Vahe 1

Vahe 1: Ko Sīsū Kalaisi—Hotau Hala pē Taha ki he ‘Amanaki Leleí mo e Fiefiá

“Kapau ‘oku fakatefito ‘etau mo‘uí mo ‘etau tuí ‘ia Sīsū Kalaisi mo ‘Ene ongoongolelei kuo fakafoki maí, he ‘ikai ha fehalaaki ia ‘e tu‘uloa.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Ko ha kaveinga mahu‘inga ‘i he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitaá ‘a e nonga, fakamo‘ui, mo e fiefia mo‘oni ‘oku toki ma‘u pē ‘i he feinga ha taha ke ‘ilo‘i mo muimui ‘ia Sīsū Kalaisí. Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘oku “‘ikai ngata pē ‘i he hoko ‘a e founga ‘a Kalaisí ko e founga pē taha ‘oku totonú, ka ko e founga pē taha ia ki he ‘amanaki leleí mo e fiefiá,”¹

Na‘e pehē foki mo e fakahangatonu ‘o e fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni Hanitā e misiona fakalangi ‘o e Fakamo‘uí. Na‘á ne pehē, “‘I he‘eku hoko ko e ‘Aposetolo mo e fakamo‘oni makehe ‘o Kalaisí, ‘oku ou fakahoko atu ai ‘eku fakamo‘oni mamalu ko e mo‘oni ko Sīsū Kalaisi ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá.” “Ko Ia ‘a e Mīsaia na‘e nofo ‘amanaki ki ai ‘a e kikite fakaepalōfita ‘a e kau palōfita ‘o e Fuakava Motu‘á. Ko Ia ‘a e ‘Uta‘anga ‘o ‘Isileli, ‘a ia na‘e lotua ‘Ene hā‘ele maí ‘e he fānau ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake, pea mo Sēkope ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi senituli lōloa ‘o e lotú. …

“‘Oku fai ‘eku fakamo‘oní ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku ou ‘ilo hono mo‘oni ‘o Kalaisí ‘o hangē kuó u mamata mo ongo‘i ‘aki hoku telingá. ‘Oku ou ‘ilo‘i foki ‘e fakamo‘oni‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ko e mo‘oni ‘eku fakamo‘oní ‘i he loto ‘o kinautolu kotoa ‘oku fanongo ‘aki ‘a e telinga ‘o e tuí.”²

Na‘e tu‘o uofulu tupu ‘a e folau ‘a Palesiteni Hanitā ki he Fonua Tapú, ‘i he‘ene ongo‘i na‘e tohoaki‘i ia ki he ngaahi potu na‘e ngāue ai ‘a Sīsuú. Na‘e pehē ‘e ‘Eletā Sēmisi E. Fausi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá “na‘e hangē ‘a Selusalema ha makinitó ki ai. … Hangē na‘e ‘ikai lava ‘o fakatōlia‘i ‘ene faka‘amu ke ‘i he feitu‘u na‘e hā‘ele mo faiako ai ‘a e Fakamo‘uí. Na‘e sai‘ia ‘i he ngaahi feitu‘ú kotoa mo e ngaahi ongo ne fanongo ki aí. Na‘e sai‘ia mo‘oni ‘i he feitu‘u Kālelí. Ka na‘e ‘i ai ha feitu‘u na‘e sai‘ia taha ai ‘i he ngaahi feitu‘ú kotoa. Na‘á ne fa‘a pehē ma‘u pē, ‘Tau toe ō tu‘o taha pē ki he Fonualotó ‘i he Ngoué, hangē ko ‘etau fa‘a fai ‘i mu‘á.’ Na‘e tangutu ai ‘o fakalaulauloto ‘o hangē kuó ne avangi atu e veilí ‘i hono vaha‘a mo e Fakamo‘uí.”³

“Ko e hā hono tu‘o lahi ‘o ‘etau fakakaukau ki he Fakamo‘uí? Ko e hā hono loloto pea mo e lahi ‘etau fakahounga‘i mo e lahi ‘etau fakakaukau ki He‘ene mo‘uí? Ko e hā Hono mahu‘inga ‘i he‘etau mo‘uí?”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

[Kuo pau] ke tau ‘ilo lahi ange kia Kalaisi ‘i he tu‘unga ‘o ‘etau ‘ilo he taimi ní pea kuo pau ke tau manatu lahi ange kiate Ia ‘i ha toe taimi ‘i mu‘a.

