2010–2019
Ngaahi Aká mo e Vaʻá
ʻEpeleli 2014


Ngaahi Aká mo e Vaʻá

ʻĪmisi
ʻEletā Quentin L. Cook

ʻOku mahuʻinga e fakavavevaveʻi ʻo e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipale ʻi hotau kuongá ki hono fakamoʻui mo hākeakiʻi ʻo e ngaahi fāmilí.

Naʻe fakahā ʻe he taha faʻu tohi ʻiloa ko Viliami Saloení ki he kau faiongoongó ki muʻa peá ne mālōlō he kanisaá ʻi he 1981, “Kuo pau ke mate ʻa e taha kotoa, ka naʻá ku tui maʻu pē he ʻikai hoko kiate au. Ko e hā leva e meʻa ʻoku hokó?”1

Ko e kupuʻi lea “ko e hā leva ʻoku hoko” ʻi he fehangahangai mo e maté ʻi he moʻui ko ʻení pea mo e “ko e hā ʻoku hoko” ʻi he fakakaukau ki he moʻui hili ʻa e maté, ko e kakano ia ʻo e ngaahi fehuʻi ʻo e lotó ʻoku tali lelei ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he palani ʻo e fiefia ʻa e Tamaí.

ʻOku tau kakata, tangi, ngāue, vaʻinga, moʻui, pea tau mate ʻi he moʻui ko ʻení. ʻOku fai ai ʻe Siope ʻa e fehuʻi mahino ko ʻení, “Kapau ʻe mate ʻa e tangatá, ʻe toe moʻui ia?”2 Ko e talí mahinó ko e “ʻio” tuʻunga he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku mālie e talateu ki he fakamatala ʻa Siope ki he fehuʻí: “Ko e tangata kuo fanauʻi ʻe he fefiné ʻoku siʻi pē hono ngaahi ʻahó. … ʻOku tupu hake ia ʻo hangē ko e fisiʻi ʻakau, pea tuʻusi hifo. … He ʻoku ʻamanaki ki he ʻakaú ʻo kapau ʻe tā hifo, ki [haʻane] toe tupu hake, pea ʻe ʻikai ʻosi hono huli ʻo iá … ʻo tupu ai ʻa e ngaahi vaʻa ʻo hangē ha ʻakaú.”3

Ko e palani ʻa ʻetau Tamaí ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi fāmilí. ʻOku ngāue ʻaki ʻe heʻetau ngaahi potu folofola ongo tahá ʻa e fakakaukau ʻo e fuʻu ʻakaú mo hono ngaahi aká ko ha fakataipe.

ʻI he vahe fakaʻosi ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻoku fakaʻaongaʻi mahino ai ʻe Malakai e fakataipe ko ʻení ʻi heʻene fakamatalaʻi ʻa e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ne lea kau ki he kau hīkisiá mo e kau angahalá, ʻe tutu ʻa kinautolu ʻo hangē ko e vevé “pea ʻe ʻikai toe ai hanau aka pe ha vaʻa.”4 ʻOku fakaʻosi ʻe Malakai ʻa e vahe ko ʻení ʻaki e talaʻofa fakafiemālie ʻa e ʻEikí:

“Vakai, te u fekau ʻa ʻIlaisiā ko e palōfitá kiate kimoutolu, ʻi heʻeki ai ke hoko ʻa e ʻaho lahi mo fakamanavahē ʻo [e ʻEikí]:

“Pea te ne liliu ʻa e loto ʻo e mātuʻá ki he fānaú, pea ko e loto ʻo e fānaú ki heʻenau mātuʻá, telia naʻá ku haʻu ke taaʻi ʻaki ʻa māmani ʻa e malaʻia.”5

Pea ʻi he mafao mai e ata ʻo e Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, naʻe toe fakamamafaʻi ai ʻe Molonai e pōpoaki ko ʻení ʻi heʻene ʻuluaki fakahinohino ki he talavou ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1823.6

