaahi senituli siʻi mei ai, ʻoku ʻi ai ha talanoa mālie maʻatautolu ki ha taha ʻo e ngaahi fāmili ʻIsilelí, ne tataki ʻe ha palōfita ko Līhai, ne fekau ke hola mei Selusalema ne ʻofa aí koeʻuhí, kuo toe ofi mai ʻa Papilone.6Ko ʻeni kuo toe hoko! Naʻe ʻikai ʻilo ʻe Līhai mo hono fāmilí ko ʻenau ʻalú ki ha konitinēniti foʻou ke fokotuʻu ai ha fakakaukau foʻou ʻaupito ʻo Saione,7. Pea naʻe hoko ia, ka naʻe ʻikai pē ke nau ʻiloʻi ne ʻosi hoko ha meʻa pehē ki heʻenau ngaahi kui kimuʻa ʻa ia naʻe ui ko e kau Sēletí.8

ʻOku mahino ko e fakamafola fakamāmanilahi ʻeni ki ha Siasi tokolahi fakavahaʻapuleʻanga, ka ʻoku mahuʻinga foki ia kiate kinautolu kotoa ʻoku nau kātoangaʻi hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí he naʻe kamata hono nofoʻi fakakolonia ʻo ʻAmeliká mei ha falukunga kakai ne nau hola mei honau fonua tupuʻangá ke nau lotu ʻo fakatatau mo honau lotó. Ne fakamatalaʻi ʻe ha tokotaha mataotao ʻo e kau Puritans ʻo ʻAmeliká e meʻa ko ʻeni ne hokó ko ha “fekau ki he maomaonganoá,” ko e ngāue ʻa e tui faka-Kalisitiané ʻi he feinga ʻa e kau ʻIsileli ʻo onopōní ke fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei he Maama Motuʻa ʻo e taʻe tui ʻotuá mo feinga ke toe fekumi ki he ngaahi founga ʻo e langí ʻi ha fonua foʻou.9

ʻI he taumuʻa ʻo e pōní ʻoku ou fakamanatu kiate kimoutolu ha hola fakaʻosi ʻe taha, ko e hola ia naʻe faʻu ki ai ʻetau himi he pōní. Ko hotau Siasí ia, ne tataki ʻe hotau kau palōfitá, ʻo tataki ai ʻetau ngaahi kui lotú. ʻOku tau sio ki hono fakatangaʻi ʻo Siosefa Sāmita ʻi he ngaahi siteiti ʻo Niu ʻIoké, Penisilivenia, mo Mīsuli, pea fakapoongi ʻi ʻIlinoisí, ko ha toe fekumi ia ʻa e fānau ʻa ʻIsileli ʻi he ʻaho kimui ní ki ha feituʻu ʻoku malú. Ne tataki ʻe Pilikihami ʻIongi ko ha palōfita ʻAmelika ne hangē ko Mōsesé, ʻa e Kāingalotú ki he ngaahi teleʻa he moʻungá ʻo hivaʻi ʻe he Kāingalotu kuo ongosia he lué ʻa e:

[Te tau maʻu e feituʻu naʻe teuteu ʻe he ʻOtuá maʻatautolú,

ʻI he Hihifo mamaʻo atú,

He ʻikai fakamamahiʻi pe fakailifiaʻi ai ʻe ha taha;

ʻE tāpuekina ai e Kāingalotú.]10

Saione. Ko e fonua ʻo e talaʻofá. Ko e Selusalema Foʻoú. ʻOku ʻi fē ia? Ka, ʻoku ʻikai ke tau fakapapauʻi, ka te tau ʻilo ia. Ko e sīpinga ʻeni ʻo e hisitōlia ʻo ha fuakava ne fai mo e ʻOtuá, ʻa ia kuo laka hake he taʻu ʻe 4,000: Hola ʻo kumi. Hola ʻo nofoʻi ha feituʻu. Hola mei Papilone. Langa hake e ngaahi ʻā malu ʻo Saioné.

Kae ʻoua kuo aʻu mai ki he taimí ni, Ki he pooni, Ki hotau kuongá.

Ko ʻEmau Uí ke Langa Hake ʻa Saione ʻi he Ngaahi Feituʻu ʻOku Tau ʻI Aí

Ko e taha e ʻulungaanga makehe ʻi hotau kuongá, ko e kuonga ʻeni ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá—ʻa e kuonga fakaʻosi mo maʻongoʻonga taha ʻo e ngaahi kuongá kotoa—ko e feliliuaki e natula ʻo e anga ʻetau fokotuʻu e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku mou sio, ko e taha e meʻa fakafiefia taha ʻo e kuonga ko ʻení ko ha kuonga ia ʻo e mālohi, mo e liliu ʻoku vave. Ko e taha e meʻa kuo liliú ko e ʻikai ke toe hola e Siasi ʻo e ʻOtuá. ʻE ʻikai ʻaupito toe mavahe ia mei ʻUá, koeʻuhí ke mavahe ai mei Hālani, ʻo mavahe mei Kēnani, ke mavahe mei Selusalema, ʻo mavahe mei ʻIngilani, pea mavahe mei Ketilani, koeʻuhí ke mavahe mei Nāvū, ʻo ʻalu ki ha feituʻu taʻe ʻiloa. ʻIkai, ka ʻoku hangē ko e lea ʻa Pilikihami ʻIongi kiate kitautolú kotoa, [“Kuo tau faingataʻaʻia pea fakaʻau ke toe lahi ange, ka ko ʻeni kuo tau lava ʻo tuʻu pea te tau nofo maʻu heni.”11

Ko e moʻoní, naʻe ʻikai ʻuhinga pē e lau ko iá ki he Teleʻa Sōlekí pe ki he Wasatch Front; ka ko ha lea ia maʻá e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he māmaní kotoa. ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni, ʻi hotau kuongá, te tau matuʻotuʻa feʻunga ke ʻoua ʻe toe hola. Te tau matuʻotuʻa feʻunga ke fokotuʻu maʻu. hotau vaʻé mo hotau fāmilí mo e fakavaʻé ʻi he puleʻanga, faʻahinga, lea, mo e kakai kotoa pē. ʻE ʻi he feituʻu kotoa pē ʻa Saione—ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻoku ʻi ai e Siasí. ʻI he liliu ko iá—ko ha taha e ngaahi liliu ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí—ko e ʻikai ke tau toe fakakaukau ko Saioné ko ha feituʻu pē ke tau nofo ai ka ʻoku tau fakakaukau ki ai ko e anga ʻetau moʻuí.

