2020
Bōrokuk ilo Kwojarjar im Ippen Doon
Nobōm̧ba̧BA 2020


Bōrokuk ilo Kwojarjar im Ippen Doon

Ilo 200 iiō in ej juon tōre eaorōk ilo bwebwenatoin Kabun̄ in, jen wūjlepļo̧k kōj make n̄an mour kwojarjar im ippān doon āinwōt ejjan̄in kar m̧okta.

Kwojarjar im ippān doon relikkun aorōk. 1 N̄e armej rej iakwe Anij kōn aolepen būruweer n̄an kajjieon̄ kwojarjar im erom̧ āinwōt E, edikļo̧k nana im jum̧ae ilo jukjukinpād. Ewōr ippen doon. Em̧m̧an ippa bwebwenato in em̧ool me ej kwaļo̧k āinwōt in.

Āinwōt juon ļaddik em̧m̧an ded ejjab jen kabun̄ in ad, General Thomas L. Kane ekar jipan̄ jurake ro Rekwojarjar ilo aer kar aikuj etal jen Nauvoo. Ekar juon rijojomar n̄an Kabun̄ in ium̧win elōn̄ iiō ko. 2

Ilo 1872, General Kane, kōrā eo ekapeel ippen, Elizabeth Wood Kane, im ļaddik ro ruo nejierro raar em̧akūt jān m̧weo im̧eer ilo Pennsylvania n̄an Salt Lake City. Raar etal ippān Brigham Young im ro m̧ōttan ilo iaļ eo aer rōkļo̧k n̄an St. George, Utah. Elizabeth eaar tōkeakļo̧k ilo Utah kōn mijak kōn kōrā ro. Leddik in eaar bwilōn̄ kōn jet men ko eaar loi. N̄an waanjon̄ak, eaar lo bwe jabdewōt jerbal me juon kōrā ej bōk n̄an mour eaar peļļo̧k n̄an er ilo Utah. 3 Leddik in eaar lo bwe ro uwaan Kabun̄ in rejouj im meļeļe n̄an kautiej Native American ro. 4

Ilo tureep eo raar pād ilo Fillmore ilo m̧weeo im̧ōn Thomas R. im Mathilda Robison King. 5

Elizabeth eaar je bwe ilo an Mathilda kar kepooj kijen Būreejtōn Young im ro m̧ōttan, ļalem American Indian raar itok n̄an ruum̧ eo. Men̄e kar jab ruwainene, ekar alikkar bwe rekar kobatok ilo kobani eo. Sister King eaar kōnono n̄an er ilo “kajien eo aer.” Raar jijet laļļo̧k kōn buļankōj ko aer kōn mejen m̧ōņōņō ilo mejeer. Elizabeth eaar kajjitōk ippān juon iaan ajri ro nejin King, “Ta eo jinōmi eaar ba n̄an em̧m̧aan rein?”

Ļaddik eo nejin Mathilda eaar uwaak “Eaar ba, ‘Ruwamejet rein raar itok m̧okta, im ij kōmat wōt n̄an er; ak m̧ōn̄ā eo kijemi en̄n̄e ioon kijeek e ej kōmat kiiō, im inaaj kūr kom̧ n̄e ededeļo̧k.’”

Elizabeth eaar kajjitōk “Ej lukkuun kōm̧m̧ane, ak ba leļo̧k wōt bwe in m̧ōn̄ā ko ilo kōjem in kōmat en?” 6

Ļaddik eo nejin Mathilda eaar uwaak, “Mam̧a enaaj naajdik er āinwōt an kōm̧m̧an n̄a kwe, im ņa jikier ilo tebōļ eo an.”

Im āindein an kar kōm̧m̧ane, im “raar m̧ōn̄ā ilo ejjeļo̧k uōta.” Elizabeth eaar ba bwe rijipan̄ in eaar 100 bōjen ilo ļōmņak eo an. 7 Ippān doon ej ļapļo̧k n̄e armej ro rej kōm̧m̧an kōn iakwe im kautiej, men̄e eoktak m̧wiļ ko m̧wilier.

