2008
Ko Hono Ikunaʻi e Feingatau mo e Filí
Nōvema 2008


Ko Hono Ikunaʻi e Feingatau mo e Filí

Ne tuku atu ai e falala te mou omi ki he māmaní he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení ʻo toe fai pē ʻa e meʻa ne mou fai ki muʻá—ʻo toe fili ʻa e leleí kae ʻikai ko e koví.

ʻĪmisi
Elder James J. Hamula

ʻOku ou lea he pooni ki hoku ngaahi tokoua ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻOku ou fie tokoni atu ke mou fakahoungaʻi lahi ange ʻa kimoutolu, hoʻomou taumuʻa ʻi he moʻuí pea mo e founga ʻe lava ke mou ikunaʻi ʻaki e taumuʻa ko iá.

Kuo mou omi ki he māmaní ʻi ha taimi mahuʻinga. ʻOku tau hū mai ki he tuʻunga fakaʻosi ʻo ha fetauʻaki maʻongoʻonga. Naʻe kamata ʻa e fetauʻaki ko ʻení ki muʻa pea fakatoka e fakavaʻe ʻo e māmaní pea kuo tukuʻau mai ia mo ha ngaahi nunuʻa fakalilifu ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e māmaní. ʻOku ou ʻuhingá ki he fetauʻaki he vahaʻa ʻo e kau muimui ʻo Kalaisí pea mo kinautolu kotoa pē ne nau fakafisingaʻi Ia ko honau ʻOtuá.1

Naʻe tohi ʻe Sione Fakahā ʻo kau ki he fetauʻakí ni, ʻo ne pehē: “Pea naʻe fai ʻa e tau ʻi he langí: ko Maikeli mo ʻene kau ʻāngeló naʻa nau tauʻi ʻa e fuʻu ngatá; pea naʻe tau ʻa e fuʻu ngatá mo ʻene kau ʻāngeló,

“Ka naʻe ʻikai te nau ikuna; pea naʻe ʻikai kei ʻilo hanau potu ʻi he langí.

“Pea naʻe lī ki tuʻa ʻa e fuʻu ngata lahí, ʻa e ngata motuʻa ko ia ʻoku ui ko e Tēvoló mo Sētane, ʻa ia ʻokú ne kākaaʻi ʻa māmani kotoa pē: naʻe lī ia ki tuʻa ki he fonuá pea naʻe lī ki tuʻa mo ia ʻa ʻene kau ʻāngeló.”2

Ko Sētane naʻá ne fakalanga e tau ko ʻeni ʻi he maama fakalaumālié. Naʻá ne fai ia ʻaki ʻene angatuʻu ki he palani ʻa ʻetau Tamaí ki hono fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú peá ne fakafisingaʻi ʻa Kalaisi, ʻa ia ne tuku ki ai ke ne fakahoko ʻa e palaní. Ko e meʻa fakamamahí pē he naʻe muimui ha vahe tolu ʻe taha ʻo e fānau ʻa e Tamaí kia Sētane.3 Naʻe ʻikai fai pehē ʻa e vahe tolu ʻe ua. ʻE hoku kaungāmeʻa kei talavou, ne mou kau kimoutolu he niʻihi ko ʻení, pea kuo mou omi ki he māmaní ke fakahoko e palani ʻo e fiefia ʻa e Tamaí.

Meʻapango, he naʻe ʻikai ngata e feingatau ʻa Sētané ʻi hono tuli hifo ia mei he langí. Hangē ko e lau ʻa Sioné, naʻe “lī ki tuʻa ki he fonuá”4 ʻa Sētane mo hono kau muimuí pea kuo nau omi ki heni ʻi he “ ʻita lahi.”5 ʻOku lava ke tau mātā e fakamoʻoni ʻo ʻenau ʻitá ʻi he lingitoto mo e meʻa fakalilifu kuo aʻusia ʻe he tangatá talu mei he kamataʻanga ʻo taimí.