‘Oku hiva loto ‘apasia ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní:

[Sīsū, ‘i he‘eku fakakaukau ki he ‘afioná
Fonu hoku lotó he fiefiá;
Fakafiefia ange ke vakai ki ho fofongá
Mo mālōlō ‘i ho ‘afio‘angá.] …

… Ko e hā hono tu‘o lahi ‘etau fakakaukau ki he Fakamo‘uí? Ko e hā hono loloto pea mo e lahi ‘etau fakahounga‘i mo e lahi ‘etau fakakaukau ki He‘ene mo‘uí? Ko e hā Hono mahu‘inga ki he‘etau mo‘uí?

Hangē ko ‘ení, ko e hā hono lahi ‘o ha ‘aho angamaheni, ha uike ngāue, pe māhina mole vave ‘oku tuku kia “Sīsū, ‘i he‘eku fakakaukau ki he ‘afio ná”? Mahalo ko hatau ni‘ihi, ‘oku ‘ikai fe‘unga.

Ko e mo‘oni ‘e toe nonga ange ‘a e mo‘uí, ‘e toe mālohi ange ‘a e nofo-malí mo e fāmilí, ko e mo‘oni ‘e toe malu ange ‘a e kaungā‘apí mo e ngaahi pule‘angá pea anga‘ofa ange mo langaki mo‘ui, kapau ‘e fakafonu lahi ange hotau lotó ‘e he “fiefia” ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.

Kapau he ‘ikai ke tau tokanga lahi ange ki he ngaahi fakakaukau hotau lotó, ‘oku ou fifili pe ko e hā ha ‘amanaki ‘oku tau ma‘u ke ‘ekea ‘a e fiefia lahi ange ko iá, ‘a e pale fakafiefia angé: ‘a hono “fofonga [‘ofa] ke siofia” ‘i ha ‘ahó / Pea mo hono mālōlō‘anga fiefiá.”

‘I he ‘aho kotoa pē ‘o ‘etau mo‘uí pea mo e fa‘ahita‘u kotoa pē ‘o e ta‘ú …, ‘oku ‘eke mai ‘e Sīsū kiate kitautolu takitaha, ‘o hangē ko ia na‘á Ne fai hili ‘Ene hū ikuna ki Selusalema ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, “Ko e hā [ho‘omou fakakaukau] kia Kalaisí? ko e foha ia ‘o hai?” (Mātiu 22:42.)

‘Oku tau fakahaa‘i ko e ‘Alo ia ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke toutou ue‘i hotau laumālié ‘e he mo‘oni ‘o e me‘a ko iá.⁴

[Kuo pau] ke tau ‘ilo lahi ange kia Kalaisi ‘i he tu‘unga ‘o ‘etau ‘ilo he taimi ní pea kuo pau ke tau manatu lahi ange kiate Ia ‘i ha toe taimi ‘i mu‘a; kuo pau ke tau tauhi kiate ia ‘i ha loto to‘a lahi ange ne tau tauhi ai kiate Ia ‘i mu‘a. Pea te tau toki inu ‘a e vai ‘oku mapunopuna hake ki he mo‘ui ta‘engatá mo kai ‘a e mā ‘o e mo‘uí.⁵

“‘Ofa te tau hoko ko ha kau muimui mo e ākonga lī‘oa ange ‘o Kalaisi. ‘Ofa te tau mata‘ikoloa ‘aki Ia ‘i he‘etau fakakaukaú mo lea ‘aki Hono huafá ‘i he ‘ofa.”

Ko Sīsū pē taha ‘a e ma‘u‘anga mo‘oni ‘o e ‘amanaki leleí mo e fiefiá.

[Si‘i ‘uta‘anga ‘o e loto fakatomalá kotoa,
Ko e fiefia‘anga ‘o e angamaluú kotoa,
Ki he hingá, ‘oku lahi ho‘o anga‘ofá!
Mo ho‘o leleí kia kinautolu ‘oku feingá!]