Ngaahi Lēsoni ʻe Tolu ne Tupu mei ha Ngaahi Meʻa ʻe Tolu ne Hoko.

Ke fakamatalaʻi e ngāue foʻoú ni, ʻoku ou loto ke talaatu he pooni ha meʻa ʻe tolu ne u aʻusia mo Sisitā Hōlani ʻi ha taimi nounou mei heni. Kapau naʻe lahi e taimí ne u mei lava ʻo fakamatalaʻi atu ha meʻa lahi ange pea pehē pē mo kimoutolu.

ʻUluakí: ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuohilí ne ʻi ai haku kaungāmeʻa kei talavou—ne ʻosi ngāue fakafaifekau—naʻe kau he taha ʻo e ngaahi timi pasiketipolo fakaako ʻi ʻIutā. Ko ha talavou fakaʻofoʻofa pea toe vaʻinga lelei ʻaupito, ka naʻe ʻikai lahi ʻene vaʻingá ʻo hangē ko ʻene fakaʻamú. Ne ʻikai fie maʻu hono talēnití mo ʻene potoʻi vaʻingá ʻe he timí he taimi ko iá pea pehē pē mo ia.ʻOku hoko ia ʻi he sipotí. Naʻe poupouʻi kakato mo talamonū ki ai ʻene kau faiakó mo e kaungā vaʻingá, pea hiki atu hoku kaungāmeʻa kei talavoú ki ha ʻapiako ʻe taha ʻa ia naʻá ne ʻamanaki ʻe lahi ange ai ʻene vaʻingá.

Ko e meʻa ne hokó, ne tonu e meʻa kotoa he ʻapiako foʻoú, pea ʻikai hano taimi kuo kamata vaʻinga hoku kaungāmeʻá. ʻOku mou ʻilo e meʻa ne hoko—ko e taimi tēpilé (ne ʻosi fakapapauʻi ia ʻi ha taʻu lahi kimuʻa pea hoko e ngaahi meʻá ni) ne toe foki e talavoú ni ʻo fehangahangai mo e timi naʻe vaʻinga ai kimuʻá ʻi Sōleki Sití he feituʻu ne ʻiloa kimuʻa ko e Delta Center.

ʻOku ou kei moʻutāfuʻua pē ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻi he meʻa ne hoko he vaʻinga ko iá, pea ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku ou anga ki ai ka te u talaatu e meʻa ne u hohaʻa ki aí. Ko e lea kovi ne fai ʻe he kau mamatá ki he talavoú ni he pō ko iá—ko ha taha Siasi, ʻosi ngāue fakafaifekau, toki mali foʻou mo totongi vahehongofulu, fua fatongia he kōlomu ʻo e kaumātuʻá, ngāue tokoni ki he toʻu tupu ʻi hono koló, pea teuteu atu mo hono uaifí ke talitali fiefia haʻana pēpē foʻou—ne tōtuʻa e meʻa ne fai kiate ia pea ki hono uaifí, mo ʻena fāmilí, ʻoku ʻikai totonu ke fai ia ki ha taha ʻi ha faʻahinga taimi ʻi ha feituʻu pē, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e sipoti ʻoku vaʻinga aí pe ʻunivēsití, pe ko ʻene fili fakatāutahá naʻe fekauʻaki mo ha taha ʻo kinautolu.

Ka ko e meʻa ʻeni ne kovi tahá. Naʻe tafoki hake e faiako ʻo e timi ʻaʻahi ko ʻení, ko ha faiako ʻiloa he pasiketipoló hili ha vaʻinga fakaholomamata ʻo pehēange kiate ia: “Ko e hā ʻeni ʻoku hokó? Ko ha tamasiʻi vaʻinga lelei koe mei heni. Ko ho kakaí ʻeni. Ko ho kaungāmeʻá ʻeni.” Ka ko e kovi tahá, ʻene lea ange mo ʻene fakatumutumú, “ʻIkai nai ko e tokolahi taha e kakaí ni ko e kāingalotu ia ʻo ho siasí?”

Meʻa Hono Ua ne Hokó: Ne fakaafeʻi ke u lea ʻi ha fakataha lotu ʻa e kau tāutaha lalahi ʻa e siteikí—ʻa ia ko e tokolahi “ʻoku tāutaha pea motuʻa ange he taʻu18.” ʻI heʻeku hū atu he matapā ʻi mui ʻo e siteiki senitaá, ne hū hake ʻi he taimi tatau mo ha finemui ʻoku meimei taʻu 30. Neongo e tokolahi e kakai ne hū hake ki he falelotú, ka naʻe faingofua pē hono fakatokangaʻi iá. ʻOku ou manatuʻi ne ʻi ai hono ongo foʻi tātatau, lahi mo e haú ʻi hono telingá mo e ihú, fakalanulanu mo fokotuʻutuʻu hono ʻulú ki ʻolunga, tātā ʻolunga hono pivá, pea ʻikai taau hono soté.

Ne ʻi ai ha fehuʻi ʻe tolu ne haʻu ki hoku fakakaukaú: ʻOku faingataʻaʻia fakalaumālie nai e fefiné ni, ʻikai ke siasi, naʻe fakaafeʻi mai—pe lelei angé, naʻe haʻu mo ha taha—ki he fakatahaʻanga lotu ko ʻení ʻi ha fakahinohino mei he ʻEikí ke tokoniʻi ia ke ne maʻu ha nonga mo ha fakahinohino mei he ongoongoleleí ki heʻene moʻuí? Meʻa ne ala hokó: Ko ha mēmipa ia ne kiʻi hē mahalo mei he ngaahi ʻamanaki mo e tuʻunga moʻui ʻoku poupouʻi ʻe he Siasí ki hono kāingalotú, ka ʻoku ʻi ai e fakamālō he kuó ne fili ke haʻu ki he ʻekitivitī ʻa e Siasí he pō ko iá. Pe ko e fakakaukau hono tolú, “Na ko e palesiteni Fineʻofa ʻeni ʻo e siteikí?” (Ne u fakapapauʻi ʻoku ʻikai.)

