2020
Ekōjkan an Irooj Kōpooj Laļ in n̄an Jepļaaktok eo.
Jānwōde 2020


Wāween an Irooj kar Kōpooj Laļ in n̄an Jepļaaktok eo.

Ilo wāween ko jejjab maron̄ bwini, Irooj ekar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An n̄an kōjeraam̧m̧an kajjojo, baam̧le ko, aelōn̄ ko, im laļ in.

Pija
Joseph kneeling

KAJOOR KO AN MERAM IM MAROK, jān Warren Luch, PIJA AORŌK AN CHURCH HISTORY MUSEUM EO

Irooj ekar kōpooj laļ in n̄an Jepļaakok eo an gospel eo an Jisōs Kraist etto m̧oktaļo̧k jān an kar waļo̧k Jemān im Nejin n̄an Josep Smith ilo 1820. Ilo m̧ool, kōpopo eo an Irooj n̄an kōjepļaaktok tarlep in gospel eo an ilo raan ko āliktata ekar jino m̧oktaļo̧k jān an kar laļ in ejaak.

Ilo Oktoba 1918 revelesōn eo etan Katak im Bujen ko ilo jekjen 138, kar bōk jān Būreejtōn Joseph F. Smith (1838–1918), jej ekktak bwe ritōl ro jinointata ilo Kabun̄ eo an Jisōs Kraist im Armej ro Rekwojarjar ilo Raan Kein Āliktata im elōn̄ “jetōb ko jet kar kāālōti … kar kōpooj er n̄an itok eo an tarlep in iien ko n̄an bōk koņaer n̄an kaļōk pedped in jerbal ko reļļap ilo raan ko āliktata” (Katak im Bujen ko 138:53; eoon eo eaorōk kar kobaiktok).

Būreejtōn Smith ekar lo “bwe rekar barāinwōt ilubwiljin ro rerajimjim im ļap im kar kāālet er ilo jinoin” (Katak im Bujen ko 138:55). Ekar bar kobaiki bwe “er, ippān elōn̄ ro jet, raar bōk katak ko aer m̧oktata ilo laļ eo an jetōb ro im kar kōppojak n̄an wōnm̧aantak ilo iien eo an Irooj n̄an jerbal ilo jikin kallib grep eo An n̄an lo̧mo̧o̧r eo an jetōb ro an armej raņ” (Katak im Bujen ko 138:56; eoon eo eaorōk kar kobaiktok).

Ālkin kōm̧anm̧an eo an laļ in, “rikanaan kwōjarjar ro etto jān jinoin laļ in” rekar kōnono, al, etōņak, im kanaan kōn jekļaj eo an “karōkin men otemjej” (Jerbal 3:21; bar lale Luk 1:67–75).

Kōnono ilo lukkuun dipdikin kōn rikanaan eo jinointata ilo Jepļaaktok eo an Kabun̄ eo an Jisōs Kraist im Armej ro Rekwojarjar ilo Raan Ko Āliktata, Būreejtōn Brigham Young (1801–77) ekar lo, “Irooj ekar kalimjōk [Josep Smith], im Jemān, im Jim̧m̧an, im aolep bwijin likļo̧k n̄an Ebream, im jān Ebream n̄an ibwijleplep eo, jān ibwijleplep eo n̄an Enoch im jān Enoch n̄an Adam. Ekar etale baam̧le eo im ineer ilo aer eddōkļo̧k jān jinoin n̄an tōre eo ej ļōtak tok em̧m̧aan in. [Josep Smith] ekar ekkapit m̧oktaļo̧k n̄an tōl epepen in āliktata.”1

Ilo ad keememe 200 iiō in Vision eo Moktata ilo iiō, emaron̄ ekkar n̄an kakeememej oran em̧m̧aan im kōrā iumin elōn̄ iiō ko ro Irooj ekar im̧we er ilo An kar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo me ekar ijjino ke Jemān im Nejin rekar waļo̧k n̄an ļaddik eo Josep Smith, eo ekar kappukot jeorļo̧k bōd im tōl ilo 1820.

