Kemuni na Tama
Au raica vakatabakidua nikua na veika vinaka e rawa ni cakava na tagane ena ivakatagedegede cecere duadua ni itavi vakatagane—me tagane vakawati ka tama.
Au vosa nikua baleti kemuni na tama. O ira na tama era sa rui bibi ena ituvatuva vakalou ni bula marau, kau vosa veivakayaloqaqataki vei ira era saga matua tiko mera cakava vakavinaka na veikacivi oqo. Na kena vakacaucautaki kei na vakayaloqaqataki ni itavi vakatama kei kemuni na tama e sega ni vakamaduataka se vakayalolailaitaka e dua. Au raica vakatabakidua nikua na veika vinaka e rawa ni cakava na tagane ena ivakatagedegede cecere duadua ni itavi vakatagane—me tagane vakawati ka tama.
A kaya kina o David Blankenhorn, ka vola na Fatherless America: “Nikua, sa tawase tu na lewe i Amerika ena duidui ni nodra nanuma baleta na itavi vakatama. Eso era sega mada ga ni nanuma tu. Eso era vakacudrui kina. Eso, oka kina e vica na daunivola ni matavuvale era vakawalena se vakasewasewana sara. E vuqa era sega sara ni saqata, se me ra yalodina kina. E vuqa na tamata era nanuma ni da rawa ni cakacakataka yani, ia era vakabauta ni sa sega ni rawa meda cakava se mena caka.”1
Ena Lotu oqo, eda vakabauti ira na tama. Eda vakabauta na “inaki dina ni tagane e vakaliuca na nona matavuvale.”2 Eda vakabauta ena “inaki vakalou, sa nodra ilesilesi na tamata mera liutaka nodra matavuvale ena loloma kei na ivalavala dodonu ka mera vakarautaka na gacagaca ni bula kei na taqomaki ni nodra matavuvale.”3 Eda vakabauta ni nodra ilesilesi digitaki vakamatavuvale, sa “itavi nei tama kei tina me rau veivukei vakaitokani duabau.”4 Eda vakabauta ni ra sega ni tawayaga, ka ra sa cecere na tama ka sega ni sosomitaki rawa.
Eso era raica na nodra vinaka na tama ena veimaliwai vakatamata, me sa nodra itavi na tagane vei ira na luvedra, ka muataki ira mera lewenivanua vinaka ka daunanuma nodra gagadre na tani, sosomitaki kina na “nodra susugi vakatina na gone mai na susugi vakatama na gone. … Kena ibalebale, nodra idola na tagane o ya mera tama. Na idola vei ira na gone mera vakatama. Na idola vei ira na tamata mera buli ira na tama.”5 Me vaka ni dina sara ka bibi na veika oqo, eda kila ni itavi vakatama e uasivi cake mai na dua na vakasama ni tamata se vua ni ibulibuli. Sa mai vua na Kalou na itavi nei tama e tekivu mai vua na Tamada Vakalomalagi, kei na kena e vuravura oqo, o ya vei Tamada o Atama.
Na ivakaraitaki vakalou, uasivi duadua ni itavi vakatama o ya na Tamada Vakalomalagi. E umani tu ena Nona itovo kei na ivakarau na lomavinaka levu kei na loloma uasivi duadua. Na Nona cakacaka kei na lagilagi o ya mera vakatorocaketaki, marau, ka bula tawamudu o ira na Luvena.6 Sa rawa vei ira na tama ena vuravura luluqa oqo mera rawata na veika e sega ni vakatauvatani rawa kei Koya sa Lagilagi, ia ena nodra vinaka taucoko, era saga tiko mera vakatotomuri Koya, ka ra cakacaka vagumatua ena Nona cakacaka. Era sa rokovi ena dua na veivakabauti totoka ka dodonu.
Keda na tagane, na itavi vakatama e vakatakila mai na noda dui malumalumu ka gadrevi me vakavinakataki. E gadrevi na solibula ena itavi vakatama, ia sa ivurevure ni vakacegu sega ni vakatauvatani rawa, kei na reki. E sa ivakaraitaki cecere ga na Tamada Vakalomalagi, sa daulomani keda dina, na Luvena vakayalo, ka solia kina na Luvena Duabau ga meda vakabulai kina ka bula vakacerecerei.7 E kaya o Jisu, “Sa sega na nona loloma e dua na tamata me uasivi cake ena ka oqo, me solia na nona bula ena vukudra na wekana.”8 Era vakaraitaka na tama na loloma oqo ni ra solia nodra bula ena veisiga yadua, ka ra buno ena qaravi kei na tokoni ni nodra matavuvale.