Ko ʻeku fakatātā hono tolú ʻeni: Ko ʻeku fakatātā fakaʻosi ʻeni ki he pōní. ʻI heʻeku kau atu he ngaahi māhina kuohilí ki hono fakatapui e Temipale Mīsuli Kenisesi Sití, ne ma nofo mo Sisitā Hōlani ʻi he ʻapi ʻo Misa Isaac Freestone, ko ha ʻōfisa polisi mo ha taulaʻeiki lahi failelei ʻi he Siteiki Lipetī Mīsulí. ʻI heʻema pōtalanoá naʻá ne fakamatala ki hano ui ia ʻi he fuoloa ʻa e poʻulí ke fakatotoloʻi ha lāunga mei ha feituʻu he koló ʻoku lahi ai e faihiá. Naʻá ne ʻiloʻi ha fefine ʻe taha mo ha kakai tangata ʻoku nau inuinu mo kapekape, pea leʻolahi mo e fasi ʻoku taá pea nanamu mo e malisuaná, ka naʻe ʻikai ha taha ʻiate kinautolu ne tokanga ki he kiʻi fānau ʻe toko nima—taʻu ua ki he valu nai—ʻoku nau sonini ʻi ha loki ʻe taha, ʻo feinga ke mohe ʻi ha faliki ʻuli pea ʻikai ha mohenga, hala ha fakamolū, ʻikai ha pilo pe ha meʻa ʻe taha. Naʻe fakasio ʻe Misa Freestone he kōpate ʻi peitó mo e ʻaisí pe ʻoku ʻi ai ha kapa pe puha meʻakai—ka naʻe ʻikai. Naʻá ne pehē ne lahi ange e meʻakai ʻoku maʻu ʻe he kulī ne kālou mei tuʻá ʻi he fānaú.

Naʻá ne maʻu ʻi he loki mohe ʻo e faʻeé ha fakamolū ʻoku ʻikai ke kofu, ko e fakamolū pē ia ʻe taha he falé. Naʻá ne kumi ʻo maʻu ha tupenu kafu (kapau te ke ui pehē ia), ʻo ne kofu ʻaki e fakamoluú, pea tuku kotoa ki ai e fānau ʻe tokonimá. Naʻá ne tangi mo tūʻulutui ʻo fai ha lotu ki he Tamai Hēvaní ke maluʻi kinautolu, peá ne toki mavahe.

ʻI heʻene tuʻu hake ke lue ki he matapaá, ne puna hake ha taha ʻo e fānaú mei he mohengá, meimei ke taʻu ono ʻo lele mai kiate ia ʻo puke hono nimá mo kole ange, “Kātaki, te ke lava ʻo pusiakiʻi au?” Naʻe toe lahi ange ʻene tangí, peá ne ʻave e kiʻi tamasiʻí ki he mohengá, pea maʻu atu e faʻeé kuo fuʻu konā (kuo fuoloa e hola ia ʻa e houʻeiki tangatá) ʻo ne talaange ki ai: “Te u foki mai ʻapongipongi, pea kuo pau ke ʻi ai ha tuʻunga fakalakalaka ange ʻi heʻeku foki maí. Pea ʻe toe lahi ange mo e ngaahi liliu ʻe hokó hili e meʻa ko iá. ʻOku ou palōmesi atu ʻeni.”12

Ko e hā e meʻa ʻoku faitatau ai e ngaahi meʻá ni ʻe tolu? ʻOku ʻikai lahi, tukukehe pē ʻene hoko kiate au mo Sisitā Hōlani ʻi he kuohilí. ʻOku nau ʻomai ha ngaahi sīpinga iiki, kehekehe, mo moʻoni ʻaupito ʻo Papilone—ko e tahá ko ha meʻa fakatāutaha mo fakamā ʻi ha vaʻinga pasiketipolo, ko e taha ko ha anga fakafonua ʻokú ne fakahaaʻi mai e faingataʻaʻia fakafoʻituitui ʻa kinautolu ʻoku kehe ʻenau moʻuí meiate kitautolú, pea ko e tahá ko ha meʻa lahi mo mamafa, ʻoku kau ki ha meʻa fakalao mo ha hisitōlia faingataʻa ʻo hangē ka ʻikai lava ʻe ha tokotaha fakafoʻituitui ʻiate kitautolu ʻo fakaleleiʻí.

Ne ʻikai ke u fakataumuʻa, ʻi hono ʻoatu e ngaahi faingataʻá ni ke fakaʻaongaʻi ha ngaahi maumaufono fakasekisuale, fakamamahi fakaesino, pe maʻunimā ʻe he ponokālafí, neongo ko e ngaahi meʻa ia ʻe mahino lahi ange ki ha niʻihi ʻo kimoutolu ʻo laka ange ia he ngaahi sīpinga ne u ngāue ʻakí. Ka ʻoku mou poto feʻunga pē ke fakaʻaongaʻi ia ki ha meʻa ʻoku ʻikai ke u lea ʻaki.

“Lēsoni 1: ʻOua ʻAupito Naʻa Liʻaki Hoʻo Tuifakalotú ʻi he Matapaá”

ʻUluakí, tau fakaʻosi e talanoa ki he pasiketipoló. Hili ha ʻaho mei he vaʻingá, ne tālangaʻi ʻe he kakaí mo fie maʻu ke fai ha kole fakamolemole ki he meʻa ne hokó, ka naʻe pehē ʻe ha talavou ʻe taha: “Fanongo mai. Ko ʻetau talanoa pasiketipolo, ʻikai ko e Lautohi Faka-Sāpaté. Kapau he ʻikai te ke matuʻuaki e kaikaila ʻa e kau mamatá, pea tuku hoʻo vaʻinga sipotí. ʻOku tau totongi ha paʻanga lahi ke sio he ngaahi vaʻingá ni. ʻOku tau faʻiteliha pe ko e hā te tau faí. ʻOku liʻaki ʻetau tui fakalotú ʻi he taimi ʻoku tau haʻu ai ki he sipotí.”

“ʻOku liʻaki ʻetau tui fakalotú ʻi he taimi ʻoku tau haʻu ai ki he sipotí ”? Ko e lēsoni fika ʻuluaki ki hono fokotuʻu ʻo Saione ʻi he senituli 21: He ʻikai ʻaupito te ke “tuku hoʻo tui fakalotú he taimi ʻokú ke haʻu ai ki he sipotí.” ʻIkai ʻaupito.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa kei talavou, ko e faʻahinga tōʻonga fakaākonga ia ʻoku hala—ʻoku ʻikai ko ha tōʻonga fakaākonga ia. Hangē ko e akonaki ʻa e palōfita ko ʻAlamaá ki he kau finemui ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku fakahaaʻi he uike kotoa ʻe he kaveinga ʻa e Kau Finemuí, ʻoku tau “tuʻu ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá “ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē te mou ʻi aí,”, ”13ʻikai ko ha taimi pē ʻe niʻihi, ʻi ha ngaahi feituʻu siʻisiʻi pē, pe ʻi he taimi pē ʻe toki mālohi ai ʻetau timí.