Ilo ad reilikļo̧k ilo bwebwenato ko ad, jenaaj lo bwe elōn̄ ukoktak ko rekar jakoļo̧k ipeļaakin laļ in ilo aer kōpooj armej ro n̄an ankabun̄ eo an Irooj jepļaatok ilo raan ko āliktata.2

Ukoktak ko ikkijeen Jeje

Juon iaan wāween ko reaorōk tata me Irooj ekar kōpooje laļ in n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An ekar juon ukoktak ko ikkijeen jeje ko me rekar em̧m̧anļo̧k kōn ekkōņ in kōm̧m̧an ko im ilo aer kōjerbal peba im peba ko remijel.3

Peba mijel, kōm̧m̧an jān kilin mennin mour ko, kar kōjerbale ilo iien ko etto im ilo jinoin epepen kein ad āinwōt juon kein jeje.4 Kape ko jinointata an Baibōļ ilo kajin Hibru (Kallim̧ur Mokta) im elōn̄ kape ko tokālik an Baibōļ eo rekar kōjparoki ilo peba mijel ko.5

Peba, ekar kōm̧m̧an jān jidikin wōjke eo papyrus, ej barāinwōt juon kein jerbal eo rej kōjerbal ilo tōre ko etto āinwōt juon kein jeje. Kape ko jinoin ilo bok ko ilo Kallim̧ur Mokta rekar kōjparoki ilo pebaa.

Kein jerbal in jeje ekar kapidodoikļo̧k, keidi n̄an jeje ioon dekā im kūļe ko, n̄an jeje ro n̄an rekoote naan ko an Anij me rekar bōki jān rikanaan im rijilōk ro kar im̧we er. Kōjerbal kein jerbal in jeje kein, ekoba rijeje ro rellōn̄ im jejjab jeļā kake er rekar tiljek ilo aer kape, tilmake, im kōjparok jejej ko rekwojarjar ilo elōn̄ kape ko bwe kijeek in tōmak ko rejab kun.

N̄an waanjon̄ak, ijkab ekkatak ke “elōn̄ ļo̧k jān bukwi jeje ko an gospel eo an Matu me kar je ilo kajin Greek,” ippānļo̧k jeje ko jet an baibōļ rekar kōm̧m̧an ilo tōre ko an Jisōs ilo peba mijel eo.6

Pija
printing house

Pija in 6th-century printing house, JĀN Getty Images

Ukoktak ko ikkijeen Būriin

Āinwōt an ekkā aō katakin, Irooj ekar im̧we bar juon bun̄tōn eo eaorōk ilo an kar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An ke juon ri Germany goldsmith, Johannes Gutenberg, jino kōjerbal kein jerbal ko n̄an būriin me kar jino kwaļo̧k kadkadin ilo China n̄an ejaake jikin būriin ko reļļap ilo 1439 ak 1440.7

Gutenberg ekar juon kein jerbal ilo pein Irooj n̄an kōļapļo̧k jeļāļo̧kjeņ, meļeļe, im tōmak ikkijeen kabun̄ ilo laļ in.8 Kōm̧anm̧an in ekkōn in an ej jino juon ukoktak ikkijeen būriin me ekar ukōt laļ in n̄an indeeo ilo an bōk eddoin meļeļe ko rej leto letak im meļeļe ko me rekar erom “kein jerbal n̄an kōm̧m̧an oktak.”9

Ritijem̧ļo̧k ro rekar elmakote ke ekar lōn̄ tarrin 30,000 bok ko ilo Europe ilo tōre ko an Gutenberg me ekar būriin im ajeji Baibōl eo ilo jikin būriin eo an. Ilowaan 50 iiō ālkin an kar ekkōn, elōn̄ļo̧k jān 12 milien book ko kar loi ilo Europe.

Protijen ekar kōjerbal ekkōn eo an Gutenberg n̄an kajedeed ļōmņak ko im n̄an leļo̧k Baibōl n̄an armej ro ilo wāween eo me ejjeļo̧k juon jān epepen ko m̧oktaļo̧k remaron̄ kar antooneļo̧k.

