Ko e Kuonga ʻo e Liliu ʻo e Meʻa Kotoa Pē
Ko e “ongoongo lelei” mahuʻinga mo nāunauʻia tahá ʻa e pōpoaki kuo fakafoki mai ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻa ʻEne ongoongoleleí mo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.
Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he taʻu ʻe 195 kuohilí mei he ʻahó ni, ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830.
Naʻe fakatahataha mai ha haʻofanga tokosiʻi ʻo ha kakai naʻe tui mo ha ngaahi kaungāmeʻa ki he polokalama mahuʻinga mo fakafiefia ko ʻení. Naʻe tāpuekina ʻa e tokotaha kotoa pē naʻe kau maí ʻaki ha taumalingi ʻo e Laumālié ʻi hono fakahoko ʻa e ouau ʻo e sākalamēnití, foaki ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, fakahoko ʻa e ngaahi fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, pea mo hono malangaʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.
ʻI hono toe fokotuʻu Hono Siasí, naʻe fakamahino ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā ke hoko ʻa Siosefa Sāmita, naʻe taʻu 24 ʻi he taimi ko iá, ko e taki ʻo e [Siasí] ʻi he māmaní: “ko ha tangata kikite, ko ha tangata liliu lea, ko ha palōfita, ko ha ʻaposetolo ʻa Sīsū Kalaisi, ko ha kaumātuʻa ʻo e siasí ʻi he finangalo ʻo e ʻOtua ko e Tamaí, pea mo e ʻaloʻofa ʻa homou ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”
ʻOku ou lotua fakamātoato e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau fakakaukau ki he mahuʻinga mo e tokoni taʻetūkua ʻa e meʻa pē ʻe taha naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.
Ko e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí
Ko hono fokotuʻu fakaʻofisiale ko ia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e tumutumu ia ʻo ha ngaahi aʻusia fakaofo hokohoko. Ko e ʻuluaki ʻi he ngaahi aʻusia ko ʻení naʻe hoko ia ʻi he taʻu ʻe 10 kimuʻa ai ʻi he fakatokelau ʻo Niu ʻIoké.
ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820, naʻe ʻalu ai ha kiʻi tamasiʻi ko Siosefa Sāmita ki he loto vao ʻakau ofi ki hono ʻapí ke lotu. Naʻe ʻi ai haʻane ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e fakamoʻui ʻo hono laumālié, pea naʻá ne holi ke “ʻilo ko e fē ʻa e siasi ʻi he ngaahi siasí kotoa pē ʻoku moʻoní, koeʻuhí ke [ne] ʻiloʻi ʻa e siasi ke [ne] kau ki aí.” Naʻe falala ʻa Siosefa ʻe tali ʻe he ʻOtuá ʻene lotú mo tataki ia.
Kātaki ʻo fakafokangaʻi naʻe ʻikai ke lotu ʻa Siosefá ke ne ʻiloʻi pē ʻa e meʻa ʻoku totonú. Ka naʻá ne lotu ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku totonú kae lava ke ne fai ʻa e meʻa ʻoku totonú. Naʻe kole ʻa Siosefa ʻi he tui pea naʻá ne fakapapauʻi ke ne ngāue ʻo fakatatau mo e ngaahi tali naʻá ne maʻú.
“Ko e tali ki he lotu [fakamātoato] ʻa Siosefá, naʻe hā mai kiate ia ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, pea naʻe kamata ai ʻa e ʻ[fakafoki mai] ʻo e meʻa kotoa pē’ (Ngāue 3:21) ʻo hangē ko ia naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻi he Tohi Tapú. ʻI he mata meʻa-hā-mai ko ʻení, naʻá ne ʻilo ai naʻe hili ʻa e pekia ʻa e fuofua kau ʻAposetoló, naʻe mole mei he māmaní ʻa e Siasi ʻo Kalaisi ʻi he Fuakava Foʻoú.” ʻE tokoni lahi ʻa Siosefa Sāmita ʻi hono fakafoki mai ʻa e tokāteliné, mafaí, pea mo e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e Siasi ʻo e Fakamoʻuí ʻi he kuonga muʻá.
Naʻe fakapapauʻi ʻe Siosefa: “Naʻá ku sio ki he Tangata ʻe toko ua, ʻa ia ko hona ngingilá mo e nāunaú ʻoku ʻikai faʻa lava ke mafakamatalaʻi, ʻokú na tuʻu mai ʻi ʻolunga ʻiate au ʻi he ʻataá. Naʻe folofola mai ʻa e toko taha kiate au, ʻo ne ui au ʻaki hoku hingoá, ʻo ne tuhu ki he tokotahá ʻo pehē—Ko Hoku ʻAlo ʻOfaʻangá ʻEni. Fanongo kiate Ia!”