Ne u ʻita ʻaupito, “Liʻaki hoʻo tui fakalotú ʻi he taimi ʻokú ke haʻu ai ki he sipotí”!

Lēsoni Uá: Fakahaaʻi e ʻOfá, ka ke Faitotonu ki he Ngaahi Fekaú

Ka tau kiʻi taimi ai he ʻoku ʻi ai ha lēsoni fika ua ʻe maʻu mei ai. Ko e lēsoni fika ua he fekumi kia Saione he pōní ko ʻeku kiʻi tafulu māʻoniʻoní (tau faʻa pehē pē ʻoku māʻoniʻoni) ʻoku ou loto ke fakapapauʻi he ʻikai te u fai ʻa e meʻa naʻá ku tukuakiʻi ki ai e kau mamata vaʻinga kei talavoú—ke ʻita, fai ha tōʻonga vale, ʻikai fakamaʻumaʻu, lāunga, ʻo loto ke ala hoku nimá kiate ia—ʻo fakasisina ia—pea toki fakatokangaʻi hake kuo tōmui, ta kuó u liʻaki ʻeku tui fakalotú ʻi heʻeku haʻu ki he sipotí!ʻIkaiko ha tahaʻi he moʻuí, ha taha ʻi he senituli 21, ha taha naʻá ne moʻui ʻaki ʻene tui fakalotú koeʻuhí he ka ʻikai ko e meʻa pē te tau ʻiló ko ha kakai vale ʻoku māʻulalo honau ʻulungāngá.

ʻOku faingofua ke anga māʻoniʻoni he taimi ʻoku tokamālie mo lelei pea lele lelei e meʻa kotoa pē. Ko e siví ʻoku hoko ia he ʻi ai ʻa e ʻahiʻahi moʻoní he taimi ʻoku hoko ai e mafasiá mo e ongosiá, ʻitá mo e manavaheé, pe ngalingali ʻe hoko moʻoni ha maumaufonó. Te tau lava nai ʻo kei angatonu ai ? Ko e fehuʻí ia koeʻuhí ʻe “ʻIsileli, ʻIsileli, ʻoku ui ʻa e ʻOtuá.” Ko e faʻahinga angatonu peheé, ko e anga fakaʻeiʻeiki ia ʻo e “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí” 14—ʻa ia ko e meʻa fakaʻosiia ʻe loto ha taha ʻoku ʻikai haohaoa hangē ko e Fakamoʻuí ʻo e māmaní ke ne faí, ko hono fakamolemoleʻi maʻu ha loto mahino ki he kau fakatangá. Ka te tau feinga; kuo pau pē ke tau fakaʻamu ke tau mālohi. ʻE tatau ai pē ko e hā e tūkungá pe meʻa ne tupu ai e ʻitá pe palopalemá, he ʻikai ke lava ʻe ha ākonga ʻa Kalaisi ʻo “liʻaki ʻene tui fakalotú ʻi he taimi ʻoku ʻalu ai ki he sipotí.”

ʻOkú ne ʻomi au ki he fefine ne ʻulu fakalanulanú pea mo lahi mo hono haú. ʻE tatau ai pē pe ko e hā e anga hono talitali ʻo e finemui ko iá, ʻoku kei tuʻuloa e laó ko e pau ke eʻa atu ʻetau tui fakalotú mo ʻetau tukupā ki he ongoongoleleí. Ko ia, ko e anga ʻetau fakafeangai ʻi ha faʻahinga meʻa ko e ʻai ke lelei ange, kae ʻikai ke kovi ange. He ʻikai ke tau lava ʻo fai ha meʻa pe tali ha meʻa ʻi ha founga te tau halaia lahi ange ai, pea ʻi he meʻá ni ko e fefiné ia. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku ʻikai haʻatau fakakaukau, pe tuʻunga moʻui, pea tau liʻaki fakaʻaufuli nai ai e fekau fakalangi ʻi he moʻuí ko e “ngaahi fekau ki he meʻa ʻoku totonu ke tau faí” mo e “ngaahi fekau ki he meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau faí”. Ka ʻoku ʻuhinga ia te tau moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ko iá mo taukapoʻi kinautolu ʻa e “ngaahi fekau ki he meʻa ʻoku totonu ke tau faí” mo e “ngaahi fekau ki he meʻa ʻoku ʻikai totonu ke tau faí” ʻi ha founga māʻoniʻoni, ki he lelei taha te tau malavá, he founga ne moʻui mo maluʻi ʻaki kinautolu ʻe he Fakamoʻuí. Naʻá ne fai maʻu pē ʻa e meʻa ne totonu ke faí ke ʻai ha meʻa ke lelei angé—ʻi hono akoʻi ʻo e moʻoní, ke fakamolemoleʻi e kau angahalá, ki hono fakamaʻa e temipalé. Ko ha meʻaʻofa lahi ia ʻa hono ʻilo e founga ki hono fai e ngaahi meʻa ko iá ʻi he founga totonú!

Ko ia ai, ʻoku mahuʻinga ke tau manatuʻi kotoa ko e finemui ko ia ne kehe hono valá mo ʻene tueteuú ki he fakatahaʻanga ʻa e siasí, ko ha ʻofefine ia ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻi ai hono mahuʻinga ʻoku taʻengata. ʻOku kamata ʻaki ʻetau manatuʻi ko e ʻofefine ia ʻo ha taha ʻi māmani, pea ʻe malava pē ia ke hoko ko hoku ʻofefine. ʻOku kamata ʻaki haʻatau houngaʻia heʻene haʻu ki he ʻekitivitī ʻa e Siasí, ʻo ʻikai ke ne liʻaki. Ko hono fakanounoú, ʻoku tau feinga ke fai hotaulelei tahá ʻi he tūkunga ko ʻení mo ha holi ke tokoniʻi ia ke nemaʻu e lelei tahá. Tau lotua fakalongolongo pē ia: Ko e hā e meʻa totonu ke faí hení? Pea ko e hā e meʻa totonu ke lea ʻakí? Ko e hā ha meʻa te ne ʻai ke toelelei ange ai e tūkungá? ʻOku ou fakakaukau ʻi hono ʻeke e ngaahi fehuʻí ni mo feinga moʻoni ke fai e meʻa ne mei fai ʻe he Fakamoʻuí mo Ne ʻuhinga ki ai ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, “ʻOua te mou fakamaau ʻo fakatatau mo ia ʻoku hā maí, kae fakamaau ke totonu.”15