Ukoktak ko ikkijeen riit im Ukook eo an Baibōl

Ukoktak eo ikkijeen būriin ekar kajoorļo̧k im ekar kakajoorļo̧k riit im ļapļo̧k ilo ikdeleel n̄an armej in Europe n̄an riit naan ko rekwojarjar ilo jeje ko jeje ko rekwojarjar ilo kajin ko aer make.

Baibōl eo ilo kajin Latin, ekar ukook jān Greek im Hibru ilo lalem taujin iiō ālkin mej eo an Kraist, em̧ōj kapene bwe en Baibōl eo an Katilik iumin 1,000 iiō.10 Iumin taujin iiō ko elōn̄ ri Europe rekar ekkatak kōn Baibōl eļapļo̧k ilo an priest eo wōt kwaļo̧k naan.

Ak ilo 15 im 16 taujin iiō ko, ri ejaake kabun̄ ro rekar ejaake ukook ko rekāāl an Baibōl ilo kajin ko ilo Europe, āinwōt kajin Germany, Italy, Pālle, Spain, im France. Ukook kein rekar lukkun pedped wōt ioon bok eo jinointata me ekar jeje ilo kajin Hibru im Greek ejjab Baibōl eo ilo kajin Latin. Rekar kōmaron̄e jon̄oul taujin ri riit ro n̄an riiti bwebwenato ko im katak ko ilo Baibōl ilo kajin eo aer make.

Martin Luther, ekar ļotak ilo 1483, ekar juon iaan ritōl ro rekar būriin im ajeji Baibōl eo ilo kajin eo ilo tōre ko an. Ukook eo an ilo kajin Germany ekar būriin im ajeej ilo 1534—juon iiō eo eaorōk ilo bwebwenato ko ilo mour an ri Kūriijtin ro.11 Tōmak eo an Luther ilo kajoor eo an jeje ko rekwoarjar ekar jipan̄ kōkajoorļo̧k Ukooktak eo. Ri ejaake kabun̄ ro rekar kōļapļo̧k jeļāļo̧kjeņ ipeļaakin laļ in bwe aolep armej ren maron̄ wōr aer iien n̄an riiti jeje ko rekwojarjar ippāer make.

Jet iaan ritōl ro an kabun̄ rekar inepata kōn an ajedeed an armej riiti Baibōl eo kōnke emaron̄ tōl n̄an riab in katak, kōm̧m̧an bwe ren jab kile maron̄ ko an kabun̄, im bar tōl n̄an pata ko. Rekar kōm̧m̧ane ilo aer jino kalbuuj armej, kaen̄taan er, im m̧an er elōn̄ ro rekar lo ukook ko an Baibōļ ilo elōn̄ kajin ko raan kein ak make kōm̧m̧an aer ukook jān jeje ko rekwojarjar.

William Tyndale, ekar ļōtak emaron̄ 1494, ekar pād ilo tōre in jerbal ko reperan an Martin Luther ke ekar ukōt Baibōļ eo n̄an kajin Germany.12 Ke ekar juon likao wōt, Tyndale ekar bōk juon ļōmņak n̄an kōm̧m̧an juon kape in Baibōļ eo ilo kajin Pālle me em̧m̧anļo̧k im ekāāl pedped wōt ioon kajin ko jinointata an Hibru im Greek.

Emaron̄ 1523 ekar kappok jipan̄ im kapilōk jān bisop eo an Katilik ilo London n̄an ejaake juon kape ak rekar makoko. Kōn juon kamo̧ ņae ukook Baibōļ em̧ōj kapene jān kurup in armej ro ilo Oxford ilo 1408, Tyndale ekar aikuj mālim n̄an wōnm̧aanļo̧k wōt ilo an ejjeļo̧k kōbōjrak.

Wūjļepļo̧k n̄an jerbal in ukook Baibōļ n̄an kajin Pālle, Tyndale ekar no̧je an jino jerbal eo an im ekar kadedeikļo̧k ukook eo an Kallim̧ur Ekāāl ilo 1525. Ekar būriin ilo Cologne, Germany, ukook eo an Tyndale ekar bōk ilo ejjeļo̧k mālim n̄an England, ijo ekar jino wia kaki ilo jinoin 1526.