ʻOku tali ʻe he kau Kalisitiane mo e kau Siu ʻi he funga ʻo e māmaní ʻa e fakamatala he Fuakava Motuʻá ʻa ʻIlaisiaá.7 Ko e palōfita fakamuimui taha ia naʻá ne maʻu ʻa e mālohi fai-sila ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ki muʻa pea hoko e kuonga ʻo Sīsū Kalaisí.8

Fakafoki Mai ʻe ʻIlaisiā ʻa e Ngaahi Kií

Naʻe foki mai ʻa ʻIlaisiā ʻi he Temipale Ketilaní ʻi he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836. Naʻá ne pehē ko ʻene fakahoko ʻeni ʻa e talaʻofa ʻa Malakaí. Naʻá ne foaki ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono silaʻi ʻo e ngaahi fāmilí ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení.9 ʻOku faitokonia e misiona ʻo ʻIlaisiaá ‘aki e laumālie ʻo ʻIlaisiaá, hangē ko hono akoʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoní, ko ha “hāsino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakamoʻoni ki he natula fakalangi ʻo e fāmilí.”10

Naʻe fakapapauʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fie maʻu ʻo e papitaisó. Naʻá Ne akoʻi, “Kapau ʻe ʻikai fanauʻi ʻa e tangatá ʻi he vaí pea mo e Laumālié, ʻe ʻikai ʻaupito faʻa hū ia ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”11 Naʻe papitaiso tonu ʻa e Fakamoʻuí ke tā ʻa e sīpingá. Kae fēfē ʻa e kau pekia kuo teʻeki ai papitaisó?

Tokāteline ʻo e Ngāue Fakatemipalé mo e Hisitōlia Fakafāmilí

Naʻe fai ʻe Vilate Kimipolo ʻi Nāvū ʻi he ʻaho 11 ʻo ʻOkatopa 1840, ha tohi ki hono husepāniti ko ʻEletā Hiipa C. Kimipoló, naʻe lolotonga ngāue fakafaifekau mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi Pilitānia Lahi. Ne fai e Konifelenisi Lahi ʻo ʻOkatopá ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi ki muʻa.

Te u toʻo mei ha ngaahi konga ʻo e tohi ʻa Vilaté: “Ne mau fai e konifelenisi tokolahi taha mo mahuʻinga taha talu mei he fokotuʻu ʻo e Siasí… Ne lea ʻa Palesiteni [Siosefa] Sāmita kau ki ha kaveinga foʻou mo nāunauʻia. … ʻA ia ko e papitaiso maʻá e pekiá. ʻOku lau ki ai ʻa Paula ʻi he tohi ʻUluaki Kolinitoó, vahe 15 veesi 29. Ne ʻosi maʻu ʻe Siosefa ha fakamatala kakato ki ai ʻi he fakahā. Naʻá ne pehē ko ha faingamālie ʻo e [kāingalotu] he Siasi ko ʻení ke papitaiso maʻa honau kāinga kotoa kuo pekia ki muʻa pea toki ʻomi ʻa e ongoongolelei ko ʻení. … ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau hoko ai ko e kau fakafofonga ʻo kinautolu, pea tau ʻoange ai kiate kinautolu ʻa e faingamālie ke tuʻu mai ʻi he ʻUluaki Toetuʻú. Naʻá ne pehē ʻe malangaʻi kiate kinautolu ʻa e ongoongoleleí ʻi pilīsone.”

Naʻe hoko atu ʻa Vilate: “ʻOku ou fie papitaiso maʻa ʻeku faʻeé. … ʻIkai ko ha tokāteline nāunauʻia ʻeni?”12

Naʻe hoko mai ʻa e tokāteline ʻo e fakatahaʻi ʻo e ngaahi fāmilí ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea mo e akonaki ki he akonaki. Ko e ngaahi ouau fakafofongá ko e kakano ia ʻo e fakatahaʻi ʻo e ngaahi fāmili taʻengatá, mo fakafehokotaki e ngaahi aká ki he ngaahi vaʻá.