ʻI he ʻikai mafakamatalaʻi mo lahi fau e kafo ne aʻusia ʻe he tangatá, ne tutulu ai ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene hangaifofonga hifo ki he tūkunga ne ʻi ai e tangatá.6

ʻOku tau ʻi he kuonga fakaʻosí ʻi he hisitōlia ʻo e maama fakataimi ko ʻení. ʻE hoko mai e ʻaho ʻe toe foki mai ai e ʻAlo ʻo e Tamaí ki he māmaní, ʻa ia ne fakafisingaʻi ai Iá ʻo Ne toe maʻu ia Maʻana.7 ʻI he ʻaho ko iá, te Ne fakavaivaiʻi ai ʻa Sētane mo ʻene faʻahí ka Ne tataki mai e taʻu ʻe tahaafe ʻo e melinó mo e anga māʻoniʻoní.8 Ko e fakafoki fakaʻosi mai ʻeni ʻe he ʻOtuá ʻa Hono puleʻangá ki he māmaní, ko e teuteu atu ki he ʻaho ko iá. Ko e puleʻanga ko iá ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.9

Neongo ne ʻosi fokotuʻu e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻi he kuohilí, ka naʻe teʻeki ke lava ʻe kinautolu ne tuku ki ai e puleʻangá ʻo tauhi ia. Ka neongo ia, ʻoku kehe ʻeni ia. Ko e kikite fakapalōfita kuo fai maí, he ʻikai pē ke toe mole ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ka te ne ikunaʻi ʻa e māmaní.10

Ke fakapapauʻi ʻe ola leleí, ko ia ne kamata ai hono toe fakafoki fakaʻosi mai ko ʻeni ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he mālohi fakalaumālie kāfakafa,11 pea ʻoku paotoloaki ia ʻi he mālohi fakalaumālie tatau pē pea toe mahulu ange ai. Naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine lototoʻa mo fakaʻeiʻeiki taha ʻo ʻetau Tamaí, naʻe tuku fakatatali ke toki omi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni ʻo tokoni ki heʻetau Tamaí mo Hono ʻAló. Naʻe fakahaaʻi ʻenau lototoʻá mo ʻenau fakaʻeiʻeikí ʻi he tau ko ia ne fai mo Sētane he maama fakalaumālié. Naʻe tuku ai kiate kinautolu, “ke nau fili ʻa e leleí pe ko e koví,” ko ia ne nau “fili ʻa e leleí” pea nau fakahaaʻi ha “fuʻu tui lahi ʻaupito” mo e “ngaahi ngāue lelei.” 12 Ko e faʻahinga ʻulungāanga ia ʻoku fie maʻu ke paotoloaki ʻaki e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní pea mo fakahaofi ʻaki e ngaahi laumālie ʻo e tangatá mei he ʻita kakaha ʻa e filí.

Ko ia ai ʻe hoku ngaahi tokoua ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ko kimoutolu ʻa e ngaahi foha lototoʻa mo fakaʻeiʻeiki ko ʻeni ʻo ʻetau Tamaí! Ko kimoutolu ʻa e “mālohi kotoa ʻo e [fale ʻo e ʻEikí], ko ʻene kau taú”!13 Ko kimoutolu ia naʻe fili ki he leleí kae ʻikai ko e koví pea mou fakahaaʻi “ha fuʻu tui lahi ʻaupito” mo e “ngāue leleí!” Pea koeʻuhí ko homou hisitōlia fakatāutahá, ko ia ne tuku atu ai e falala te mou omi ki he māmaní he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení ʻo toe fai pē ʻa e meʻa ne mou fai ki muʻá—ʻo toe fili ʻa e leleí kae ʻikai ko e koví, ngāueʻaki ha fuʻu tui lahi ʻaupito pea fakahoko ha ngaahi ngāue lelei—pea fai ia maʻá e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní pea mo homou kāingá!