Āliktata, Tyndale, āinwōt elōn̄ em̧m̧aan im kōrā ro jet ro kar m̧an er kōn aer kōņaan bwearmej ro ren maron̄ wōr aer jeje ko rekwojarjar ilo kajin ko aer make, rekar kuul būruōn ilo an kar lokloke ilo juon jo̧o̧r ilo jinoin Oktoba 1536.13 Mekarta, ukook in Pālle eo an rekar kōjerbale wōt āinwōt naan ko an im aolepān jākjeņ ko ilo ukook eo an rekar likūt ilo King James Version.14

King James Version eo, ekar būriin im ajeej ilo 1611, kar kōmālimi jān Kabun̄ eo an England im kar tokālik ekar jipan̄ Jepļaaktok eo an gospel eo an Jisōs Kraist ilo jejjo wāween ko reaorōk.15 Ekar lukkun ļap riit Baibōļ ilo kajin Pālle ilo tōre ko Josep Smith ekar ļōtak ie ilo 1805. Ilo tōre ko, elōn̄ baam̧le ko, ekoba Josep im Lucy Mack Smith, ekar wōr aer Baibōļ im rej riit jān e aolep iien. Ilo m̧ool, elōn̄ armej rekar ekkatak n̄an riit ilo aer kar ron̄jake ilo m̧ōko im kōn ekkatak ippāer make.

Pija
Joseph reading the Bible

Ukoktak ko ikkijeen Kien im Iaļan Meļeļe

Ukoktak ikkijeen būriin, ukook, riit rekar kōpooj iaļ eo n̄an okoktak ko ikkijeen kien im kein jerbal ko raan kein me rekar ajedeed ipeļaakin Europe im Amedka ikōtaan 17 im 19 bukwi iiō ko. Ukoktak ko ikkijeen kien ilo Europe im Amedka rekar leļo̧k n̄an armej eļap anemkwoj n̄an kāālōt kabun̄ eo aer make. Anemkwoj ikkijeen kabun̄ ekar juon iaan tōprak ko rellōn̄ ilo okoktak ko an kien me ekar waļo̧k ilo tōre ko.

Irooj ekar bar jino “lutōkļo̧k aō Jetōb ioon kanniōk otemjej” (Lale Joel 2:28; Joseph Smith—Bwebwenato 1:41), ekoba ro me rekar kōpopo n̄an ettōņake juon iaļan ito itak ekāāl im iaļan bōk meļeļe ko raan kein me renaaj kamakaj Jepļaaktok eo m̧aanļo̧k ilo wāween ko rekabwilōn̄lōn.

Ilo an Irooj kotak lōn̄tak Rikanaan ro An, E ekar im̧we em̧m̧aan im kōrā ro n̄an ekkōn kein jerbal ko raan kein, āinwōt canal ko, telegraph ko, railroad ko, im steam engine ko, bwe gospel in en maron̄ wōnm̧aanļo̧k n̄an aolepān lal in.

Ilo wāween ko jet jejjab maron̄ bwini, Irooj ekar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An n̄an kōjeram̧m̧an kajjojo, baam̧le ko, jukjuk in pād ko, aelōn̄ ko, im laļ in.

Tōl Baam̧le eo an Smith

Ilo ad ļōmņak kōn wāween an Irooj kar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo, jej aikuj keememej aolep iien bwe jon̄an eo ne Ekar kōttōprake kōn wōt mour an kajjojo—em̧m̧aan im kōrā ro rekabwilōn̄lōn̄, ilo jet jekjek ko, rekar kōttōpraki jerbal ko rekabwilōn̄lōn̄.

Elōn̄ kajjojo im baam̧le ko ilo ijoko ko ipeļaakin laļ rekar kōpopo n̄an bōk enaan ko an Jepļaaktok eo. Men kein ekoba ro jinen im jemān Rikanaan eo, Josep im Lucy Mack Smith, rein kajjojo rekar kajoor ilo jetōb ro rekar rūttoļo̧k ilo juon manit eo me kar katakin er n̄an iakwe Jisōs Kraist im ekkatak Baibōļ eo.