Naʻe fakafou ʻi he mata meʻa-hā-mai mo e ngaahi aʻusia fakalangi kimui aí ʻa e mahino kia Siosefa Sāmita naʻe ʻafioʻi ia ʻe he ʻOtuá mo Sīsū Kalaisi ko ha tokotaha fakafoʻituitui, naʻá Na tokanga ki heʻene fakamoʻui taʻengatá, pea naʻe ʻi ai ha misiona ke ne fakahoko. Naʻá ne ako foki ha ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e ʻulungaanga, natula, mo e tuʻunga haohaoa ʻo e Toluʻi ʻOtuá—pea ko e Tamaí mo e ʻAló ʻokú Na mavahevahe mo kehekehe. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo moʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he laumālie pea ʻi he kakano.
Naʻe fakahā ʻe Siosefa Sāmita ko e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻokú Na maʻu moʻoni ha sino. Naʻá ne pehē, “ʻOku maʻu ʻe he Tamaí ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui ʻoku ongoʻingofua tatau mo e sino ʻo e tangatá; pehē foki mo e ʻAló; ka ʻoku ʻikai maʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui, ka ko e tokotaha ia ko e Laumālié pē.”
ʻOku ou fakamoʻoni ko e ʻaʻahi mai ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló kia Siosefa Sāmitá ko e ʻuluaki meʻa ia naʻe hoko ʻi hono “fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē kuo lea ʻaki ʻe he ngutu ʻo e kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he kamataʻanga ʻo e māmaní.”
Ko e Tohi ʻa Molomoná
Ko hono ua ʻi he hokohoko ʻo e ngaahi aʻusia fakaofo naʻe iku ki hono fokotuʻu fakaʻofisiale ʻo e Siasi ʻo e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí ko hono liliu mo hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná.
“Naʻe foaki kia Siosefa Sāmita ʻa e meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ke liliu ha lekooti fakakuongamuʻa: ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi. … ʻOku fakakau ʻi he fakamatala toputapú ni ha fakamatala ki he ngāue fakafaifekau fakataautaha ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he lotolotonga ‘o e kakai ʻi he Hemisifia Hihifó, hili pē ʻEne Toetuʻú. ʻOku akoʻi [ʻe he Tohi ʻa Molomoná] e taumuʻa ʻo e moʻuí mo fakamatalaʻi e tokāteline ʻo Kalaisí, ʻa ia ko e uho ʻo e taumuʻa ko iá. ʻI heʻene hoko ko ha folofola tokoni ki he Tohi Tapú, ʻoku fakamoʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ko ha ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kinautolu ʻo ha Tamai ʻi Hēvani ʻofa, ʻoku ʻi ai Haʻane palani fakalangi ki heʻetau moʻuí, pea ʻoku folofola mai foki Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻi he kuongá ni ʻo hangē ko ia ʻi he kuonga muʻá.”
ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí, “ʻOku mau tui ko e Tohi Tapú ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku liliu totonú; ʻoku mau tui foki ko e Tohi ʻa Molomoná ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá.” Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni ia ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisí, ʻokú ne fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo e Tohi Tapú, pea ʻokú ne fakafoki mai ʻa e ngaahi moʻoni mahinongofua mo mahuʻinga naʻe mole mei he Tohi Tapú.
Kuo Fakafoki Mai ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí
ʻOku akoʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e Siasi naʻe fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí, mo hono mafai fakalangí, tokāteliné, mo e ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú, naʻe mole ia mei māmani. Ko ha konga ʻo hono fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē kuo kikiteʻi ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, naʻe foaki fakataautaha ai ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻi he kuonga muʻá ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kia Siosefa Sāmita mo foaki ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kiate ia. Ko e fika tolu ʻeni ʻi he hokohoko ʻo e ngaahi aʻusia fakaofo naʻe iku ki hono fokotuʻu fakaʻofisiale ʻo e Siasi ʻo e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí.
ʻOku fakaʻatā ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ke “fakafofongaʻi [Ia] mo ngāue ʻi Hono huafá.” “Ko e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia ke tataki ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí maʻá e fānau ʻa e ʻOtuá.”