ʻI hono toe fakafoki mai ko ia ki he māmaní e puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea mo hoʻo haʻu ki he māmaní, ʻoku ʻiloʻi ai ʻe Sētane ʻoku “[toe] siʻi pē hono kuongá.”14 Ko ia ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe Sētane ʻa e maʻuʻanga tokoni kotoa pē te ne ala maʻú, ke fakatauveleʻi kimoutolu ke mou maumaufono. ʻOkú ne ʻiloʻi te ne lava ʻo tohoakiʻi kimoutolu ki he maumaufonó, te ne lava ʻo taʻofi kimoutolu ke ʻoua te mou ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau taimi kakato, mali ʻi he temipalé pea maluʻi homou fānau he kahaʻú ʻi he tui, ʻa ia he ʻikai ngata pē ʻi hono fakavaivaiʻi kimoutolu ʻe he ngaahi meʻá ni, ka ʻe kau foki ai mo e Siasí. ʻOkú ne ʻiloʻi he ʻikai ha meʻa te ne lava ke liua ʻaki e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, “ngata pē ʻi he maumaufono ʻa hono kakaí.”15 ʻOua naʻá ke maʻuhala ia—ʻoku hanga atu ʻene feinga-taú he taimí ni kiate kimoutolu—ʻa kimoutolu ʻoku feinga ke “fai e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea maʻu mo e fakamoʻoni ʻo Sīsū Kalaisí.” 16

Ko ia ʻe hoku ngaahi kaumeʻa kei talavou, ʻoku fie maʻu ke mou ʻiloʻi ʻoku “fakatuʻutāmaki” 17 hotau ngaahi ʻahó ni, pea mo e ngaahi ʻaho ʻoku toka mei muʻá. Naʻe lea ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo fekauʻaki mo e meʻá ni:

“ʻOku ʻikai ke u ʻilo ha faʻahinga meʻa he hisitōlia ʻo e Siasí, pe hisitōlia ʻo e māmaní, te ne fakatataua hotau tūkunga lolotongá. Naʻe ʻikai aʻu e meʻa ia ne hoko ʻi Sōtoma mo Komolá, ki he fakalielia mo e fulikivanu ʻokú ne ʻākilotoa kitautolu he taimi ní.18

ʻI heʻeku lea ko ia ki he ngaahi faingataʻa ʻi hotau kuongá, ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke fakatupu ha ongoʻi ilifia pe manavasiʻi, ka ko e fakamātoato ʻaupito pē ʻeni ia. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakamātoató ki he ʻikai ke fakakatakata pe fakavaʻivaʻinga ʻi hono vakaiʻi e tūkunga ʻoku tau ʻi aí pea tokanga mo fakapotopoto ʻi hono fuatautau e ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau tōʻongá. Ko e fakamātoató leva ʻoku iku ia ki he fakaʻutoʻuta leleí, pea pehē ki he tōʻonga fakapotopotó. Ta ko e ʻuhinga ia ʻoku naʻinaʻi mai ai ʻa e kau palōfitá ki he kau talavoú ke nau anga fakapotopotó.19 Manatu ki he lea ʻa Molomona ki he ʻuhinga naʻe fuʻu ola lelei ai e feingatau ʻa e kau tau kei talavou ʻe toko 2,000 ʻa Hilamaní, he naʻe ʻikai ngata pē heʻenau lototoʻá, ivi lahí mo e falalaʻangá, ka naʻa nau “anga fakapotopoto.”20 Naʻe mahuʻingaʻia ʻa Molomona he faʻahinga ʻulungāanga ko iá he naʻá ne maʻu ia. Ko Molomona naʻe tuku ki ai e ngaahi lekooti toputapu ʻo e puleʻanga Nīfaí ʻi hono taʻu 10 pē, he ko ha “tamasiʻi [naʻe] anga fakamatuʻotuʻa” pea naʻe “mata poto.” 21 Pea ko Molomona naʻe “ ʻaʻahi ki ai ʻa e ʻEikí” ʻi hono taʻu 15 pea naʻá ne “maʻu mo ʻiloʻi e ngaahi lelei ʻa Sīsuú” koeʻuhí ko ʻene “[ʻatamai fakamatuʻotuʻá].”22