ʻI heʻeku lea ʻaki iá, ʻoku ou fakamanatu kiate kitautolu ʻi heʻetau tokoniʻi e lami naʻe heé, ʻoku ʻi ai hotau ngafa mafatukituki ki he toko 99 ne ʻikai ke heé—ʻo fakatatau ki he loto mo e fakaʻamu ʻa e tauhisipí. ʻOku ʻi aiha lotoʻā sipi, ʻoku totonu ke tau ʻi ai kotoa, ʻoku ʻi ai e malú mo e tāpuaki maʻatautolu kotoa ʻoku ʻi aí. Siʻoku kāinga kei talavou, he ʻikai ke teitei hanga ʻe he Siasí ni ʻo “fakangaloku” ʻene tokāteliné ke feʻunga mo e fie maʻu ʻa e sosaietí pe fakapolitikale pe faʻahinga ʻuhinga pē. Ko e moʻoni ne fakahā mai pē ʻokú ne ʻomi hotau fakavaʻé ʻo tau lava ai ke hiki hake ʻa kinautolu ʻoku ongoʻi faingataʻaʻia mo liʻekiná. Kuo pau ke ʻoua naʻteiti fakaʻuhingaʻi ʻetau manavaʻofá mo e ʻofá—ngaahi tefitoʻi ʻulungaanga mo e fie maʻu faka-Kalisitiané—ko hano fai fakakounaʻi pē ke tauhi e ngaahi fekaú. Pea hangē ko e lea fakaʻofoʻofa ʻa George MacDonald, ʻi ha tuʻunga peheé “ʻoku ʻikai ke tau haʻisia ke lea kotoa ʻaki e meʻa ʻoku tau [tui ki aí], ka ʻoku tau haʻisia ke ʻoua naʻa tau [fakangalingali] ʻi ha meʻa ʻoku ʻikai te tau [tui ki ai].”16

Fakamaau ʻi he Fakamaautotonu.

‘I he ʻuhinga ko ʻení—ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e manavaʻofá mo hono mateakiʻi e ngaahi fekaú—ʻoku faʻa ʻi ai ha faingamālie ki he fetaʻemahinoʻaki, tautautefito ki he kakai kei talavoú ʻo fakakaukau ʻoku ʻikai totonu ke tau fakamaauʻi ha faʻahinga meʻa, pea ʻoua naʻa tau fai hano siviʻi ʻo fakamahuʻingaʻi ha meʻa. Kuo pau ke tau fetokoniʻaki ʻi he meʻa ko iá koeʻuhí he naʻe fakamahinoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa te taufai ai ha fakamaau, ʻoku tau moʻulaloa ke fakamaau—ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, “ʻOua naʻa ʻatu ʻa e meʻa māʻoniʻoní ki he fanga kulií, pe sī hoʻomou mataʻitofé ki he fanga puaká.” 17Kiate aú, ko e fakamāú ia. Ko e fili ke tukulolo ki he māmani fakaeonopōní ʻa ia ʻoku ngaloku mo ʻikai lelei hono ngaahi tuʻunga moʻuí, ʻo fakamamafaʻi lahi, mo fokotuʻu mai ʻoku ʻikaiha moʻoni ʻoku taʻengata pe toputapu pea, ʻoku mahuʻinga tatau pē ʻa e kaveinga kotoa pē. ʻOku ʻikai ke moʻoni ia.

ʻOku ʻikai ke ui kitautolu ʻi he founga siviʻi ko ʻení, ke tau fakahalaiaʻie niʻihi kehé, ka ke fai ha fili he ʻaho kotoa pē ʻoku hā ai e fakamaau totonú—ʻoku tau ʻamanaki ko ha fakamaau ʻoku lelei. Naʻe ui ʻe ʻEletā Dallin H. Oaks e ngaahi tuʻutuʻuni ko ʻení ko e “fakamaau fakataimi,” ʻa ia ʻoku tau faʻa fakahoko ke tau malu ai pe ko e niʻihi kehé, ʻo kehe ia mei he meʻa ʻokú ne ui ko e “fakamaau aofangatukú,” ʻa ia ʻe toki fai pē ia ʻe he ʻOtuá, ʻokú ne ʻafioʻi e moʻoni kotoa pē. 18(Manatuʻi, e folofola ne lau kimuʻá, naʻe folofola e Fakamoʻuí ko e ko ʻení ko e “ngaahi fakamaau angatonu,” ‘ikaiko e fakamaau fie māʻoniʻoni, ʻa ia ʻoku kehe ʻaupitoia.)

Hangē ko ʻení, ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he mātuʻá ha fakamaau lelei ki he malu mo e tuʻunga lelei ʻenau fānaú he ʻaho kotoa pē. He ʻikai ke tukuakiʻi ʻe ha taha ha mātuʻa ʻoku nau tala ki heʻenau fānaú kuo pau ke nau kai ʻenau vesitapoló pe taʻofi ha tamasiʻi heʻene lele ki ha loto hala ʻoku feleleaki holo ai e meʻalelé. Ko e hā nai ha ʻuhinga ke tukuakiʻi ai ha mātuʻa ne tokanga, pea ʻi ha taʻu kimui ange, kuo toki aʻu mai ai e fānaú ki ʻapi kuo poʻuli, pe ko e tuʻunga moʻui fakaeʻulungaanga honau kaungāmeʻá, pe taʻu ke nau faikaumeʻa aí, pe te nau ʻahiʻahiʻi e faitoʻo konatapú pe ponokalafí pe moʻua ʻi he angahala fakasekisualé? ʻIkai, ʻoku tau fai e tuʻutuʻuní mo tuʻumaʻu pea fakapapauʻi e meʻa ʻoku tau mahuʻingaʻia aí—ko hono fakanounoú, ko hono fai ʻo e “fakamaau fakataimi”—he taimi kotoa pē, tatau ai pē ko e hā pē hono lahí.