Ko ha kupu mālie mo‘oni ‘o e hivá, ko ha pōpoaki ‘o e ‘amanaki lelei ‘oku fakama‘u ki he ongoongolelei ‘o Kalaisí! ‘Oku ‘i ai ‘apē ha taha ‘iate kitautolu, ‘i ha fa‘ahinga tūkunga ‘o e mo‘uí, ‘oku ‘ikai ke ne fie ma‘u ha ‘uta‘anga mo kumia ha fiefia lahi ange? Ko e ngaahi fie ma‘u mo e ngaahi faka‘ānaua fakamāmani lahi ‘eni ‘a e loto ‘o e tangatá, pea ko e ngaahi tala‘ofa ‘ia ‘a Kalaisi ki Hono kau muimuí. ‘Oku foaki ‘a e ‘amanaki leleí ki he “loto fakatomala kotoa” pea ma‘u ‘a e fiefiá ‘e he “angamalū kotoa.”

Ko e loto fakatomalá ‘oku ‘i ai hono totongi—‘oku mole ai hotau loto hikisiá mo ‘etau mūnoá, ka ‘oku tautautefito ki he mole ‘etau ngaahi angahalá. Pea, hangē ko ia na‘e ‘ilo ‘e he tamai ‘a e Tu‘i ko Lamonaí ‘i he senituli ‘e uofulu kuo hilí, ko e totongi ‘eni ‘o e ‘amanaki lelei mo‘oní. Na‘á ne kalanga ai, “‘E ‘Otua,… ‘ofa mu‘a ‘o fakahā mai koe kiate au, pea te u li‘aki kotoa ‘eku ngaahi angahalá koe‘uhí ke u ‘ilo‘i koe pea ke fokotu‘u hake au mei he maté, pea fakamo‘ui au ‘i he ‘aho faka‘osí.” (‘Alamā 22:18.) Ko e taimi te tau loto ai mo kitautolu ke li‘aki kotoa ‘etau ngaahi angahalá ke ‘ilo Ia mo muimui ‘iate Iá, ‘e fakafonu mo kitautolu foki, ‘aki ‘a e fiefia ‘o e mo‘ui ta‘engatá.

Kae fēfē ‘a e angamaluú? ‘Oku ‘ikai ha falukunga kakai ia ‘oku tu‘u laine ke fakatau ha ngaahi tohi ‘e fakaafe‘i ai ke angamalū ‘i ha māmani mātu‘aki femo‘uekina ‘i he mālohi fakafou ‘i he fakailifia mo e feinga ke mu‘omu‘á. Ka ‘e ma‘u ‘e he angamaluú ‘a e māmaní, ko ha ikuna faka‘ofo‘ofa ia—‘oku fai ‘o ‘ikai kau ai ha fakailifia! ‘E vave mai pe ‘amui ange, ka ‘oku tau lotu ke vavé ni mai kae ‘ikai ‘amui ange, hono fakamo‘oni‘i ‘e he taha kotoa ko e founga ‘a Kalaisí ‘oku ‘ikai ngata ‘i he‘ene hoko ko e founga totonu pē tahá, ka ko e founga taupotu taha pē ia ki he ‘amanaki leleí mo e fiefiá. ‘E peluki ‘a e tui kotoa pea vete ‘e he ‘elelo kotoa ‘oku lelei ange ‘a e angavaivaí ‘i he anga-fīta‘á, ‘oku lelei ange ‘a e anga‘ofá ‘i he fakamālohí, pea ‘oku teke‘i ‘e he le‘o mokomokó ‘a e ‘itá. Ko e faka‘osingá, kuo pau ke tau tatau ange mo Ia, pea toe vave ange ‘i he taimi ‘e lava aí. …

Sīsū, hotau fiefia‘anga,
Hotau palé Ia;
[Sīsū] hotau lāngilangí,
Nofo ʻitānití.

Ko ‘eku faka‘ānaua fakatautahá ia mo ‘eku faka‘amu ki he māmaní kotoa. … ‘Oku ou fakamo‘oni ko Sīsū ‘a e ma‘u‘anga mo‘oni pē taha ‘o e fiefia ‘oku tu‘uloá, pea ‘oku ‘iate Ia ‘a ‘etau nonga pē taha ‘oku tolongá. ‘Oku ou faka‘amu ke Ne hoko ko hotau “lāngilangi ‘i he taimí ni,” ‘a e lāngilangi ko ē ‘oku tau takitaha faka‘amuá pea mo e pale pē taha ‘e lava ke fakamahu‘inga‘i ‘e he tangatá mo e ngaahi pule‘angá. Ko Ia hotau pale ‘i he mo‘uí ni pea ‘i ‘itānití. Ko e toenga ‘o e ngaahi palé ‘e ta‘e-‘aonga. ‘Oku mōlia ‘a e ngeia ‘o e taha kotoa fakataha mo e taimí pea movete fakataha mo e ngaahi ‘elemēnití. ‘I hono faka‘osingá, … he ‘ikai ke tau ma‘u ha fiefia mo‘oni kae ‘ia Kalaisi pē.