Āinwōt ritōl ro, en jab bōd ad tōmak men eo me aolep jemdoon ko kar m̧oktak rekar em̧m̧, aolep m̧wiļ rekar mour āinwōt Kraist, ak aolep kālet rekar jim̧we. Ijoke, katak ko ad rej katakin bwe jej aolep ro nejin Jemedwōj Ilan̄, im jej kabun̄jar n̄an E im Nejin, Jisōs Kraist, eo ej ad Rilo̧mo̧o̧r. Ikdeleel eo ad ej bwe būruwōd im kōļmenļo̧kjeņ ko ad ren bōrokuk ilo kwojarjar n̄an juon wōt im jenaaj juon wōt Ippāer. 8

Kwojarjar emaron̄ lōn̄ kain meļeļein, ak men eo eaorōk ej mour kake kien ko an Anij. 9 Ej kōkarbab kōj n̄an kain̄i ko rekwojarjar me tōlļo̧k n̄an iaļen bujen n̄an kōjeraam̧m̧an kōj n̄an bōk Jetōb n̄an tōl mour ko ad. 10

Wānōk ejjab pedped iood wōj n̄an bōki kōjeraam̧m̧an ko ilo mour ko ad ilo tōre in. Jemaron̄ jab maron̄ m̧are ak jeraam̧m̧an kōn ajri ak ewōr ikdeleel in kōjeraam̧m̧an ko kiiō. Ak Irooj eaar kallim̧ur bwe ro retiljek ilo jim̧we “maron̄ jokwe ippān Anij ilo wāween m̧ōņōņō eo ejjeļo̧k jem̧ļo̧kin.” 11

Juon Wōtemaron̄ lōn̄ kain meļeļein ak men eo eaorōk kōn waanjon̄ak ko kōn kien eo m̧oktata im eļap n̄an iakwe Anij im iakwe armej ro ad. 12 Ej kwaļo̧k armej in Zaion ro būruweer im ļōmņak ko aer rej “bōrokuk im juon wōt.” 13

Ennaan eo aō ej kōn oktak im katak ko jen jeje ko rekwojarjar.

Emootļo̧k 200 iiō jen ke Jemān im Nejin raar waļo̧k im kar jino Jepļaaktok in an gospel eo an Jisōs Kraist ilo 1820. Ilo bwebwenatoin 4 Nipai ilo Bok in Mormon ekoba juon tōre ejjeļo̧k oktak 200 iiō ālkin waļo̧kļo̧k eo an Rilo̧mo̧o̧r im kar kajutak Kabun̄ eo An ilo Amedka etto.

Bwebwenato in jej riiti ilo 4 Nipai ej kwaļo̧k kadkadin armej ro ijo eaar ejjeļo̧k juunm̧aad ko, akwāāl ko, ailwaro ko, riab ko, uror ko, ak jabdewōt wāween m̧ōm̧ an kanniōk. Kōn kwojarjar in lo̧o̧k in ej kwaļo̧k, “em̧ool eaar ejjeļo̧k bar armej rem̧ōņōņōļo̧k ilubwilijin armej ro otemjej kar ejaak jān pein Anij.” 14

Ilo kautiej juon wōt, 4 Nipai ej riit, “Eaar ejjeļo̧k jum̧ae doon ilo āneo, kōnke iakwe eo an Anij eo eaar pād ilo būruōn armej ro.” 15

Ejerata, 4 Nipai ej kwaļo̧k juon oktak eo ekabwilōn̄lōn̄ me eaar jino “rūbukwi im juon iiō.” 16 ke nana im jum̧ae raar kakkure kwojarjar im juon wōt. Jon̄an nana eo ekar waļo̧k ekar lukkuun in ļap me rikanaan Mormon eaar liaajlaļ n̄an eo nejin Moronai:

“O nejū m̧aan, ekōjkan an juon armej āinwōt rein, ro aer m̧ōņōņō ej ilo ekanooj ļap mennin jōjō—

“Ekōjkan ad maron̄ kōtmāne bwe Anij enaaj dāpij pein ilo ekajet ņae kōj?” 17

Ilo tōrean bōk eddo in, men̄e jej mour ilo juon iien ejenoļo̧k, laļ in ekar jab jeraam̧m̧an kōn kwojarjar im ippān doon kar kōmeļeļeiki ilo 4 Nipai. Ilo m̧ool, jej mour ilo juon tōrein jum̧ae ekajoor. Ijoke, milien ro em̧ōj aer bōk gospel eo an Jisōs Kraist raar kallim̧uri er make n̄an bōk jim̧or kwojarjar im juon wōt. Jej aolep jeļā bwe jemaron̄ kōm̧m̧an em̧m̧anļo̧k, im en̄in ej idajon̄jon̄ eo ad rainin. Jemaron̄ in kōkm̧anm̧anļo̧k im kōjeraam̧m̧an jukjukinpād ilo juon wōt. Ilo 200 iiō in ej juon tōre eaorōk ilo bwebwenatoin Kabun̄ in, jen wūjlepļo̧k kōj make āinwōt membōr in Kabun̄ in an Irooj n̄an mour kwojarjar im ippān doon āinwōt ejjan̄in kar m̧okta. Būreejtōn Russell M. Nelson eaar kajjitōk ippād “n̄an kwaļo̧k juon m̧wiļ em̧m̧an, kautiej laļ im armej iakwe im ippān doon.” 18 Meļeļe iakwe doon im Anij im bōk aolep āinwōt brother im sister im m̧ool armej in Zaion.