ʻOku ʻi ai ha Ngaahi Ikuʻanga Taʻengata ʻo e Ngaahi Lao mo e Ngaahi Meʻa ʻe Niʻihi

ʻE lava ke fuʻu faingataʻa mo fakapuputuʻu ki ha kakai ʻe niʻihi, ʻa ʻetau fehangahangai mo ha tūkunga pehē ʻi ha ngaahi meʻa fakasōsiale faingataʻa ʻi ha sosaieti fakatemokalati. ʻE lava ke fehuʻia ʻe he kakai kei talavoú e tūkunga ko ʻení pe tuʻutuʻuni ʻoku fai ʻe he Siasí, ʻo nau pehē: “ʻIo, ʻoku ʻikai ke mau tui ʻoku totonu ke tau moʻui pe fai pehē, pea ko e hā te tau ʻai ai e kakai kehé ke nau fai ha meʻa tatau? ʻIkai ʻoku nau maʻu e tauʻatāina ke filí? ʻIkai nai ʻoku tau fie māʻoniʻoni mo loto fakamaau, ʻi hano fakamālohiʻi ʻetau tuí ki he niʻihi kehé, ʻo fakamālohiʻi ke nau fai ha tōʻonga moʻui pau?” ʻI he ngaahi tūkunga peheé kuo pau ke fakamatalaʻi fakalelei e ʻuhinga ʻoku taukaveʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihipea fakafepakiʻi ha ngaahi angahala ʻe niʻihi, ʻo tatau ai pē pe ʻe fai ia ʻi fē koeʻuhí he ko e ngaahi kaveinga mo e fono ʻoku fekauʻaki mo iá ʻoku ʻikaike fakasōsiale pe fakapolitikale ka ʻoku taʻengata honau olá. ʻOku ʻikai ke tau loto ke fakaʻitaʻi kinautolu ʻoku ʻikai ke tau tui tataú, ka ʻoku ʻikai ke tau loto ke fakatupu houhau ki he ʻOtuá, pe hangē ko e lau ʻa e folofolá, “ke ʻoua naʻa mou fakatupu houhau kiate ia ʻa ia ko homou tokotaha foaki fonó” 19—pea ʻoku oulea heni ki he ngaahi fono mamafa fakaeangamaʻá.

Tuku ke u ngāue ʻaki ha fakatātā ʻo ha fono maʻulalo ange, ke fakamamafaʻi ʻaki ia. ʻOku hangē ia ha kiʻi talavou ʻokú ne pehē, “ʻOku ou lava ʻeni ʻo fakaʻuli, pea ʻoku ou ʻilo ʻoku totonu ke u tuʻu he maama kulokulá, ka ʻoku tau loto fakamaau nai kapau ʻoku tau fuʻu feinga ke tuʻu e taha kotoa he maama kulokulá? ʻOku totonu nai ke fai ʻe he taha kotoae meʻa ʻoku tau faí? ʻIkai nai ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé haʻanau tauʻatāina ke fili? ʻOku totonu nai ke tatau honau ʻulungaanga mo kitautolú?” Te ke fakamatalaʻi leva hono ʻuhingá, ʻio, ʻoku tau ʻamanaki ʻe tuʻu e taha kotoa pēʻi he maama kulokulá. Te ke lava ke fai ʻeni ʻo ʻikaike tukuhifo ai ʻa kinautolu ʻoku maumaufonó pe kehe ʻenau tuí meiate kitautolú koeʻuhí, he ʻoku ʻi aiʻenau tauʻatāina ke fili.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa kei talavou, ʻoku lahi ʻaupito e ngaahi tui he māmaní pea ʻi ai mo e tauʻatāina fakaeʻulungaanga maʻá e taha kotoa, ka ʻoku ʻikai ha totonu ʻo ha taha ke faʻiteliha pē ʻo hangē ʻoku ʻikai ʻi ai ha fetuʻutaki mo e ʻOtuá fekauʻaki mo e kaveingá ni pe ko e toki mahuʻinga pē ʻa e ngaahi fekaú kapau ʻoku tui kotoa ki ai e kakaí. ʻI he Senituli 21 he ʻikai lava ke tau hola. Te tau tauʻi ke fokotuʻu ha ngaahi lao mo ha tūkunga mo ha ʻātakai te ne fakaʻatā e kakai kotoa pē ki heʻenau tui fakalotú mo fakamafaiʻi ʻe he puleʻangá ke fai pehē. Ko e founga pē ia ʻe taha te tau lava ai ʻo kātakiʻi e nofo ʻi Papiloné kae ʻikai maʻu kitautolu ʻe Papilone.

ʻOku ʻikai te u ʻilo ha meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ka ko ʻetau malava pea moʻui angatonu ke fakahaaʻi ki ha māmani he ʻikai ke tau lava ʻo hola mei ai, ka ko e ʻaʻeva tokanga he halá—ʻo tuʻumaʻu fakaeʻulungaanga ʻo fakatatau ki he meʻa kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá mo e fono kuó Ne foakí, kae fai ia ʻi he angaʻofa, mo e mahino mo e ʻofa haohaoa lahi. Ko ha meʻa faingataʻa moʻoni ia ke fai—ke fakamahinoʻi lelei e angahalá mo e tokotaha fai angahalá. ʻOku ou ʻilo ha meʻa siʻi ʻoku faingataʻa ange hono fakafaikehekeheʻí—pe faingataʻa ange ke lea ʻaki—ka kuo pau ke tau feinga ʻi he ʻofa ke fai ia. Siʻi kāinga, mo u tui mai kiate au, ko e māmani ʻoku tau ngaʻunu ki aí, te tau maʻu ai ha faingamālie lahi ke fakatupulaki ha faʻahinga mālohi, fakahaaʻi ha loto-toʻa, mo ha faʻahinga manavaʻofa—pea fai kotoa ʻeni ʻi he taimi tatau pē. ʻOku ʻikai ke u lea atu ki he ngaahi founga ngaohi ʻulú pe hau ʻi ho ihú.

Lēsoni 3: Fakaʻaongaʻi e Ngaahi Mahuʻinga ʻo e Ongoongoleleí ke Tokoniʻi e Ngaahi Tūkui Koló mo e Fonuá.