Iumin iiō ko, Josep im Lucy rekar ioon apan̄ ikkijeen jeen, ājmour, im ko jet ilo New England, ilo tulōn̄ tueōn ilo jabōn Amedka. Ilo 1816, ke ekar jorreen kein ikkaņ ko aer kōn jorreen in mejatoto ipeļaakin laļ in ekar kōm̧m̧an bwe en rup toļ eo etan Tambora ilo Indonesia, Josep im Luch ekar ejjeļo̧k bar aer kāālōt ak kōm̧m̧an juon kāālōt eļap n̄an etal jān New England ijo ejokņe, ippān doon an baam̧le, im ro mōttaer, im jukjuk in pād eo.

Ilo jepta juon ilo bwebwenato ko an Kabun̄ ej kwaļo̧k ke “Josep Sr. ekar iakwe kōrā eo pāleen, ak ekar jab maron̄ kake er n̄an kōmour er. Jerata im jerbal ko rekauwōtata ekar kōm̧m̧an bwe baam̧le eo en jeram̧ōl im ejjeļo̧k jikier. Bōlen New York enaaj oktak.”16

Ilo elōn̄ wāween ko, likjab ko an baam̧le eo an Smith ilo New England rekar kamakūt er n̄an turōk in New York, ijo ekar ļap limotak in kabun̄ im ekar im̧we Josep Smith Jr. n̄an kappukot Irooj ilo kajjitōk eo an n̄an jeorļo̧k bōd im bōk tōl. Ekar barāinwōt ijo gold pileij ko rekar eno̧o̧j ie, kōttar e bwe en kwaļo̧k ia eo, ukōte, im kadiwōjļo̧ki.

Pija
family reading scriptures

Pija in baamle jān Wendy Gibbs Keeler

Kile Pein Irooj ilo Mour ko Ad

Ilo an Irooj kar kōm̧m̧ane kōn likjab ko an baam̧le eo an Smith, E ej bar maron̄ kōm̧m̧an bwe jen kajoor, katakin kōj katak ko rekāāl, im kōpooj kōj jān likjab im lōkatiptip ko n̄an eļap oktak ilju im jekļaj jān jon̄an eo jej antooneļo̧k.

Ilo ad ļōmņak kōn wāween an pein Irooj kar waļo̧k ilo mour ko an baam̧le eo an Smith, jej aikuj kile bwe Pein ej bar waļo̧k ilo mour ko ad kajjojo. Kappukot pein Irooj ilo mour ko ad ej bōk eļap mour in jetōb im, ilo elōn̄ jekjek ko, iien im kōļmenļo̧kjeņ ko. Jeram̧m̧an eo, kōjeram̧m̧an ko an Petriak, jōōņōļ ko an juon make, im bwebwenato in mour an juon make emaron̄ letok juon kein loļo̧kjeņ n̄an lale wāween an pein Irooj bōk jikin ilo mour ko ad.

Ilo juon revelesōn ilo 1831, Irooj ekar kakkōļ laļ in, “Im ilo ejjeļo̧k men armej ej kainepataik Anij, ak ņae ejjeļo̧k An illu ej urur, ijello̧kun wōt ro rej jab kile Pein ilo men ko otemjeļo̧k, im jab pokake kein ko An” (Katak im Bujen Ko 59:21).

Kōņaan eo ad n̄an pokake kien ko an Irooj Jisōs Kraist, eļaptata kien ko ruo me reļļaptata n̄an iakwe Anij im ro rūtūrūr āinwōt kōj make, enaaj kōļapļo̧k ilo ad reim̧aanļo̧k im kile pein Irooj ilo mour ko ad im kile Pein ilo an kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an Kabun̄ eo an Jisōs Kraist. Ej “juon jerbal ekōppaļpaļ im kabwilōn̄lōn̄” (2 Nipai 25:17).

Irooj ej kiiō kōpooj laļ in n̄an Itok eo An Kein Karuo, āinwōt an kar Kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An indeeo. Bar juon alen, Pein maron̄ kar loe ejjab ilo iien makūtkūt ko wōt ilo bwebwenato ak bar ilo mour an kajjojo armej.