Ko ia, ʻe hoku kaungāmeʻa kei talavou, ʻi heʻetau hū atu ki he kuonga fakaʻosi ʻo e fetauʻaki mo Sētané, kuo pau ke mou anga fakamatuʻotuʻa ʻi he ngaahi founga ʻo e māmaní. ʻIloʻi he ʻikai lava ke mou maʻu e faitoʻo konatapú, kava-mālohí pe tapaká. He ʻikai lava ke mou loi, kākā pe kaihaʻa. He ʻikai lava ke mou kau atu ki he ponokālafí pe ko ha faʻahinga tōʻonga taʻe maʻa kehe. He ʻikai lava ke mou fakaʻaongaʻi ʻa e lea ʻoku loí, tukuhifo e kakaí pe lea ʻuli. He ʻikai lava ke mou fakaʻuliʻi homou sinó ʻaki hano tā-tataú pe hoka fakaavaavá. He ʻikai lava ke mou fai e ngaahi meʻá ni pea mou kei ikunaʻi pē ʻa e feingatau maʻa homou laumālié, pe te mou kei hoko ai ko ha sōtia lototoʻa ʻi he feingatau maʻá e ngaahi laumālie ʻo e fānau kotoa pē ʻa e Tamaí.23

ʻE hoku kaungāmeʻa kei talavou, ʻiloʻi ʻoku taha pē ʻa e founga ke ikuna ʻi he feingatau mo Sētané pea ko e ikunaʻi ia ʻi he founga tatau naʻe ikunaʻi ʻaki ia he kamataʻangá. ʻI he taimi naʻe faifai pea ikuna ai e Tau ʻi he Langí, naʻe ongona ha lea naʻe folofola:

“Ko ʻeni kuo hoko mai ʻa e fakamoʻuí, mo e mālohí, mo e puleʻanga ʻo hotau ʻOtuá, pea mo e mālohi ʻo hono Kalaisí… .

“He kuo nau [ʻuhingá kia Maikeli mo ʻene kau ʻāngeló] ikunaʻi ia [ʻuhingá ki he tēvoló] ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí, pea ʻi he lea ʻo ʻenau fakamoʻoní; he naʻe ʻikai te nau mamae ki heʻenau moʻuí, ka nau tauhi ʻa e fakamoʻoní ʻo aʻu ki he mate.” 24 ʻOua naʻá ke taʻe tokanga ki he mahuʻinga ʻo e fakahā ko ʻení. Naʻe ikunaʻi ʻa Sētane ʻi he kamataʻangá ʻe he (1) tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne feilaulau fakaleleí, (2) fakamoʻoni kiate Iá, ʻa ia naʻe tauhi maʻu ʻo aʻu ki he ngataʻangá, pea mo hono (3) fakatapui kita ki he ʻEikí mo ʻEne ngāué. Kapau ko e ngaahi founga ʻeni ne ikunaʻi ʻaki ia ʻi he kamataʻangá, ʻiloʻi fakapapau ko e founga pē ʻeni ʻe taha ke ikunaʻi ia ʻi he kuonga ní.25

Mahalo te mou fifili pe ʻe maʻu fēfē ʻa e tui, fakamoʻoni mo e fakatapui ko ia ʻo e laumālié ʻa ia ʻoku fie maʻu ke ikunaʻi ʻaki ʻa e filí. Tuku ke u fakapapauʻi atu kuó ke ʻosi maʻu ʻe koe ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ko ʻení. Ko e meʻa pē ʻoku fie maʻú ke ke feinga ke ʻiloʻi kinautolu. Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha founga ʻe tolu ʻe lava ke hoko ai ʻeni.