… ‘Ofa te tau hoko ko ha kau muimui mo e ākonga lī‘oa ange ‘o Kalaisi. ‘Ofa te tau mata‘ikoloa ‘aki Ia ‘i he‘etau fakakaukaú pea lea ‘aki hono huafá ‘i he ‘ofa. ‘Ofa te tau tū‘ulutui ‘i Hono ‘aó ‘i he angamalū mo e anga‘ofa. ‘Ofa te tau tāpuaki‘i mo tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau lava ‘o fakahoko e me‘a tatau.⁶

Ko e fie ma‘u lahi taha ‘i he māmani kotoa ko ha tui mālohi mo mo‘oni ki he Fakamo‘uí mo ‘Ene ngaahi akonakí.

‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau pehē kuo ‘osi e kuonga ‘o e tui ki he Tohi Tapú. ‘Oku ‘osi koā e kuonga ‘o e tui ki he ‘Otuá, kia Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua Mo‘uí? ‘Oku ‘osi koā e kuonga ‘o e tui ki He‘ene feilaulau fakaleleí pea mo e toetu‘ú? Kapau ko ia, ta teu pehē kuo ‘osi hoku kuongá pea ‘oku ‘osi mo e kuonga ‘o e Siasí. Na‘e ako‘i ‘e he ‘Eikí ‘i ha founga mahinongofua ‘aupito ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá mo e ngaahi lēsoni ‘okú ne ‘omi ‘a e fiefiá kiate kinautolu ‘oku nau ma‘u ha tui ke tuí. ‘Oku ngali ta‘e‘uhinga ke tau pehē ‘oku fie ma‘u ke fakaonopooni ‘a e ngaahi akonaki ko ‘eni ‘a e ‘Eikí. ‘Oku fekau‘aki ‘Ene pōpoakí mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ta‘engata.⁷

Ko e fie ma‘u lahi taha ‘i he kuonga ní, ‘o tatau mo e kuonga kotoa pē kimu‘a ‘iate kitautolu pea mo e kuonga kotoa pē ‘e muiaki maí, ko ha tui mālohi mo mo‘oni ki he ngaahi tefito‘i akonaki ‘a Sīsū ‘o Nasaletí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí. Koe‘uhí ‘oku fakasītu‘a‘i ‘e ha tokolahi ‘a e ngaahi akonaki ko iá, ‘oku totonu ke hoko ia ko ha ‘uhinga lahi ange ke fakahaa‘i ai ‘e he kau tui mo‘oni ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a hono mo‘oní pea mo fakahaa‘i ‘i he sīpinga lelei ‘a e mālohi mo e nonga ‘o e mo‘ui anga-mā‘oni‘oni mo leleí. …

Ko e hā e ‘ulungaanga ‘oku totonu ke tau fakahaa‘i ‘i he taimi ‘oku faka‘ita‘i, ‘ikai mahino, ngaohi kovi‘i mo ta‘e-totonu, pe faiangahala mai ai kiate kitautolú? Ko e hā e me‘a ‘oku totonu ke tau fai kapau ‘oku fakaloto-mamahi‘i kitautolu ‘e kinautolu ‘oku tau ‘ofa aí, pe ‘ikai ma‘u e hiki he ngāué, pe tukuaki‘i loi, pe tukuaki‘i ta‘e-totonu ‘etau ngaahi taumu‘á?