Im katak eo ad ej n̄an aolep, jemaron̄ in juon wōt n̄e ro jet rej jum̧ae im jab ippān doon. Juon wōt im jab ippān doon rejjab oktak. Jemaron̄ bōk eļapļo̧k juon wōt ilo ad jutak ilo juon mejatoto in kautiej n̄an ro rejjab ippān doon. Ilo iien eo iaar jerbal ilo San Francisco California Stake būreejtōnji eo, ewōr jarlepju ko an riSpanish-, riTongan-, riSamoan-, riTagalog-, im Mandarin kajin ko ilo jikin jar ko. Ward ko rej kajin Pālle ewōr ie armej ro jān elōn̄ laļ im m̧anit. Ewōr iakwe, kwojarjar, im ippen doon.

Ward im branch ko ilo Kabun̄ eo an Jisōs Kraist im Armej ro Rekwojarjar ilo Raan Ko Āliktata rej kalikkar kōn bukwōn, 19 ejjab kōn laļ im m̧anit. Laļ ejjab kwaļo̧k ilo rekoot an ro uwaan.

Jinoin ilo Bok in Mormon, emaron̄ 550 iiō ko m̧okta jen ļotak eo an Kraist, kar katatkin kōn pedped in kien eo ekkar kōn jemdoon eo ikōtaan ro nejin Jemedwōj Ilan̄. Aolep ren kōjparok kien ko an Irooj, im aolep ren itok n̄an bōk leen em̧m̧an eo Irooj; “im E ejjeļo̧k Ej kabbōjrak e jān an itok Ippān, kilmeej im mouj, rilokjak im rianemkwōj, m̧aan im kōrā; im E ej ememej ro rejjan̄in ron̄ kōn E; im aolep rej āinwōt juon n̄an Anij, riJu im riAelōn̄ ko jim̧or” (.” 20

Kwaļo̧k eo an Rilo̧mo̧o̧r im ennaan eo em̧ōj an kalikkar aolep armej im kil rej ajri ro nejin Anij. Jej aolep brother im sister. Ilo katak eo ad jej tōmak bwe ilo kallim̧ur eo an laļ n̄an Jepļaaktok in, United States, Jemāne eo an U.S. 21 im peba in kam̧ool ko ie, 22 kar jeje jen armej ro rejjab wānōk, kar im̧we jen Anij n̄an kōjeraam̧m̧an aolep armej. Ilo ad riiti Katak im Bujen Ko, peba kein raar “jutak, im aikuj n̄an dāpiji jim̧we ko im oņaaki an aolp kanniōk, ekkar n̄an pedped ko rejim̧we im rekwōjarjar.” ̄23 Ruo iaan pedped kein anemkwoj im bōk eddo n̄an jerawiwi ko an juon make. Irooj eaar kwaļo̧k:

“Kōn menin, ej jab jim̧we bwe jabdewōt armej en pād ilo ineen kōm̧akoko n̄an bar juon.

“Im kōn un in Iaar kajutake Jemān-āe eo an āniin, jān pā ko pein em̧m̧aan ro remālōtlōt ro im Iaar lelōn̄tak er n̄an wōt un in, im kar wiaik āniin jān to̧o̧rļo̧k in bōtōktōk.” 24

Revelesōn in kar bōke ilo 1833 ke ro Rekwojarjar ilo Missouri rekar en̄taan eļap kōn nana. Naan eo ilōn̄in Katak im Bujen Ko jākjen 101 riiti m̧ōttan in: “Kumi in jar ko renana rekar kokakļo̧k er jān m̧ōko im̧weer ilo Jackson County. … Kōlōļn̄o̧n̄ ko in mej ņae kajjojo uwaan Kabun̄ in ekar kanooj lōn̄.” 25

Ekar jet iien ko reppen. Elōn̄ armej in Missouri ro raar ļōmņak Native Amedka ro raaim rikōjdāt kar kōņaan bwe ren etal jen jikin eo. N̄an kakkobaba, elōn̄ iaan Missouri settler ro raar rilale rikōm̧akoko im kar lōln̄o̧n̄ jen ro raar jum̧ae kōm̧akoko.