ʻUluakí, fai ʻa e meʻa ko ia ne fai ʻe he talavou ko Siosefa Sāmitá. Kumi ha feituʻu ʻoku lōngonoá pea lotu ki hoʻo Tamai Hēvaní.26 Fai maʻu pē ia pea ʻi he loto fakamātoato. Ko e lotú ko ha meʻa kuo pau ke fai kae toki maʻu e fakahaá. Ko e lahi mo fakamātoato ange ʻa e lotú, ko e lahi mo hokohoko ange ia ʻa e fakahaá. ʻI hono maʻu iá, ʻoku ʻomi ʻe he fakahaá ha fakamoʻoni pe fakapapauʻi mai e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻikai ke tau mamata ki aí ʻa ia ko e fakavaʻe ʻo e tuí.27

Ua, ako ke ke fakafanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí. Ko hono leʻó ko ha kihiʻi leʻo siʻi mo ha leʻo ʻoku hangē ha fanafaná.28 Ko ha le‘ó ia ʻoku lava ke ongoʻi loto ʻo ʻikai faʻa fanongo ki ai. ʻOku haʻu ia ʻi ha ngaahi fakakaukau, ongo mo ha ngaahi ʻilo. Kuo pau ke lōngonoa mo fakalongolongo ho lotó kae lava ke ke ongoʻi ha leʻo pehē, ʻo siʻaki ʻa e kata leʻo lahí mo e fakakaukau laulaunoá.29 Neongo he ʻikai faingofua ke ke feilaulauʻi hoʻo moʻuí, ka ʻe poupouʻi koe ʻe hoʻo fanongo ki he leʻo mahuʻinga mo ʻofa ʻo e ʻEikí ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pea ko ia ʻe ʻaonga ai hoʻo ngāué.

Tolú, talangofua ki he folofola ʻa e ʻEikí ʻo hangē ko ia ʻoku ʻoatu kiate koé. He ʻikai ngata hono ʻoatu ʻe Heʻene folofolá ha ʻofa mo ha fakafiemālie, ka te ne ʻoatu ha fakahinohino mo fakatonutonu, ko e Fai ʻa ʻEne fekaú neongo ʻene ngali faingataʻa kiate koé pea fai leva ia he taimí ni. ʻOku hanga ʻe hoʻo fai ʻa Hono finangaló ʻo fakalahi atu ki ho laumālié hoʻo ʻilo mo ʻofa kiate Iá pea te ne taki koe ke ke loto fiemālie ke foaki hoʻo moʻuí pea muimui kiate Ia.30

Siʻoku ngaahi tokoua ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, ko homou kuongá ʻeni! ʻOua naʻa maumauʻi noa ia! Mou fakamātoato! Toʻo “ʻa e pā ʻo e tuí ʻa ia te ke lava ke ikunaʻi ʻaki ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻa e filí.”31 Pea “tau ʻa e tau lelei ʻo e tuí.”32 Pea ʻi hoʻo fai ʻa ia kotoa te ke ala lavá, “tuʻu”33 maʻu pea “vakai ki he fakamoʻui ʻa e ʻEikí.”34 ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻe hoko mai ʻa ʻEne fakamoʻuí ʻo fakahaofi koe mo ia ʻoku ʻaʻaú mei he kovi kotoa pē. Ko ʻeku fakamoʻoní ia, ʻi he huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Vakai, 1 Nīfai 14:10, 13 (“ ʻOku ʻi ai ʻa e siasi ʻe ua pē; ko e taha ko e siasi ʻo e Lami ʻa e ʻOtuá, pea ko e tahá ko e siasi ʻo e tēvoló … ʻa ia… tānaki fakataha ai e … ʻa e fuʻu kakai tokolahi ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa … ke tauʻi ʻa e Lami ʻa e ʻOtuá”).