E rairai cakacaka bibi duadua nei tama o ya me vagolea na yalodra na luvena vei Tamadra Vakalomalagi. Kevaka me na vakaraitaka o tama me vaka na nona vosa na ivakarau ni sa yalodina vua na Kalou ena bula ena veisiga, na tama o ya e na solia vei ira na luvena na idola ki na vakacegu ena bula oqo kei na bula tawamudu ena vuravura e tarava.9 Na tama e wilika na ivolanikalou vata kei ira na luvena sa vakamatautaki ira ki na domo ni Turaga. 10
Eda raica ena ivolanikalou na kena tukuni tikoga na nodra ilesilesi na itubutubu mera vakavulici ira na luvedra:
“Raica ko ira na itubutubu mai Saioni, se ena dua na iteki sa tauyavutaki tu, mera vakavulici ira na luvedra e na ivakavuvuli dina ni ra sa yabaki walu; io na ivakavuvuli ni veivutuni, na vakabauti Jisu Karisito na luve ni Kalou Bula, na papitaiso kei na isolisoli ni Yalo Tabu ena veitabaki ni liga; ia kevaka e sega, era na cudruvi kina. …
“Ia mera vakavulici ira talega na luvedra me ra daumasu, ka caka dodonu ena mata ni Turaga.”11
Ena 1833, a veivunauci na Turaga vei Josefa Simici, Sidney Rigdon, kei Frederick G. Williams, na lewe ni Mataveiliutaki Taumada, ena vakawaleni ni nodratou ilesilesi ni vakavulici ira na luvedra: “Raica ko sa sega ni vakavulici ira na luvemu, me ra kila na rarama kei na dina me vaka na vunau; a sa rawai iko kina na tevoro; oqo na vu ni nomu leqa.”12
Me ra vakavulica vou na tama na lawa kei na cakacaka ni Kalou ki na itabatamata yadua. Me vaka e kaya na Daunisame,
“Ni sa vakatura ko koya me dautukuni vei ira na Jekope, ka tauca na vunau vei ira na Isireli, ka sa vakarota vei ira na noda qase, me ra vakatakila vei ira na luvedra:
“Me ra kila rawa na itabatamata e muri, io ko ira na gone era na sucu e muri, me ra tubu talega ka tukuna vei ira na luvena:
“Ka me ra vakararavi ga vei koya na Kalou, ka sega ni guilecava na cakacaka ni Kalou, ka me ra vakabauta ga na nona vunau.”13
Na vakavulici ni kosipeli sa nodrau itavi vata o tama kei tina, ia e vakamatatataka na Turaga ni sa namaki ira na tama me liutaka na bibi ni kena vakaliuci. (Ia meda nanuma tiko ni veivosaki, cakacaka kei na qito vata voli kei na vakarorogo e sa tiki bibi ni veivakavulici.) Sa namaka na Turaga mera veivuke na tama ni moici ira na luvedra, ka ra vinakata ka gadreva na gone e dua na ivakaraitaki.
Au a kalougata ni dua na ivakaraitaki vinaka o tamaqu. Au nanuma lesu niu se cauravou lailai yabaki 12, a veidigidigi o tamaqu me mata ni matabose ni korolevu ena neimami itikotiko lailai. A sega sara ni vunau vakapolitiki ena veivanua—na ka ga au nanuma ni a talai keitou na veitacini o Ta ki na veivale yadua ka soli tikidua, ka vakauqeti ira mera digitaki Paul Christofferson. E vica na uabula au soli tikidua kina era kaya ni tamata vinaka ka dina o Paul ka sega ni dredre mera digitaki koya. A vakacerecerea vakalevu na yaloqu vakacauravou na tamaqu. Au a yalonuidei ka gadreva sara meu muria na mawe ni yavana. A sega ni uasivi vakaoti o koya—na tamata kece e sega—ia e tu dodonu ka vinaka ka ivakaraitaki veivakauqeti vei luvena tagane.
Na veivunauci kei na veivakadodonutaki sa tiki ni veivakavulici. E kaya o Paula, “O koya sa lomana ko Jiova, sa cudruva ko koya.”14 Ia ena veivunauci me na dau qaqarauni vakavinaka o tama de na laki veivakacacani sara, ni sega ni dodonu oqo. Ni da veivakadodonutaki, na inaki nei tama me loloma, ka dusimaki mai vua na Yalo Tabu:
“Me veivunauci vakaukauwa sara e na veivakauqeti ni Yalo Tabu; ia me kusarawa me lomani koya tale e vunauca; kevaka e sega sa na okata ko koya me kena meca;
“Io me kila ko koya ni sa kaukauwa cake na nomu lomadina ka malumalumu na ivesu nei mate.”15
Na veivunauci ena ituvatuva vakalou e sega ni baleta na veitotogitaki ia sa baleta na vukei koya e lomani ena salatu ni lewai koya donu.