Ke Josep Smith ekar etal n̄an buļōn wōjke ko me kiiō jej ņa etan kwojarjar, ekar kappukot n̄an jeorļo̧k bōd im bōk tōl ilo mour eo an.17 Ilo juon meļeļe, Ekar uwaake kūr eo eim̧we an Irooj eo kar rekoote ilo Gospel eo an Matu.

“Kom̧win itok n̄an Ippa, Kom̧ otemjej rej jerbal in ban, im Inaaj kakkijeik kom̧.

“Kom̧in bōk Aō ine im likūte iaerami, im katak Ippa, bwe Ij ineem̧m̧an im ettā būruō, im kom̧ naaj lo ami kakkije.

“Bwe Aō ine ej em̧m̧an, im men eo Ij ineke e m̧ōrā” (Matu 11:28–30).

IIj kam̧ool bwe ilo jinion, pein Irooj ekar kōpooj laļ in n̄an Jepļaaktok eo an “gospel eo em̧ool, erreo, im eļam waan” an Jisōs Kraist, “katak in lo̧mo̧o̧r an Kraist” me repojak n̄an aolep ajri ro nejin Anij.18 Ij bar kam̧ool bwe pein Irooj ej ilo kajjojo mour an armej ej kūrtok kōj n̄an ļoor E, jerbal n̄an ro jet, im iakwe E ilo an Kōpoooj laļ in n̄an Itok eo Kein Karuo An Eaibojooj

Kakeememej ko

  1. Brigham Young, ilo Teachings of Presidents of the Church: Joseph Smith (2007), 544; bar lale Brigham Young, “Remarks,” Deseret News, Oct. 26, 1859, 266.

  2. Iaļan ito itak, iaļan bōk meļeļe, injinia, im em̧m̧anļo̧k kein taktō ko rej juon m̧ōttan eo eaorōk n̄an kōpopo eo an Irooj n̄an Jepļaaktok eo an gospel eo An im Kabun̄ eo.

  3. Lale L. D. Reynolds and N. G. Wilson, Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, 4th ed. (2013).

  4. For example, the U. S. Declaration of Independence, official Acts of the British Parliament, Torah scrolls used in Jewish synagogues, and diplomas from some universities.

  5. Lale Timothy H. Lim and John J. Collins, The Oxford Handbook of the Dead Sea Scrolls (2010) and Bruce M. Metzger and Bart D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, 4th ed. (2005).

  6. Thomas A. Wayment, The New Testament: A Translation for Latter-day Saints, A Study Bible (2019), 2.

  7. Lale Diana Childress, Johannes Gutenberg and the Printing Press (2008).

  8. Lale , for example, M. Russell Ballard, “The Miracle of the Holy Bible,” Liahona, May 2007, 80–82.

  9. Lale Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change (1980), 703.

  10. Lale James Carleton Paget and Joachim Schaper, eds., The New Cambridge History of the Bible, Vol. 1, From the Beginnings to 600 (2013); see also vols. 2–4.

  11. This fourth-century Latin translation became the Catholic church’s official version; see Richard Marius, Martin Luther: The Christian between God and Death (1999).

  12. Lale David Daniell, William Tyndale: A Biography (1994).

  13. Kar kio tile ānbwinin Tyndale ilo juon joor.

  14. Ukook in pālle eo an William Tyndale, mekarta ejjab lukkun lap kōnono kake, kar kōjpāroke ilo Bible eo an King James.

  15. Lale David Norton, The King James Bible: A Short History from Tyndale to Today (2011).

  16. Lale Saints, Vol. 1: The Standard of Truth, 1815–1846: The Story of the Church of Jesus Christ in the Latter Days (2018), 6.

  17. Lale “First Vision Accounts,” Gospel Topics, topics.ChurchofJesusChrist.org.

  18. Lale Joseph F. Smith, in M. Russell Ballard, “M̧ool, erreeo, ļam waan eo an Gospel eo,” Liaona, Māy 2019, 29.