  2. Fakahā 12:7–9.

  3. Vakai, T&F 29:36.

  4. Fakahā 12:9.

  5. Fakahā 12:12

  6. Vakai, Mōsese 7:29, 36–37.

  7. Vakai, Mātiu 21:33–44.

  8. Vakai, T&F 88:110; Mōsese 7:64.

  9. Vakai, Bruce R. McConkie, “The Caravan Moves On,” Ensign, Nov. 1984, 84.

  10. Vakai, Taniela 2:44–45; T&F 38:9–15; 82:24.

  11. Vakai, Siosefa Sāmita–Hisitōliá 1:17–19 (ko e hā ʻa e Tamaí mo e ʻAló kia Siosefa Sāmitá, ko e fuofua hā pehē ia ki he tangatá talu mei he Ngoue ko ʻĪtení); 1:30–49 (Molonai); T&F 27:7–8, 12–13 (Sione Papitaiso, Pita, Sēmisi mo Sione); 110:11–16 (Mōsese, ʻIlaiase, ʻIlaisiā); 128:19–21 (“kau ʻāngelo kehekehe meia Maikeli pe ko ʻĀtamá ʻo aʻu mai ki he taimi lolotonga ní”).

  12. ʻAlamā 13:3–4.

  13. Vakai, T&F 101:55; 105:16.

  14. Fakahā 12:12.

  15. Mōsaia 27:13.

  16. Fakahā 12:17.

  17. 2 Tīmote 3:1.

  18. Palesiteni Boyd K. Packer, “The One Pure Defense,” lea ki he kau faiako fakalotu ʻi he CES, Feb. 6, 2004), 4.

  19. Naʻe akonaki fakatāutaha ʻa ʻAlamā ki hono ngaahi fohá—Hilamani, Sipiloni mo Kolianitoni—ke nau “ngāue fakamātoato” (vakai, ʻAlamā 37:47; 38:15; 42:31). Naʻe ekinaki ʻa Paula ki he kau talavoú ke nau “loto fakapotopoto” (Taitusi 2:6). ʻIkai ngata aí, naʻe faleʻi ʻa Paula ki he niʻihi kehé ke nau anga fakapotopoto, tautautefito ki he kau pīsopé (vakai, Loma 12:3; 1 Tesalonika 5:6, 8; 1 Tīmote 3:2, 11; Taitusi 1:8; 2:2, 4, 12).

  20. ʻAlamā 53:20–21.

  21. Molomona 1:2.

  22. Molomona 1:15.

  23. Vakai, Palesiteni Gordon B. Hinckley, “Ko Ha Fepaki He ʻIkai ʻOsi, Ko e Ikuna Kuo Pau,” Liahona, Sune 2007, 2-7.

  24. Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Fakahā 12:9, 11.

  25. Vakai, T&F 76:53 (ko kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé te nau “ikuna ʻi he tuí”); 1 Sione 5:4–5 (“ko e mālohi ʻeni ʻokú ne ikuna ʻaki ʻa māmaní, ko ʻetau tuí,” pea “ko ia ʻokú ne ikuna ʻa e māmaní, “ʻoku tui ko Sīsū ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá”).

  26. Vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:11–15.

  27. Vakai, Hepelū 11:1; ʻAlamā 32:21; ʻEta 12:6.

  28. ʻOku fakamatalaʻi ko e leʻo ʻo e ʻEikí ko ha kihiʻi leʻo siʻi mo mālie, ʻo hangē ha fanafaná. Vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 19:12; Hilamani 5:30; T&F 85:6.

  29. Vakai T&F 88:69, 121.

  30. Vakai, Mātiu 16:24–25; Sione 7:17.

  31. ʻEfesō 6:16.

  32. 1 Tīmote 6:12.

  33. Vakai, malakai 3:2. “Pea ko hai ʻe faʻa tuʻu ai?” (Fakahā 6:17). Ko kinautolu kuo nau ʻai ʻa e “mahafu tau kotoa ʻa e ʻOtuá” pea kuo nau “ikuʻi kotoa pē” (ʻEfesō 6:13).

  34. ʻEkesōtosi 14: 13.