E kaya na Turaga ni “sa nodra itavi na itubutubu ni gone mera qaravi ira na luvedra, me yacova ni ra sa rawati ira.”16 Na rawa-ilavo ni matavuvale sa itaviqaravi tabu. Na qaravi ni matavuvale, ka dau yaco na veiyawaki mai na matavuvale, e sega ni ka vakatikitiki ena itavi vakatama—sai koya oqo na ivakarau ni dua na tama vinaka. “Na cakacaka kei na matavuvale sa ilesilesi veiuabaleti.”17 Na ka oqo, e sega ni dodonu kina vei tama me vakawalena na nona matavuvale ena vuku ni cakacaka, se dua tale, e sega ni dua me sagai koya ga me marautaka me vagolea nona itavi vei ira eso. Ena vosa nei Tui Penijamini:
“Mo ni kakua ni laivi ira na luvemuni me ra via kana se luvawale; ni kakua talega ni laivi ira me ra talaidredre ki na vunau ni Kalou, se mera veileti ka veivala, …
“Mo ni vakavulici ira mera ivalavala dodonu ka yalomatua; ni vakavulici ira talega mera veilomani ka dauveivukei.”18
Eda sa kila tu nodra rarawa na tagane era sega ni kunea na sala kei na ka me ra qarava kina na nodra matavuvale. E sega ni ka madualaki ni yaco ena so na gauna, vei ira eso sa taucoko tiko nodra veiqaravi, e dau luluqa mai nodra itavi kei na cakacaka vaka tama. “Ena gadrevi beka me na moici eso na ka ni bula yadudua ena vuku ni mavoa, mate, se na veika tawanakiti eso. Me ra dauveivuke o ira na wekadra ena veigauna e gadrevi kina.”19
Nona lomana na tinadra na luvena—ka vakaraitaka na loloma oqori—sa rua na ka uasivi sara e rawa ni cakava o tama vei luvena. E vakadeitaka tale ka vaqaqacotaka ni vakamau sa yavu ni nodrau bula vakamatavuvale kei na veitaqomaki.
Eso na turaga era tama duadua, tama veisusu, se tama vakacabecabe. E vuqa vei ira era sasaga vakaukauwa ka cakava nodra vinaka taucoko ena ilesilesi e dau dredre vakalevu. Eda dokai ira era cakava na veika kece ena loloma, vosota, kei na solibula me sotavi na gagadre ni tamata yadua kei na matavuvale. Me kilai tiko ni Kalou Vakataki Koya a solia Nona veivakabauti vua e dua na tama dauveisusu ena vuku ni Luvena Duabau Ga. E dina ni dodonu me dolei talega o Josefa ni “sa tubu cake ko Jisu ena vuku kei na yagona talega, a sa vinakati koya vakalevu cake tikoga na Kalou kei ira talega na tamata.”20
E ka ni rarawa, ena vuku ni mate, veibiu, se veisere, eso na gone e sega ni tiko vata kei ira na tamadra. Eso e tiko na tamadra e vale ia e yawa na lomadra se sega ni kauwai se veitokoni tiko. Eda sa kerei ira kina na tama taucoko mera caka vinaka cake ka mera tamata vinaka mai. Eda sa kerei ira na itukutuku raraba kei na veivanua ni veivakamarautaki, mera bau vakaraitaki ira na tama era yalodina ka gugumatua ni ra lomani ira na watidra ka dusimaki ira vakayalomatua na luvedra, ka sega ni ra veicavilaki se veivakalialiai, se “o ira era dau vakatubu ca,”ni ra dau tukuni vakaoqo na tama.
Vei ira na gone e vakaleqai tu na nodra matavuvale, keimami kaya, o ni sega ni lailai sobu. Na bolebole ena so na gauna sa dau vakaraitaka Nona veivakabauti na Turaga ena vukumuni. E rawa ni vukei iko mai vakadodonu, se mai vei ira eso, me vukei na veika o sotava tiko. Sa rawa mo itabatamata, me kena imatai ena nomu matavuvale, me yaco kina na marau kei na ituvatuva ni Kalou sa solia ki na matavuvale me tudonu ka vakalougatataka na itabatamata era muri mai.