ʻOku mahino ʻa e tokāteline ʻo e fāmilí ʻi heʻene fekauʻaki mo e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi ʻuluaki fakahinohino ʻo e fakahaá ʻo kau ki he “papitaiso maʻa homou kau pekiá.”13 Ko hotau tufakanga fakatokāteliné ki heʻetau ngaahi kuí. ʻOku tupu ʻeni he ko e faʻunga fakasilesitiale ʻo e langí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi fāmilí.14 Kuo ʻosi poupouʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e kāingalotú, ʻo tautautefito ki he toʻu tupú mo e kakai lalahi kei talavoú, ke fakamamafaʻi ʻa e ngāue ʻo e hisitōlia fakafāmilí pea mo e ngaahi ouau maʻa ʻenau ngaahi hingoa fakafāmilí pe ngaahi hingoa ʻo e ngaahi kui ʻa e kāingalotu ʻi honau uōtí mo e siteikí.15 ʻOku fie maʻu ke tau fehokotaki mo hotau ngaahi aká mo e ngaahi vaʻá fakatouʻosi. ʻOku nāunauʻia moʻoni ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e feohi ʻi he maama taʻengatá.

Ngaahi Tempalé

Naʻe pehē ʻe Uilifooti Utalafi naʻe moʻui ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo lōloa feʻunga ke ʻai ʻa e fakavaʻe ki he ngāue fakatemipalé: “ʻI he taimi fakamuimui taha naʻe faifaiangé pea feʻiloaki ai ʻa Siosefa Sāmita mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, naʻá ne foaki ange ai honau ʻenitaumení.”16

Hili e fakapoongi ʻo e Palōfitá, ne fakaʻosi ʻe he Kāingalotú ʻa e Temipale Nāvuú, pea naʻe fakaʻaongaʻi ʻa e mālohi ʻo e faisilá ke tāpuekina ha lauiafe ʻo e kāingalotu faivelengá ki muʻa ʻi he hikifononga ki he ʻOtu Moʻunga ʻo e Hihifó. Hili ha taʻu ʻe tolungofulu mei ai, pea ʻi he ʻosi ʻa e Temipale Seni Siaosí, ne fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ʻa e mahuʻinga taʻengata ʻo e ngaahi ouau fakamoʻuí kuo faifaiangé pea ʻatā ki he kakai moʻuí mo e kau pekiá fakatouʻosi.17

Ko e fakahaaʻi mahino ʻeni ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi: “ʻOku tātātaha ha tefitoʻi moʻoni kuo fakahā ʻe he ʻEikí te u fiefia lahi ange ai ka ko hono huhuʻi ʻo ʻetau kau pekiá; te tau maʻu hotau uaifí mo ʻetau fānaú ʻi he faʻunga ʻo e fāmilí, ʻi he pongipongi ʻo e ʻuluaki toetuʻú pea ʻi he Puleʻanga Fakasilesitialé. Ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ʻeni. Ko honau mahuʻingá ʻoku tuha pē ia mo e feilaulau kotoa pē ʻoku tau fakahoko.”18

Ko ha kuonga maʻongoʻonga ʻeni ke tau moʻui ai. Ko e kuonga fakakosipeli fakamuimui tahá ʻeni, pea ʻoku tau lava ʻo ongoʻi hono fakavaveʻi ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi he tapa kotoa ʻoku kau ai e ouau fakahaofí.19 [Kuo tau maʻu ʻeni ha ngaahi temipale ʻi he konga lahi ʻo e māmaní ke ʻomai ʻa e ngaahi ouau fakahaofi ko ʻení. ʻOku hoko foki ʻa e ō ki he temipalé ke fakafoʻou fakalaumālie, maʻu ha nonga, malu, mo ha fakahinohino ʻi heʻetau moʻuí ko ha tāpuaki lahi.]20