Te tau fakafepaki‘i? Te tau fai e me‘a kotoa pē ke tau mālohi? ‘Oku tau toe foki ki he mata ki he matá mo e nifo ki he nifó, pe … ‘oku tau fakatokanga‘i ‘oku iku e me‘á ni ke tau kui mo ‘ikai toe lava ‘o lea? …

Na‘e fai mai ‘e Kalaisi ‘i he ngeia ‘o ‘Ene mo‘uí mo e sīpinga lelei ‘o ‘Ene ngaahi akonakí ha fale‘i lahi pea fakamuimānoa ma‘u pē ‘aki ha ngaahi tala‘ofa pau. Na‘á ne faiako ‘i he ngeia mo e mafai ‘o ne fakafonu ‘aki ‘a e ‘amanaki leleí ‘a e potó mo e ta‘e‘iló, ‘a e tu‘umālié mo e masivá, ‘a e mo‘ui leleí mo e mahamahakí.⁸

Feinga ke fakatupulaki ha fakamo‘oni fakatāutaha kia Sīsū Kalaisi pea mo e fakaleleí. Ko e ako ki he mo‘ui ‘a Kalaisí mo ha fakamo‘oni ki Hono mo‘oní, ko ha me‘a ia ‘oku totonu ke tau takitaha fekumi ki ai. Te tau holi ke mo‘ui tatau ange mo Ia, ‘i he mahino kiate kitautolu Hono misioná, pea mo e fakalelei na‘á Ne fakahokó.⁹

‘E lava ke fakanonga ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ngaahi matangi mālohi ‘i he‘etau mo‘uí.

Ko e taimi te tau tui ai ki he Fakamo‘uí, te Ne fakanonga ‘a e ngaahi tahi hou ‘i he‘etau mo‘uí.

Kuo tau takitaha mamata kotoa ‘i ha ngaahi matangi mālohi fakafokifā ‘i he‘etau mo‘uí. Ko ha ni‘ihi ‘o kinautolu …‘e lava ke fakailifia mo malava ke fakatupu maumau. ‘I he‘etau hoko ko e ni‘ihi fakafo‘ituitui, ngaahi fāmili, tukui kolo, mo e ngaahi pule‘angá, pea na‘a mo e siasí, kuo tau fa‘a tofanga ‘i ha ngaahi taufa fakatu‘upakē kuó ne ‘ai ke tau kole ‘i ha fa‘ahinga founga, “‘Eiki, ‘oku ‘ikai te ke tokanga‘i te tau mate?” [Ma‘ake 4:38.] Te tau fanongo ‘i ha fa‘ahinga founga ‘i he malū he tolona ‘a e matangí ki he, “Ko e hā ‘oku mou manavasi‘i pehē aí? Ko e hā ‘oku ‘ikai ai ha‘amou tuí?” [Ma‘ake 4:40.]

‘Oku ‘ikai hatau taha ‘e fie fakakaukau ‘oku ‘ikai ha‘atau tui, ka te u pehē ‘oku taau ‘i he me‘á ni ‘a e valoki angalelei ‘a e ‘Eikí. Ko e Sihova ma‘ongo‘onga ko ‘eni, ‘a ia ‘oku tau pehē ‘oku tau falala ki Ai pea ko Hono huafá kuo tau ‘ai kiate kitautolú, ‘a e tokotaha na‘á Ne folofola, “Ke [‘i] ai ‘a e ‘atā ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi vaí, ke vahe‘i ‘a e ngaahi vaí mei he ngaahi vaí.” (Sēnesi 1:6.) Pea ko Ia foki ‘a e taha na‘á Ne folofola, “Ke fakataha ‘a e ngaahi vai ‘i he lalo langí ki he potu pē taha, pea ke hā mai ‘a e mōmoá.” (Sēnesi 1:9.) ‘Ikai ngata ai, ko Ia na‘á Ne vaeua ‘a e Tahi Kulokulá, ‘o lava ‘a e kau ‘Isilelí ke fononga ‘i he kelekele mōmoá. (Vakai, ‘Ekesōtosi 14:21–22.) Ko e mo‘oni ‘oku totonu ke ‘oua na‘a fai ha ‘ohovale ‘i He‘ene lava ke fekau ha ngaahi ‘elemēniti ‘e ni‘ihi na‘e houtu‘u ‘i he Tahi ‘o Kālelí. Pea ‘oku totonu ke fakamanatu mai he‘etau tuí te Ne lava ‘o lolomi ‘a e tahi hou ‘i he‘etau mo‘uí. …

Te tau foua kotoa ha ngaahi faingata‘a ‘i he‘etau mo‘uí. Te u pehē te tau lava ‘o fakapapau‘i ‘a e me‘a ko iá. Ko hanau ni‘ihi ‘e lava ke nau tafihu mo maumau pea mo fakatupu ‘auha. Ko hanau ni‘ihi ‘e a‘u ‘o nau sivi‘i ‘etau tui ki he ‘Otua ‘ofa ‘a ia ‘okú Ne ma‘u ‘a e mālohi ke fai ha fakanonga koe‘uhí ko kitautolu.