Fakaʻosí, ko ha talanoa faingataʻa mei Kansas City. He ʻikai ke hoko hatau tokolahi ko ha kau polisi pe fakafofonga ʻi ha ngāue fakasōsiale pe hoko ko ha fakamaau ke ngāue ʻi he fakamaauʻangá, ka ʻoku totonu ke tau tokanga kotoa ki he lelei ʻa e niʻihi kehé mo e malu fakaeʻulungaanga ʻa hotau koló. Naʻe tuku kakato ʻe ʻEletā Quentin L. Cook ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá haʻane lea he konifelenisi lahí ki he kaveingá ni he taʻu ʻe ua kuohilí. ʻI he fie maʻu ko ia ke tau tākiekina e sosaietí ʻo fakalaka atu mei hotau ʻapí naʻá ne pehē:

“Makehe mei hono maluʻi hotau fāmili tonú, ʻoku totonu ke tau hoko ko ha maʻuʻanga maama ki hono maluʻi hotau koló. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, ‘Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ʻi he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhi ke nau mamata ki hoʻomou ngāue leleí, pea fakamālōʻia ʻa hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí.’ …

“ʻI hotau māmani ʻoku fakautuutu ai e taʻe fai totonú, ʻoku mahuʻinga ke hoko e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻoku fakatefito ʻi he tui fakalotú ko e [konga ia ʻo e meʻa] ʻoku malangaʻi ki he kakaí. …

“Ko e tui fakalotú ko ha maʻuʻanga maama, ʻilo, mo e poto pea kau lelei ki he sosaietí ʻi ha founga fakaofo.” 20

Kapau he ʻikaike tau ʻave e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí ki hotau koló mo hotau fonuá, ko hono moʻoní he ʻikai pe ke feʻunga e kau polisí ia—he ʻikai pē tokolahi feʻunga ha kau Isaac Freestones—ke fakamālohia e ʻulungaanga fakaeangamaʻá neongo kapau ʻe fakamālohiʻi. He ʻikai pē ke lava. Ko e fānau ko ia ʻi ha ʻapi ʻoku ʻikai ʻi ai ha meʻakai pe valá ko e ngaahi foha mo e ʻofefine ia ʻo e ʻOtuá. ʻOku halaia lahi ange e faʻeé, koeʻuhí he ʻoku motuʻa ange pea totonu ke fakapotopoto ange, ka ko ha ʻofefine mo ia ʻo e ʻOtuá. Mahalo ʻe fie maʻu ha ʻofa ʻoku kiʻi fefefeká ʻi ha founga lelei, ʻo aʻu ki ha founga fakalao, ka kuo pau ke tau feinga ke tokoni ʻi he taimi mo e feituʻu te tau lava aí koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke tau liʻaki ʻetau lotú ʻi heʻetau ʻalu ki he sipotí, neongo ʻa e fai taʻe ʻofa mo anga taʻetaau mai ʻa e niʻihi kehé.

He ʻikai ke tau lava ʻo fakaleleiʻi e palopalema fakafoʻituituí pe fakasōsiale kotoa pē ʻo e māmaní ʻi heni he pooni. ʻI heʻetau mavahe atu he efiafi ní, ʻe kei ʻi ai pē ʻa e masivá mo e liʻekiná, taʻe maʻu ngāué, ngaohi koviá mo e faiangahalá, fakamamahí mo e faingataʻá ʻi hotau kaungāʻapí mo e koló mo e puleʻangá. He ʻikai ke tau lava ke fai e meʻa kotoa pē, kae hangē ko e lea motuʻa ʻoku pehē, te tau lava pē ke fai ha meʻa. Ko e tali ki he ui ʻa e ʻOtuá, ko e fānau ʻa ʻIsilelí te nau fai iá—ʻikai ke hola he taimí ni mei Papilone ka ke fakafepakiʻi ia. ʻOku ʻikai ko ha launoa pe talaihangamai, ka te tau lava ʻo moʻui lahi ʻaki mo taʻe ueiʻa ʻetau tui fakalotú ʻo tau ʻilo ai e faingamālie kehekehe ke tokoniʻi e ngaahi fāmilí, tāpuekina e kaungāʻapí, mo maluʻi e niʻihi kehé, kau ai e toʻutangata kei tupu haké.

Moʻui ʻi ha Founga te ne Fakahaaʻi Hoʻo ʻOfa Kia Sīsū Kalaisí

Ne ʻikai ke u lea ʻaki e foʻi lea faifekaúʻo ʻuhinga telia naʻa mou manavasiʻi ai ʻo fakakaukau ki he sote hina mo e pine. ʻOua naʻa mou fakangatangata e meʻá ni. Sio ki ha meʻa lahi ange—mo e fie maʻu ʻoku lahí—ke vahevahe maʻu pē e ongoongoleleí, tatau ai pē pe te ke ngāue fakafaifekau taimi kakato pe ʻikai. ʻOku ui e Kāingalotú ko e meʻa fakatupu ʻo e maá, ko e māsima ʻoku ʻikai pē toe mole hono koná, ko ha maama ʻoku tuʻu ʻi ha moʻunga pea ʻikai pē toe fufuuʻi ʻi lalo ʻi he puha fuá. Pea ʻi homou toʻú—meimei ko e 18 ki he 30—ko ha taimi ia ʻi he moʻui ʻa ha taha ʻe meimei ke tali ai ʻe homou ngaahi mahení e ongoongoleleí kapau ʻe ʻoatu ia kiate kinautolu. ʻOku tau ʻilo ia. Kuo ʻi ai ha ngaahi fakatotolo ʻi he Siasí kuó ne fakahā mai ia kiate kitautolu.

Ko ia kamata leva! Kapau te tau fai mo lea ʻaki e meʻa totonú pea tokoni ʻofa ʻaki ʻetau leá moʻetau ngaahi ngāué, pea ʻi he taimi ʻe fakanounouʻi ai ʻe he Fakamoʻuí mo fakaʻosi ʻEne ngāue ʻo e māʻoniʻoní, pea folofola mai kuo ngata e taimí ʻi he fuʻu toʻutangata fakaʻosí ni pea ʻoku hāʻele mai ʻi Hono nāunaú, te Ne ʻiloʻi kitautolu—ʻa koe mo au, ʻa kitautolu kotoa—ne fai hotau lelei tahá, feinga ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí, feinga ke fakalakalakaʻi ʻetau moʻuí mo hotau Siasí mo hotau sosaietí he founga lelei taha te tau malavá. ʻOku ou loto moʻoni ke Ne hāʻele maí ʻoku ou moʻui ʻaki e ongoongoleleí. ʻOku ou loto ke fakaʻohovaleʻi au lolotonga haʻaku fakamafola atu e tuí mo fai ha ngāue lelei. ʻOku ou loto ke folofola mai e Fakamoʻuí kiate au ʻo pehē: “Jeffrey, ”—he ʻokú Ne ʻafioʻi hotau ngaahi hingoá kotoa—“ ʻoku ʻikai ke u fakatokangaʻi koé ʻi ho tuʻungá ka ko e anga hoʻo moʻuí ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻokú ke feinga ke taukapoʻí. ʻOku ou mamata ki he angatonu ho lotó. ʻOku ou ʻafioʻi hoʻo tomuʻa feinga ke ʻai ha ngaahi meʻa ke lelei angé ka ko e lelei tahá hoʻo feinga ke ke lelei angé, pea mo hoʻo fakamafola ʻeku leá mo taukapoʻi ʻeku ongoongoleleí ki he niʻihi kehé ʻi he founga manavaʻofa taha ʻokú ke lavá.”