Ne teʻeki lava ha taʻu hono ui ʻo Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ko e ʻAposetoló, kuó ne fakatapui ʻa e Laipeli Tohi Hohoko ʻo e Temipale Losi ʻEniselesí. Naʻe meʻa fekauʻaki mo e ngaahi kui kuo pekiá ʻoku “nau tatali ki he ʻaho te ta hanga ai ʻo fakahoko ʻa e fakatotolo ʻoku fie maʻu ke fakaʻatā ʻa e halá, … [mo] hū ai ki he fale ʻo e ʻOtuá ʻo fakahoko ʻa e ngāue ko ia … ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fakahokó.”21

Ko e taimi naʻe fakahoko ai ʻe ʻEletā Monisoni (ʻi he taimi ko iá) ʻa e lea fakatapui he ʻaho 20 ʻo Sune 1964, naʻe ʻi ai ha temipale pē ʻe 12 ne lolotonga ngāue. Lolotonga e vahaʻa taimi ʻo e ngāue ʻa Palesiteni Monisoni ʻi he ngaahi fakataha alēlea pule ʻo e Siasí, kuo fuofua fakatapui ai ha temipale ʻe 130 ʻi hotau ngaahi temipale ʻe 142 ʻoku ngāué. Ko ha mana ke mamata ki hono fakavaveʻi e ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi hotau kuongá. Kuo ʻosi fanongonongo ha temipale ʻe uoufulu mā valu pea ʻoku nau ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe ke ʻosi. ʻOku nofo ha pēseti ʻe valungofulu mā nima ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí he taimí ni ʻi loto ʻi he maile ʻe 200 (kilomita ʻe 320) mei ha temipale.

Tekinolosia ʻo e Hisitōlia Fakafāmilí

Kuo fakalakalaka lahi foki mo e tekinolosia ʻo e hisitōlia fakafāmilí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻi Nōvema 1994: “Kuo tau ngāueʻaki e tekinolosia ʻo e fakamatalá ke fakavaveʻi e ngāue toputapu ʻo e fakahoko e ngaahi ouau maʻá e kau pekiá. Ko e ngāue ʻa e tekinolosiá … kuo fakavaveʻi ia ʻe he ʻEikí tonu pē. … Neongo ia, ʻoku tau tuʻu pē ʻi he kamataʻanga ʻo e meʻa te tau lava ʻo fai ʻaki e ngaahi meʻangāue ko ʻení.”22

ʻI he taʻu ʻe 19 talu e fakamatala fakapalōfita ko ʻení, ʻoku ʻikai faʻa malava ke fai ha tui ki he vave ange ʻo e tekinolosiá. Naʻe talamai kiate au ʻe ha faʻē taʻu 36 ʻa ha kiʻi fānau, “Kiʻi fakakaukau—kuo tau hiki mei he mīsini lau maikolofilimi ʻi he ngaahi senitā hisitōlia femoʻuekiná, ʻo tangutu pē ʻi he tēpile ʻi hoku peitó mo ʻeku komipiutá ʻo ngāue ʻi he hisitōlia fakafāmilí ʻi he fāifai pea mohe ʻeku fānaú.” Kāinga, ko e ngaahi senitā hisitōlia fakafāmili he taimi ní ʻoku ʻi hotau ngaahi ʻapí.

ʻOku ʻikai fekauʻaki ʻataʻatā pē ʻa e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí mo kitautolu. Fakakaukau kiate kinautolu ʻoku tatali ʻi he tafaʻaki ʻo e veilí ki he ngaahi ouau fakahaofi te ne fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei he pōpula ʻo e pilīsone fakalaumālié. ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻa e Pilīsoné ko ha “tuʻunga taʻotaʻofi pe tuku pōpula.”23 Mahalo ʻe fai ʻe kinautolu ʻi he nofo pōpulá kia Uiliami Saloieni ʻa e fehuʻi: “Ko e hā leva e meʻa ʻoku hokó?”