N̄an keidi, katak eo ad ekar kautiej Native Amedka ro, im ad ikdeleel ekar n̄an katakin er gospel eo an Jisōs Kraist. N̄an kautiej rikōm̧akoko ro, jeje ko ad rekwojarjar ej kalikkar ke ejjab jim̧we bwe jabdewōt armej en pād ilo ineen kōm̧akoko n̄an bar juon armej. 26

Āliktata, ro Rekwojarjar kar kamijar er n̄an diwōjļo̧k jen Missiouri 27 im raar em̧akūt Tuean̄ļo̧k. 28 Ro Rekwojarjar raar jeraam̧m̧an im lo aenōm̧m̧an me tōlļo̧k ilo kwojarjar, ippān doon, im mour kōn gospel eo an Jisōs Kraist.

Ij m̧ōņōņō ilo jar eo an Rilo̧mo̧o̧r kar rekoote ilo Gospel eo an Jon. Rilo̧mo̧o̧r eaar kile bwe Jemed eaar jilkintok E im bwe E, Rilo̧mo̧o̧r eo, en kadedeļo̧k jerbal eo An kar jilkintok n̄an kōm̧m̧ane. E ekar jar kōn rijilōk ro An im ro renaaj tōmak ilo Kraist: “Bwe er otemjej ren juon, āinwōt, Jema, ilo N̄a, im N̄a ilo Kwe, bwe er barāinwōt ren ilo kōj.” 29 Juon wōt ej ta eo Kraist eaar jar kake m̧okta jen An kar kinaakļo̧k im dōbwāāl.

Ilo iiō eo ālkin an Jepļaaktok eo an gospel eo an Jisōs Kraist, kar rekoote ilo jākjen 38 in Katak im Bujen Ko, Irooj ej kōnono kōn tariņae ko im nana ko im ba, “Ij ba n̄an kom̧, kom̧in juon; im eļan̄n̄e kom̧ij jab juon kom̧ij jab Aō.” 30

Manit eo an Kabun̄ in ad ej gospel eo an Jisōs Kraist. Jeje eo an Rijjilōk Paul n̄an Rom em̧wilaļ. 31 Kabun̄ eo jinoin ilo Rom ekar kobain riJu im riAelōn̄ ko. Manit eo m̧okta an Riju ewōr jidik Juda im kar “wiini anemkwoj eo aer, im kar jino tumoor im wōrļo̧k.” 32

RiAelōn̄ ko ilo Rom ewōr juon m̧anit in bwebwenato ekabwilōn̄lōn̄, me Rijilōk Paul eaar lukkuun jeļā kōn en̄jake ko an ilo Athen im Korint.

Paul eaar kwaļo̧k gospel eo an Jisōs Kraist ilo juon wāween ban kōmeļeļeiki. Bwebwenato ko an rejelet m̧antin Riju im Riaelōn̄ ko 33 me rej idaptōk ippān gospel eo em̧ool an Jisōs Kraist. Eaar lukkuun kajjitōk ippāer kajjojo n̄an do̧o̧rļo̧k m̧anit ko jān tōmak ko aer im m̧anit me rejjab jejjet ippān gospel eo an Jisōs Kraist. Paul ej rōjan̄ Riju ro im Riaelōn̄ ko n̄an kōjparok kien ko, iakwe doon, bwe kwojarjar en tōlļo̧k n̄an lo̧mo̧o̧r. 34

Mantin gospel eo an Jisōs Kraist ejjab juon m̧antin riAelōn̄ ko ak juon m̧antin Judaic. Ejjab kōn kōļar in kilin juon armej ak ia eo ej jokwe ie. Ilo ad m̧ōņōņōik m̧anit ko an kajjojo, jej aikuj in do̧o̧rļo̧k m̧anit ko me rej idaptōk ippān gospel eo an Jisōs Kraist. Membōr ro ad im rioktak ro rekāāl ekkā aer itok jen laļ im m̧anit ko. Eļan̄n̄e jej ļoor naan eo an Būreejtōn Nelson n̄an aiintok Israel, jenaaj lo jej oktak āinwōt riJu ro im riAelōn̄ ko ilo kar tōre ko an Paul. Aaet jemaron̄ juon wōt ilo ad iakwe im tōmak ilo Jisōs Kraist. Jeje ko an Paul n̄an Rom ej kajutak pedped eo bwe jen ļoore m̧anit eo im katak in gospel eo an Jisōs Kraist. Ej juon jon̄ak n̄an bar kōj rainin. 35 Kain̄i ko an tampeļ rej kobaik kōj ilo wāween ko rejenoļo̧k im kōm̧m̧an bwe jen juon wōt ilo kajjojo wāween eo eaorōk indeeo.