“ʻOku ou ʻilo naʻe ʻikai ke ke lavameʻa maʻu pē,” Kuo pau pē ke ne folofola, “koeʻuhi ko hoʻo angahalá pe ngaahi tūkunga ʻo e niʻihi kehé, ka ʻoku ou ʻilo naʻá ke feinga angatonu ke fai ia. ʻOku ou tui moʻoni ʻi hoku lotó ʻokú ke ʻofa moʻoni ʻiate Au.”

ʻOku ou loto ke hoko ha meʻa pehē ʻo laka ange ia ʻi ha toe meʻa ʻoku ou fie maʻu ʻi he moʻui matelié ni. ʻOku tau fie maʻu ia. ʻIsileli, ʻIsileli, ʻoku ui ʻa e ʻOtuá ke tau moʻui fakatāutaha ʻaki e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he founga iiki ʻo aʻu ki he lalahi, pea tokoniʻi kinautolu ʻoku ʻikai ke teunga pe ʻulungaanga tatau mo kitautolú, pea (ʻi ha feituʻu te ke lava ai) ke ngāue tokoni he koló ʻi he lahi taha te ke ala lavá.

ʻOku ou tuku atu ʻa ʻeku fakamoʻoní mo ha tāpuaki fakaeʻaposetolo maʻamoutolu takitaha he pooni. ʻOku ou tāpuakiʻi kimouotlu ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo e mafai kuó u maʻú ke tokoni atu ke mou fai ai, pea ke mou ʻiloʻi ʻoku ʻofaʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá, mo fie maʻu kimoutolu ʻi he kuonga maʻongaʻonga fakaʻosi ko ʻeni ʻoku vave ange ai e meʻa kotoa pea lahi mo e meʻa ʻoku ʻamanaki mai ki aí. ʻOku ou tāpuekina kimoutolu ʻaki e mafai fakaeʻaposetoló, ke tali hoʻomou lotú mo e ngaahi holi māʻoniʻoní, pea toʻo atu hoʻomou manavasiʻí, pea mālohi homou tuʻá mo e umá mo e lotó ki he ngaahi kavenga ʻoku hilifaki atú. ʻOku ou tāpuekina kimoutolu ʻi hoʻomou feinga ke maʻa homou lotó, pea ʻoatu kimoutolu ko ha meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtuá ki hono fokotuʻu ʻo Saione ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻi ha feituʻu pē ʻoku mou ʻi ai. ʻOku ou tāpuekina kimoutolu ke mou fefaitotonuʻaki, pea tokoniʻi kinautolu ʻokuʻikaike tau kau fakatahá. Kae hiliō aí, ʻoku ou tāpuekina kimoutolu ke mou hoko ko e kaungāmeʻa ʻo e Fakamoʻui ʻo e māmaní, ke ʻiloʻi fakatāutaha Ia, pea falala ʻi he feohi mo Iá.

ʻOku ou ʻofa ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku ou feinga ke hoko ko ʻEne tamaioʻeikí, mo ʻetau Tamai Hēvaní, naʻá Ne ʻofa lahi ke foaki mai Ia maʻatautolu. ʻOku ou ʻiloʻi ia, ʻo fakatatau ki he meʻaʻofa ko iá, ʻoku ui e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní pea ʻokú Ne ʻamanaki mai te tau tali ki ai pea toe anga faka-Kalaisi ange, toe māʻoniʻoni ange he tuʻunga ʻoku tau ʻi ai he taimi ní ʻo vilitaki ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí pea fokotuʻu ʻa Saione. ʻOku ou toe ʻilo te Ne ʻomi ʻa e mālohí mo emāʻoniʻoní maʻatautolu ke tau hoko ko e kau ākonga moʻoni kapau te tau kōlea ia. ʻOku ou fakamoʻoni ki hono fakalangi ʻo e ngāué ni, ki he ʻofa mo e nāunauʻia ʻo e ʻOtua Māfimafí, pea mo e Fakalelei taʻefakangatangata ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻo aʻu mai ki he siʻi tah aʻo kituatolú. ʻOku ou tāpuakiʻi kimoutolu ʻaki e ʻamanaki lelei ko ʻeni ki he fiefia mo e māʻoniʻoni ʻi he pooni, ʻapongipongi pea taʻengata, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “ʻA Kimoutolu ʻa e Kau Faifekau,” Ngaahi Himí, fika  202.

  2. “ʻIsileli, ʻIsileli, ʻOku Ui ʻa e ʻOtuá,” Ngaahi Himí, fika 6.

  3. Vakai,ʻĒpalahame 2:3.

  4. Vakai, ʻEkesōtosi 1:7–14.

  5. “ʻIsileli, ʻIsileli, ʻOku Ui ʻa e ʻOtuá,” Ngaahi Himí,fika 6.

  6. Vakai, 1 Nīfai 2:2.

  7. Vakai, 1 Nīfai 18:22–24.

  8. Vakai, ʻEta 6:5–13.

  9. Vakai, Perry Miller, Errand into the Wilderness (1984), 2–3.

  10. “Haʻu ʻE Kāinga ʻOua ʻE Manavahē,” Ngaahi Himí, fika 18.

  11. Ne pehē ʻe Pōlika ʻIongi ʻi he James S. Brown, Life of a Pioneer (1971), 121.

  12. Isaac Freestone, aʻusia ne vahevahe mo e tokotaha faʻu tohí ʻi 5 Mē  2012.

  13. Mōsaia 18:9.

  14. Luke 23:34.

  15. Sione 7:24.

  16. George MacDonald, The Unspoken Sermons (2011), 264.

  17. Mātiu 7:6.

  18. Vakai, Dallin H. Oaks, “‘Judge Not’ and Judging,” Ensign,ʻAokosi 1999, 6–13.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 64:13.

  20. Quentin L. Cook, “Tuku Ke Ulo!” Ensign mo e Liahona, Nōvema 2010, 28–29.

© 2012 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē. Fakangofua ʻi he lea faka-Pilitāniá: 5/12. Fakangofua ke liliú: 5/12. Liliu ʻo e Israel, Israel, God Is Calling. Tongan. PD50039052 900