Naʻe fakamatala ʻe ha fefine tui faivelenga ʻe taha ha aʻusia fakalaumālie makehe ʻi he Temipale Sōlekí. Lolotonga ʻene kei ʻi he loki hilifaki nimá, hili hono fai e ouau fakafofonga ʻo e hilifaki nimá, naá ne ongona, “Kuo pau ke tauʻatāina ʻa e kau pōpulá!” Naʻá ne maʻu ha ongoʻi mālohi kiate kinautolu naʻe tatali ke nau papitaiso mo hilifakinimá. ʻI heʻene foki ki ʻapí, naʻá ne fakatotolo ʻi he folofolá ke maʻu e kupuʻi lea naʻá ne ongoná. Naʻá ne maʻu e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ʻi he vahe 128 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “Tuku ke fiefia ʻa homou lotó pea nēkeneka ʻo lahi ʻaupito. Tuku ke pā mai ʻa e fonuá ʻi he hiva. Tuku ke lea atu ʻa e kau pekiá ʻaki ʻa e ngaahi hiva ʻo e fakafetaʻi taʻengata ki he Tuʻi ko ʻImanuelá, ʻa ia naʻá ne tuʻutuʻuni ʻi he teʻeki ʻi ai ʻa e māmaní, ʻa e meʻa te tau lava ai ʻo huhuʻi ʻa kinautolu mei honau fale fakapōpulá; he kuo pau ke tauʻatāina ʻa e kau pōpulá.”24

Ko e fehuʻí, ko e hā e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau faí? Ko e faleʻi ʻa e Palōfita ko Siosefá ke ʻave ki he temipalé ʻa e “ngaahi lekooti ʻo hotau kau pekiá, ʻa ia ʻoku feʻunga ke tali ʻi he meʻa kotoa pē.”25

Kuo fakahoko ʻe he kau taki ʻo e Saisí ha ui mahino ki he toʻu tangata kei tupu haké ke nau taki ʻi he fakaʻaongaʻi ʻo e tekinolosiá ke aʻusia ʻa e laumālie ʻo ʻIlaisiaá, ke nau fekumi ki heʻenau ngaahi kuí, mo fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé maʻanautolu.26 Ko e konga lahi ʻo e ngāue faingataʻa ʻi he fakavaveʻi e ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi he kakai moʻuí mo e pekiá fakatouʻosi, ʻe fakahoko ia ʻe kimoutolu kakai kei talavoú.27

Kapau he ʻikai ngata pē ʻi he ō ʻa e toʻu tupu ʻi he ngaahi uōtí taki taha ki he temipalé ʻo fakahoko e ngaahi papitaiso maʻa honau kau pekiá ka ke nau toe ngāue foki mo honau ngaahi fāmilí mo e kau mēmipa kehe ʻo e uōtí ke ʻomi ha ngaahi hingoa fakafāmili ki he ngaahi ngāue ouau ʻoku nau fakahokó, ʻe tāpuekina lahi kinautolu mo e Siasí fakatouʻosi. ʻOua naʻa mou taʻe-tokaʻi ʻa e ivi tākiekina ʻo e kau pekiá ʻi heʻenau tokoniʻi hoʻomou ngāué pea mo ʻenau fiefia ʻi he faifaiangé pea fetaulaki mo kinautolu ʻoku mou tokoniʻí. ʻOku ʻikai faʻa lava ke fakamatalaʻi e tāpuaki mahuʻinga taʻengata ʻo e fakatahaʻi hotau ngaahi fāmilí.28

ʻI he fakakātoa ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí he māmaní, ko e peseti ʻe nimangofulu mā taha ʻo e kakai lalahí ʻoku lolotonga ʻikai ʻasi ʻenau ongomātuʻá ʻi he konga ʻo e mape fakafāmili he uepisaiti ʻInitaneti ʻo e FamilySearch ʻa e Siasí. Ko e pēseti ʻe onongofulu mā nima ʻo e kakai lalahí ʻoku ʻikai ʻasi kotoa ʻenau ngaahi kui ʻe toko faá.29 Manatuʻi, he ʻikai lava ʻo fakahaofi kitautolu ʻoku ʻikai hatau aka mo e vaʻá. ʻOku fie maʻu e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau maʻu mo fakahū ʻa e fakamatala mahuʻingá ni.