ʻI he malumalu ʻo e fakahinohino ʻo e Tamaí mo e ʻAló, naʻe fakafoki mai ai ʻi he 1829 ʻe Sione Papitaiso kuo toetuʻú ʻa e mafai ke papitaiso ʻi he fakauku ke fakamolemoleʻi e ngaahi angahalá. ʻI he taʻu tatau pē ko iá, naʻe fakafoki mai ai ʻe he toko tolu ʻo e kau fuofua ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá—Pita, Sēmisi, mo Sione—ʻa e tuʻunga fakaeʻaposetoló mo e mafai mo e ngaahi kī lahi ange ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.
Hili ha taʻu ʻe ono mei hono fokotuʻu fakaʻofisiale ʻo e Siasí, naʻe foaki ʻe Mōsese, ʻIlaiase mo ʻIlaisiā kia Siosefa ʻi he Temipale Ketilaní ʻa e mafai makehe ʻoku fiemaʻu ke fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.
̄Naʻe foaki ʻe Mōsese ʻa e ngaahi kī ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí.
Naʻe foaki ʻe ʻIlaiase ʻa e kuonga ʻo e ongoongolelei ʻo ʻĒpalahamé, kau ai hono fakafoki mai ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé.
Naʻe foaki ʻe ʻIlaisiā ʻa e ngaahi kī ʻo e mālohi faisilá, ʻo ʻomi ai ʻa e mafai ʻokú ne fakaʻatā ʻa e ngaahi ouau ʻoku fakahoko ʻi māmaní ke fakamaʻu ʻi ʻitāniti, hangē ko hono fakatahaʻi ʻo e ngaahi fāmilí ʻi ha ngaahi vā fetuʻutaki taʻengata ʻoku ope atu mei he maté.
ʻOku Fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí
ʻI hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi ʻa Molomoná, naʻá ne maʻu ai ʻa e ngaahi fakahā naʻe fakamahino ai ʻe toe fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Ka naʻe fakahinohino ʻe he ʻEikí kia Siosefa ke ʻoua naʻa fokotuʻu Hono Siasí ʻi he taimi pē ko iá. Ka “ʻi he laumālie ʻo e kikité mo e fakahaá,” naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí kia Siosefa “ʻa e ʻaho totonu … te [ne] toe fokotuʻu ai Hono Siasí ʻi he funga [ʻo e] māmaní.”
Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi he hokohoko totonu ʻi he hili pē hono fakafoki mai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe malava ke maʻu ʻa e ngaahi ʻuluaki tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he ʻaho 26 ʻo Māʻasi 1830, pea naʻe fokotuʻu fakaʻofisiale ʻa e Siasí ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpelelí.
“Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní … ko hono fakafoki mai ia ʻo e Siasi ʻo Kalaisi ʻi he Fuakava Foʻoú. ʻOku fakavaʻe ʻa e Siasí ni ʻi he moʻui haohaoa ʻo hono fungani makatulikí, ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakalelei taʻefakangatangatá mo e Toetuʻu moʻoní. Kuo toe ui ‘e Sīsū Kalaisi ha kau ‘Aposetolo mo foaki kiate kinautolu e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú Ne fakaafeʻi kitautolu kotoa ke haʻu kiate Ia mo Hono Siasí, ke maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí, mo maʻu e fiefia ʻoku tuʻuloá.”
Ko e Kuonga ʻo e Kakato ʻo e Ngaahi Kuongá
Ko e hā mai ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló kia Siosefa Sāmitá, ko hono liliu pea mo hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná, pea mo hono fakafoki mai ʻo e mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko ha ngaahi meʻa ia naʻe fiemaʻu ke fai kimuʻa pea fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí ʻi he taʻu ʻe 195 kuohilí.
ʻI he Fuakava Motuʻá, naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe he palōfita ko Tanielá ha misi fekauʻaki mo ha maka ʻe tā mei he moʻungá taʻe-kau ai ha nima pea te ne fakafonu ʻa e māmaní kotoa. Hili ha taʻu ʻe taha mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe fakahinohino ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ko e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá kuo toe foaki ia “ki he tangatá ʻi he māmaní” pea “ʻe teka atu … ʻa e ongoongolelei [ʻo Sīsū Kalaisí] ʻo aʻu ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní, ʻo hangē ko e teka atu ʻa e maka kuo tā mei he moʻungá taʻe-kau ai ha nimá,”
ʻOku ou fakamoʻoni: ʻOku fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne talaʻofá. ʻOku lolotonga fokotuʻu ʻa e Siasi kuo fakafoki mai ʻo e Fakamoʻuí ʻi he funga ʻo e māmaní pea ko e meʻangāue ia ʻe “fakakātoa fakataha [ai ʻe he ʻOtuá] ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo ia ʻoku ʻi māmaní; ʻio, ʻiate ia.”