Jej kautiej membōr in baineer ro ad ipelaakin laļin ejjab kōnke rōwānōk ak kōnke raar anjo̧ ioon men ko reppen, kōm̧m̧ani wūjelepļo̧k ko, n̄an erom̧ mour āinwōt Kraist, im kar kajjieon̄ in kalōk tōmak im juon wōt ippān Rilo̧mo̧o̧r. Aer juon wōt ippān Rilo̧mo̧o̧r ekar kōm̧m̧an bwe ren juon wōt. Katak in em̧ool n̄an kwe im n̄a.

Kajjitōk eo ekajoor n̄an membōr ro an Kabun̄ eo an Jisōs Kraist im Armej ro Rekwojarjar ilo Raan-ko Āliktata ej n̄an kajjieon̄ in juon armej in Zaion ro rej juon wōt bōro im juon wōt ļōmņak n̄an deļo̧n̄e kwojkwojar. 36

Ej aō jar bwe jenaaj wānōk im juon wōt im lukkuun mije wōt jerbal im kabun̄jar n̄an ad Rilo̧mo̧o̧r, Jisōs Kraist, eo ij kam̧ool. Ilo etan Jisōs Kraist, amen.

Kakeememej ko

  1. Lale Katak im Bujen ko 38:27.

  2. Jerbal eo an Thomas Kane ilo etan membōr ro ekar jeje ilo bwebwenato “as an act of selfless sacrifice by a young idealist who witnessed the injustices inflicted upon a persecuted religious minority by a cruel and hostile majority” (introduction to Elizabeth Wood Kane, Twelve Mormon Homes Visited in Succession on a Journey through Utah to Arizona, ed. Everett L. Cooley [1974], viii).

  3. Lale Kane, Twelve Mormon Homes, 5.

  4. Lale Kane, Twelve Mormon Homes, 40.

  5. Lale Lowell C. (Ben) Bennion and Thomas R. Carter, “Touring Polygamous Utah with Elizabeth W. Kane, Winter 1872–1873,” BYU Studies, vol. 48, no. 4 (2009), 162.

  6. Ilo m̧ool, Elizabeth ekar ļōmņak enan̄in aolep Riamedka ro ilo tōre eo renaaj kar leļo̧k jidik kijen Riamedka Indian ro im kōm̧m̧an n̄an er eoktakļo̧k jen ro jet.

  7. Lale Kane, Twelve Mormon Homes, 64–65. Ej kalikkar ke elōn̄ Natvie Amedka ro, ekoba jet irooj ro, raar erom membōr in Kabun̄ in. Bar lale John Alton Peterson, Utah’s Black Hawk War (1998) 61; Scott R. Christensen, Sagwitch: Shoshone Chieftain, Mormon Elder, 1822–1887 (1999), 190–95.

  8. lo iien bōk eddo in, “riwānōk renaaj kuktok jān ilubwiljin aolep laļ ko, im naaj itok n̄an Zaion, im al kōn al ko in lan̄lōn̄ ejjeļo̧k jem̧ļo̧kin” (Katak im Bujen ko 45:71).

  9. Lale Katak im Bujen Ko 105:3–5. Jeje ko rekwojarjar rej n̄an kōjparok ro rijeram̧ōļ im aikuj me ekkar n̄an kwojarjar.

  10. Lale Alma 36:30; bar lale 1 Nipai 2:20; Mosaia 1:7. Im m̧ōttan eo āliktata in Alma 36:30 ej riit, “Bwe jon̄an wōt am̧ naaj jab kōjparok kien ko an Anij naaj bukweļo̧k eok jān im̧aan mejān. Kiiō men in ekkar n̄an An in naan.”