Vei kemuni na cauravou, ni vakadinadinataki na itavi ena nomuni vaka-dauveivakarautaki ka dauveitaqomaki, keimami kaya, mo ni vakarau ena nomuni gumatua e koronivuli ka tuvanaka mo ni vuli tikoga ni oti na vuli torocake. Na vuli, ena univesiti, koronivuli vakamatai, vulitara, se parokaramu vakaoqo, sa idola ni torocaketaki ni kila-ka kei na gugumatua o na gadreva. Vakayagataka na veimadigi mo cakacaka vata kei ira na tamata kecega, oka kina na gone, ka vulica mo kila na veimaliwai bulabula ka rawa-ka. Sa kena ibalebale na veivosaki e matanavotu kei ira na tamata ka cakacaka vata ena so na gauna, sega walega ni vakavinakataki nomu kila na teks. Mo bula voli vaka na tagane me savasava kina na nomu vakamau vakakina vei ira na luvemu.
Kemuni na itabatamata tubu cake tiko mai, keimami kaya, se cava na ivakatagedegede nei tamamuni ena ivakarau ni vinaka, vinaka cake, vinaka duadua (kau kila ni na torocake na ivakatagedegede ni ko sa matua ka vuku mai), vakatulewa mo rokovi koya kei tinamu ena nomu bula. Nanuma na vakanuinui vinaka ni dua na tama me vaka e kaya o Joni, “Sa ka levu na noqu reki ena vuku ni ka e duabau ga oqo, niu sa rogoca era muria na dina ko ira na luvequ.”21 Na nomu bula savasava sa veidokai cecere e rawa ni ciqoma e dua na tama.
Kivei ira na taciqu, na tama ena Lotu oqo, au kaya, ko ni sa daudiva mo ni tama sa uasivi sara. Au kila kau diva vakakina. E dina ni tu na ka e vakalati keda tu, me da toso tikoga. Me da sa biuta vakatikitiki noda nanumi keda vakasivia kei na gagadre kaukauwa ni itovo ka mo nanuma taumada na nodra bula marau kei na tiko vinaka na tamata eso. Se cava noda malumalumu, ena laveti keda na Tamada Vakalomalagi ka cakava me vuavuai vinaka noda sasaga lalai. Au vakayaloqaqataki ena italanoa a tiko ena New Era ena vica na yabaki sa oti. A kaya kina o koya a vola:
“Niu a se gone, a vakaitikotiko na neitou matavuvale lailai ena dua na rumu ena ikarua ni tabavale. Au dau moce ena idabedabe balavu ena loma ni vale. …
“E daucaka sitila, na tamaqu, ka dau biubiu ena mataka caca ena veisiga. Ena veimataka ena dau … mai ubi au vinaka ka tucake tu me dua na miniti. Au na dautatadra vakalailai kau vakila ni tucake tu e yasa ni idabedabe balavu, ka raici au mai. Niu yadra mai vakamalua, au dau madua ni tu cake tu o koya. Au dau lasutaka niu se vaka au moce tu. … au dau vakila ni tucake tu e yasani noqu imocemoce e masu vakaidina sara, vakaukauwa, ena qaqa, ka vakatabakidua—baleti au.
“Ena veimataka e dau masulaki au o tamaqu. E dau masulaka me vinaka na noqu siga, meu na taqomaki, meu na vuli vinaka ka vakavakarau ki na veisiga ni mataka. Me vaka ni na sega ni tiko kei au me yacova sara na bogi, sa dau masulaki ira na qasenivuli kei na noqu itokani au na tiko vata kei ira ena siga o ya. …
“Taumada, au sega ni kila na cava a cakava tiko o tamaqu ena veimataka o ya ni dau masulaki au. Ia niu sa qase mai, au mai vakila nona loloma ka taleitaki au kei na veika kece au cakava. O ya e dua na ka au nanuma voli tu ga. Me qai vica na yabaki e tarava, niu sa vakamau, vakaluveni, kau dau gole ki nodratou rumu ni ratou moce tu ka masulaki iratou, au sa qai vakila vinaka na nona nanuma baleti au.”22
A vakadinadinataka o Alama vei luvena:
“Raica au sa kaya vakaidina vei iko, ena lako dina mai [na Karisito] … ; io sa lako mai me tukuna vei ira na nona tamata na itukutuku vinaka mera bula kina.
“Sai koya qo na luvequ, na ilesilesi ko sa kacivi kina; mo vunautaka na itukutuku vinaka vei ira na tamata, mera vakarautaki ira vinaka kina, io mera … vakavulici ira na nodra kawa mera vakabauta na ivakavuvuli, ena gauna sa lako mai kina ko Koya.”23
Oqori na nodra cakacaka vakalotu na tama nikua. Me vakalougatataki ira na Kalou ka cakava mera tautauvata kaya, ena yaca i Jisu Karisito, emeni.