Te u pehē ‘e folofola ‘a e Tamai ‘atautolu kotoa peé ‘i he ongo me‘a fakatutá ni, “Ko e hā ‘oku mou manavasi‘i pehē aí? ‘oku fēfē ‘a e ‘ikai ke mou ma‘u ha tuí?” Pea kuo pau foki ke hoko ia ko e tui ‘i he mo‘uí kakato, ‘i he me‘á kotoa, ‘i he kotoa ‘o ‘etau mo‘uí, kae ‘ikai ‘i he fanga ki‘i me‘a iiki mo e ngaahi momeniti faingata‘á pē. …

Na‘e folofola ‘a Sīsū, “Te mou ma‘u ‘a e mamahí ‘i māmani: ka mou loto to‘a; kuó u iku‘i ‘a māmani.” (Sione 16:33.)¹⁰

‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke tau manavasi‘i pe ‘e liliu ‘etau ngaahi tailiilí ko e fiefia, ‘i he‘etau fakatefito ‘etau mo‘uí ‘i he Fakamo‘uí.

‘Oku fe‘unga ‘eku ‘ilo ki hoʻomou mo‘ui femo‘uekina pea felemofafó ke u ‘ilo‘i ai ‘oku mou fa‘a ta‘efiemālie ‘i he taimi ‘e ni‘ihi. ‘E lava ke ke ki‘i loto hoha‘a mei he taimi ki he taimi. ‘Oku ou ‘ilo kātoa ia. …

Ko ‘eku pōpoaki kiate kimoutolu ‘i he ‘aho ní ke “‘oua ‘e manavahē, ‘e tākanga tokosi‘i.” ‘Oku fakataumu‘a ia ke ne fakalotolahi‘i koe ke ke fiefia ‘i he ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘uí. ‘Oku fakataumu‘a ia ke fakaafe‘i koe ke ke ongo‘i ‘a e fiefia lahi ‘o e mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí pea mo e ‘ofa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní. ‘Oku fakafiefia ‘a e mo‘uí, pea na‘a mo e taimi faingata‘á, pea ‘oku ‘i ai ‘a e fiefia, nēkeneka, mo e nonga lolotonga e fonongá, pea ‘oku ‘i ai ha konga lahi ‘o kinautolu ‘i he ngata‘anga ‘o e mo‘uí.

‘Io, ‘oku lahi ‘a e ngaahi me‘a ke hoha‘a ki aí—ko hanau ni‘ihi ko ha ngaahi me‘a faingata‘a ‘aupito—ka ko e ‘uhinga ia ‘oku tau ngāue ‘aki ai ‘a e ngaahi fakalea ‘a e ongoongoleleí hangē ko e tuí, mo e ‘amanaki leleí, pea mo e manava‘ofá. ‘I he‘etau hoko ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘oku tau ma‘u “‘a e mo‘uí ‘o lahi ‘aupito” pea ‘oku tau feinga ke fakamamafa‘i hotau ngaahi tāpuakí mo e ngaahi faingamālié ka tau holoki ‘etau loto mamahí mo e puputu‘u. ‘Oku pehē ‘e he folofolá, “Fekumi faivelenga, lotu ma‘u ai pē, pea loto-tui, pea ‘e fengāue‘aki fakataha ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē koe‘uhí ko ho‘omou leleí” (T&F 90:24). ‘Oku ou fie fakamanatu kiate kimoutolu ‘a e tala‘ofa ko iá. …

Kātaki ‘o manatu‘i ha me‘a ko ‘ení ‘e taha. Kapau ‘oku fakatefito ‘etau mo‘uí mo ‘etau tuí ‘ia Sīsū Kalaisi mo ‘Ene ongoongolelei kuo fakafoki maí, he ‘ikai ha me‘a ‘e lava ‘o fehalaaki ‘o tu‘uloa. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kapau ‘oku ‘ikai fakatefito ‘etau mo‘uí ‘i he Fakamo‘uí mo ‘Ene ngaahi akonakí, he ‘ikai ha toe lavame‘a ‘e lava ‘o tu‘uloa ‘ene tonú. …