Ko e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní “ko ha ngāue ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē; ko ha taumuʻa ia naʻe fakamatalaʻi fiefia ʻe he kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e ngaahi tuʻí; naʻa nau sioloto mai ʻi he ʻamanaki fiefia ki he ʻaho ʻoku tau moʻui aí; pea ʻi heʻenau māfana ʻi he ʻamanaki fiefia fakalangí, ne nau hiva ai mo fatu pea mo kikiteʻi ʻa hotau kuongá.”
ʻOku totonu ke hoko ʻi he kuonga fakakosipeli maʻongoʻonga taha mo fakaʻosi ko ʻeni ʻo e kuonga fakakosipelí kotoa ko “hano fakatahaʻi kakato mo fakakātoa mo haohaoa pea mo hano fakamaʻu fakataha ʻo e ngaahi kuonga fakakōsipelí mo e ngaahi kī, mo e ngaahi mālohi, mo e ngaahi nāunau, pea ke fakahā mai ia talu mei he ngaahi ʻaho ʻo ʻĀtamá ʻo aʻu mai ki he taimi lolotonga ní. Pea ʻikai ngata ai, ka ko e ngaahi meʻa kuo teʻeki ai fakahā talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní … ʻe fakahā mai ia … ʻi he kuongá ni, ʻa ia ko e kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá.”
Naʻe fakamatalaʻi lahi ange ʻe he Palōfita ko Siosefá, “Ko e ngaahi ouau mo e ngaahi fatongia kotoa pē na‘e fiema‘u ‘e he Lakanga [Fakataula‘eikí], ‘i he fakahinohino mo e ngaahi fekau ‘a e Fungani Māfimafí ‘i ha fa‘ahinga kuonga, ‘e ‘i ai ‘i he kuonga faka‘osí, … ke fakahoko ‘a e toe fakafoki mai ko ia na‘e lea ‘aki ‘e he ngutu ‘o e kau Palōfita Mā‘oni‘oní kotoa.”
Ngaahi Palōmesí mo e Fakamoʻoní
Kuó u feinga ke fakamatalaʻi nounou ʻa e ngaahi tefitoʻi ʻelemēniti ʻo e “ongoongo lelei” mahuʻinga mo nāunauʻia taha ʻe lava ʻe ha taha ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻi he māmaní ʻo maʻú—ʻa e pōpoaki kuo fakafoki mai ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻa ʻEne ongoongoleleí mo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.
ʻOku ou fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ke nau ako mo fakamoʻoniʻi ʻa e pōpoaki ko ʻení. ʻOku ou palōmesi ko e niʻihi fakafoʻituitui “ʻoku nau ako ʻi he faʻa lotu ʻa e pōpoaki ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí pea ngāue ʻi he tuí, ʻe tāpuekina kinautolu ke nau maʻu haʻanau fakamoʻoni ki hono fakalangí pea ki hono taumuʻa ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he talaʻofa ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.” ʻI hoʻo lotu fakamātoato mo ʻamanaki ke fakatou maʻu mo ngāueʻi ha tali mei he ʻOtuá, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Siosefa Sāmitá, ʻe fakalahi hoʻo malava ke fakatokangaʻi mo tali ʻa e fakamoʻoni fakalangi ko iá.
ʻOku ou fakamoʻoni ko e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, ko ʻetau Tamaí ia. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ʻOfaʻanga Ia ʻo e Tamaí mo Hono ʻAlo Pē Taha ʻi he kakanó. Ko Ia hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí.
Pea ʻoku ou fakamoʻoni fiefia naʻe hā ʻa e Tamaí mo e ʻAló ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, ʻo kamata ai hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni ia ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisi pea ʻoku ʻi ai ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku maʻu ʻi māmani ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke fakafofongaʻi ʻa e Fakamoʻuí mo toe ngāue ʻi Hono huafá. Pea ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko hono fakafoki mai ia ʻo e Siasi ʻo Kalaisi ʻi he Fuakava Foʻoú. ʻOku ou fakamoʻoni pau ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.