  11. Mosaia 2:41. Būreejtōn Lorenzo Snow (1814–1901) ekar kwaļo̧k: “Ejjeļo̧k juon Armej Ekwojarjar ilo Raan-ko Āliktata eo ej mej ālkin an mour kōn juon mour etiljek eo enaaj luuji jabdewōt men kōnke ekar likjab in kōm̧m̧ani jet men ko ekar ejjeļo̧k iien kar liļo̧k n̄an ļeo ak lio. Ilo bar juon naan, eļan̄n̄e juon likao ak juon jiron̄ ekar ejjeļo̧k an iien em̧m̧an n̄an m̧are, im rej mour tiljek m̧ae iien eo rej mej, renaaj bōk aolep kōjeram̧m̧an ko an mour ijo ilōn̄ tata im aiboojoj eo me jabdewōt em̧m̧aan ak kōrā renaaj bōke ro ekar wōr aer iien em̧m̧an im kar kam̧oole. Menin em̧ool im em̧m̧an ( Teachings of Presidents of the Church: Lorenzo Snow [2012], 130). Bar lale Richard G. Scott, “The Joy of Living the Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1996, 75.

  12. Lale 1 Jon 5:2.

  13. Mosaia 18:21; bar lale Moses 7:18.

  14. 4 Nipai 1:16.

  15. 4 Nipai 1:15.

  16. 4 Nipai 1:24.

  17. Moronai 9:13–14.

  18. Russell M. Nelson, in “First Presidency and NAACP Leaders Call for Greater Civility, Racial Harmony, May 17, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org; bar lale “President Nelson Remarks at Worldwide Priesthood Celebration,” June 1, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  19. Katak im Bujen Ko 90:11 riit, “Kajjojo armej enaaj ron̄ tarlep in gospel eo … ilo kajin eo an make.” Kōnke, kajin eo em̧ōj kōmālimi ilo m̧ōnjar ko.

  20. 2 Nipai 26:33.

  21. Lale Jemenai eo an Amedka.

  22. Lale United States Declaration of Independence (1776); Constitution of the United States, Amendments I–X (Bill of Rights), National Archives website, archives.gov/founding-docs.

  23. Katak im Bujen ko 101:77; kakkobaba ko raorōk.

  24. Katak im Bujen ko 101:79–80.

  25. Katak im Bujen Ko 101, naan ko ilo heading eo.

  26. Lale Saints: The Story of the Church of Jesus Christ in the Latter Days, vol. 1, The Standard of Truth, 1815–1846 (2018), 172–74; James B. Allen and Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints, 2nd ed. (1992), 93–94; Ronald W. Walker, “Seeking the ‘Remnant’: The Native American during the Joseph Smith Period,” Journal of Mormon History, vol. 19, no. 1 (Spring 1993), 14–16.

  27. Lale Saints, 1:359–83; William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri, 1839,” in Richard Neitzel Holzapfel and Kent P. Jackson, eds., Joseph Smith, the Prophet and Seer (2010), 347–89; Alexander L. Baugh, “The Mormons Must Be Treated as Enemies,” in Susan Easton Black and Andrew C. Skinner, eds., Joseph: Exploring the Life and Ministry of the Prophet (2005), 284–95.

  28. Lale Saints: The Story of the Church of Jesus Christ in the Latter Days, vol. 2, No Unhallowed Hand, 1846–1893 (2020), 3–68; Richard E. Bennett, We’ll Find the Place: The Mormon Exodus, 1846–1848 (1997); William W. Slaughter and Michael Landon, Trail of Hope: The Story of the Mormon Trail (1997).

  29. Jon 17:21.

  30. Katak im Bujen ko 38:27.

  31. Leta eo n̄an Rom ej keidi katak eo. Rom ej kwaļo̧k juon wōt meļeļein Pinmuur eo ilo Kallim̧ur Ekāāl. Ij m̧ōņōņō kōn Leta eo ļo̧k n̄an Rom n̄an kakwojarjar armej ro kōn gospel eo an Jisōs Kraist ke iaar jerbal āinwōt juon stake būreejtōn ippān membōr ro jān elōn̄ laļ ko im m̧anit kōnono ilo elōn̄ kajin ko.

  32. Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 446.

  33. Lale Farrar, The Life and Work of St. Paul, 450.

  34. Lale Rom 13.

  35. Lale Dallin H. Oaks, “The Gospel Culture,” Liahona, Mar. 2012, 22–25; bar lale Richard G. Scott, “Removing Barriers to Happiness,” Ensign, Māe 1998, 85–87.

  36. Lale Moses 7:18.