‘Oku tau fa‘a fekuki kotoa mo ha ngaahi palopalema fakaemo‘ui-lelei—ko ha ni‘ihi ‘oku hoko ma‘u pē. Ko e puké mo e mahakí ko ha konga ia ‘o e kavenga ‘o e mo‘ui fakamatelié. Tui mo loto hangamālie. ‘Oku mo‘oni ‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pea ‘oku lahi fau e lelei ‘i he mo‘uí, neongo kapau ‘oku tau faingata‘a‘ia fakaesino. Ko ha me‘a fakafiefia ke ‘ilo‘i he ‘ikai ha toe lavea pe puke ‘i he Toetu‘ú.

Ko ha ni‘ihi ‘etau ngaahi palopalemá ‘e ala hoko mai ia ko ha ngaahi ‘ahi‘ahi. Ko ha ni‘ihi ‘e ala ko ha ngaahi fili faingata‘a fekau‘aki mo e akó pe ngāue ma‘u‘anga mo‘uí, pa‘angá pe nofo-malí. Ko e hā pē ho‘o kavenga mafasiá, te ke ma‘u ‘a e ivi ‘okú ke fie ma‘ú ‘ia Kalaisi. Ko Sīsū Kalaisi ‘a e ‘Ālifá mo e ‘Ōmeká, ko e kamata‘anga mo e ngata‘anga mo‘oní. ‘Okú Ne ‘iate kitautolu mei he kamata‘angá ki he ngata‘angá, pea ‘i he‘ene peheé ‘oku ‘ikai ko ha taha mamata pē ‘i he‘etau mo‘uí. …

Kapau ko e ha‘amonga ‘oku tau fefa‘uhi mo iá ko e angahala, ‘oku kei tatau pē ‘a e pōpoakí. ‘Oku ‘afio‘i ‘e Kalaisi ‘a e mafatukituki ‘o ‘etau ngaahi angahalá, he na‘á Ne ‘uluaki fuesia ia. Kapau ko ‘etau kavenga mafasiá ‘oku ‘ikai ko e angahala pe ko e ‘ahi‘ahi, ka ko e mahamahaki pe masiva pe li‘ekina, ‘oku kei tatau ai pē. ‘Okú Ne ‘afio‘i. …

Na‘á ne faingata‘a‘ia lahi fau ‘o laka ange ‘i he‘etau ngaahi angahalá. Ko Ia na‘e ui ‘e ‘Īsaia ko e “tangata ‘o e ngaahi mamahí” (‘Īsaia 53:3; Mōsaia 14:3) ‘okú Ne ‘afio‘i kānokato ‘a e palopalema kotoa pē ‘oku tau fou atu aí koe‘uhí he na‘á Ne fili ke fuesia ‘a e kanongatāmaki ‘o ‘etau ngaahi palopalemá mo ‘etau ngaahi mamahí. …

Kāinga, te mou ma‘u pea ‘e hoko atu ha ngaahi me‘a fakahoha‘a mo ha ngaahi pole kehekehe, ka mou talia fiefia ‘a e mo‘uí mo fonu ‘i he tui. Ako ma‘u pē ‘a e folofolá Lotu fakamātoato. Talangofua ki he le‘o ‘o e Laumālié mo e kau palōfitá. Fai ho tūkuingatá ke tokoni‘i e ni‘ihi kehé. Te mou ma‘u ha fiefia lahi ‘i he fa‘ahinga ngāue peheé. ‘Oku ‘i ai ha ‘aho nāunau‘ia ‘e liliu kotoa ai ho‘o ngaahi hoha‘á ko e fiefia.

Hangē ko ia na‘e tohi ‘e Siosefa Sāmita ki he Kāingalotu faingata‘a‘iá mei hono loki pōpula ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií:

Tau fai ‘i he loto fiefia ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau ma‘u ‘a e mālohi ke faí; pea te tau toki lava ‘o tu‘u ma‘u ‘i he loto fakapapau, ke mamata ki he fakamo‘ui ‘a e ‘Otuá, pea ke fakahā mai ‘a hono to‘ukupú [T&F 123:17; toki tānaki atu hono fakamamafa‘í].

[Ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Eikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:]

‘Oua ‘e manavahē, ‘e tākanga tokosi‘i; failelei; tuku ke kau fakataha ‘a māmani mo heli ke tau‘i kimoua, he kapau kuo langa ‘a kimoua ki he‘eku maká, ‘e ‘ikai te nau lava ‘o ikuna. …

Sio pē kiate au ‘i he fakakaukau kotoa pē; ‘oua ‘e tāla‘a, ‘oua ‘e manavahē.

Vakai ki he ngaahi lavea ‘a ia na‘e hoka‘i ai ‘a hoku vakavaká, kae ‘uma‘ā foki ‘a e ngaahi mata‘i fa‘o ‘i hoku ongo nimá mo e va‘é; tui faivelenga, tauhi ‘eku ngaahi fekaú, pea te mo ma‘u ‘a e pule‘anga ‘o e langí [T&F 6:34–37].¹¹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

Fakakaukau‘i pe ‘e founga fēfē ha‘o tali e ngaahi fehu‘i ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 1. ‘E founga fēfē ha‘atau ‘ai ‘a Sīsū Kalaisi ke toe mahu‘inga ange ‘i he‘etau mo‘uí? ‘E founga fēfē ha‘atau ‘ai Ia ke mahu‘inga ange ‘i hotau ‘apí? ‘E founga fēfē ha‘atau ‘ilo‘i lelei ange ‘a Kalaisi mei he tu‘unga ‘o ‘etau ‘ilo‘i Iá?
Ko e hā te “tau fai” ke ma‘u ‘a e ‘amanaki lelei, fiefia, pea mo e melino ‘oku foaki ‘e Kalaisí? (Vakai ki he konga 2.) Ko e fē ha taimi na‘á ke ongo‘i ai ‘a e ‘amanaki lelei, melino, pea mo e fiefia ‘oku ma‘u mei he Fakamo‘uí?
‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku hoko ai “ko e fie ma‘u lahi taha ‘i he māmaní kotoá ke tui mālohi mo mo‘oni ki he ngaahi tefito‘i akonaki ‘a Sīsū ‘o Nasaletí”? (Vakai ki he konga 3.) ‘E founga fēfē ha‘o lava ke fakahaa‘i ho‘o tui ki he ngaahi akonaki ‘a Kalaisí ‘i he taimi ‘oku faka‘ita‘i, ‘ikai mahino, ngaohi kovi‘i mo ta‘e-totonu, pe fai hala mai ai kiate kitautolú”?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e manavaheé mo e tuí? (Vakai ki he vahe 4.) ‘E founga fēfē hano tokoni‘i kitautolu ‘e he tuí ke tau ikuna‘i ‘a e manavaheé? Fakakaukau ki he ngaahi taimi ne fakanonga ai ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ngaahi faingata‘a ‘i ho‘o mo‘uí ‘i ho‘o tui kiate Iá.
‘E founga fēfē ha tokoni atu ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 5 ke ke “tali fiefia ‘a e mo‘uí,” ‘o a‘u ki he taimi ‘oku tau foua ai ‘a e loto mamahí, siva e ‘amanakí, pea mo e mahamahakí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakatupulaki ha ‘ilo ta‘engata? Kuo founga fēfē hano tokoni‘i koe ‘e he Fakamo‘uí ke ke ma‘u ha mo‘ui mahutafea ange?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

Mātiu 11:28–30; Sione 14:6; 2 Nīfai 31:19–21; ‘Alamā 5:14–16; 7:10–14; 23:6; Hilamani 3:35; 5:9–12; T&F 50:40–46; 93:1

Tokoni ki he Akó

“‘I ho‘o akó, fakatokanga‘i lelei ‘aupito ‘a e ngaahi fakakaukau ko ia ‘oku ha‘u ki ho ‘atamaí mo e ngaahi ongo ‘oku ha‘u ki ho lotó” (Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 21). Fakakaukau ke ke hiki ‘a e ngaahi ongo ‘okú ke ma‘ú, neongo kapau ‘e hangē ‘oku ‘ikai ke nau fekau‘aki mo e ngaahi lea ‘okú ke laú. Mahalo ko e ngaahi me‘a tonu pē ia ‘oku finangalo e ‘Eikí ke fakahā atu kiate koé.