Kuo fāifai ʻo tau maʻu ʻa e tokāteliné, ʻa e ngaahi temipalé, pea mo e tekinolosia ke fakakakato ai ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e ngāue nāunauʻia ko ʻeni ʻo e fakamoʻuí. ʻOku ou fokotuʻu atu ha founga ʻe taha ʻe lava ke fakahoko ai ʻeni. ʻE lava ke fakahoko ʻe he ngaahi fāmilí ha ngaahi “Fakataha ʻAkau Fakafāmili.” ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ʻekitivitī ke toutou fai. ʻE ʻomi ʻe he taha kotoa e ngaahi hisitōlia fakafāmili lolotongá, ngaahi talanoá, mo ha ngaahi tā, kau ai mo e ngaahi koloa mahuʻinga ʻa e ngaahi kuí mo e ngaahi mātuʻá. ʻOku vēkeveke hotau kakai kei talavoú ke ʻilo ki he moʻui ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí—ʻa e feituʻu ne nau omi mei aí mo e anga ʻenau moʻuí. Ko e tokolahi kuo ʻosi liliu honau lotó ki heʻenau ngaahi tamaí. ʻOku nau saiʻia ʻi he ngaahi talanoá mo e ngaahi taá, pea kuo nau maʻu ʻa e taukei fakatekinolosia ke faitaaʻi mo lekooti ʻa e ngaahi talanoa mo e ngaahi tā ko ʻení ʻi he ʻAkau Fakafāmilí mo fakafehokotaki ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatalá mo ʻenau ngaahi kuí ke maluʻi he taimi kotoa pē. ʻOku moʻoni, ko e tefitoʻi taumuʻá ke ʻiloʻi pe ko e hā ʻa e ngaahi ouau ʻoku kei fie maʻu ke fakahokó pea mo fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi ngāue ki he ngāue fakatemipale ʻoku fie maʻú. ʻE lava ʻe he Kiʻi Tohi Ko Hoku Fāmilí ʻo fakaʻaongaʻi e tokoni ʻoku tuʻu ʻi he fakamatala, ngaahi talanoa, mo e ngaahi tā fakafāmilí, ʻa ia ʻe lava ke fakahū ki he ʻAkau Fakafāmilí.

ʻOku totonu ke muʻomuʻa ʻa e ngaahi tukupā mo e ngaahi fie maʻu fakafāmilí ʻi heʻetau ngaahi meʻa mahuʻingá ke maluʻi hotau ikuʻanga taʻengatá. Ko kinautolu ʻoku nau feinga ke ngāue ʻaonga ʻaki ange ʻa e ʻaho Sāpaté ki he fāmilí fakakātoa, ʻoku hoko ʻa e fakavaveʻi ʻo e ngāue ko ʻení ko ha kelekele lelei. Ne fakamatala fiefia ʻe ha faʻē kei talavou ʻa e tangutu ʻene tamasiʻi taʻu 17 ʻi he komipiutá, hili e lotú ʻi he Sāpaté, ke fai ʻe ngāue hisitōlia fakafāmilí pea mo e manako ʻene kiʻi tamasiʻi taʻu 10 ke fanongo ki he ngaahi talanoá mo mamata he ngaahi tā ʻo ʻene ngaahi kuí. Kuo tāpuekina ʻe he meʻá ni honau fāmilí kotoa ke nau aʻusia e laumālie ʻo ʻIlaisiaá. Kuo pau ke fafangaʻi hotau ngaahi aka mo e ngaahi vaʻa mahuʻingá.

Naʻe foaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí ko e fakalelei fakafofonga. Naʻá ne tali ʻa e fehuʻi taumamaʻo naʻe fai ʻe Siopé. Naʻá Ne ikunaʻi ʻa e maté maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ʻa ia naʻe ʻikai ke tau mei malava ʻo fai maʻatautolu. Neongo ia, te tau lava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakafofongá mo hoko moʻoni ko e kau fai-fakamoʻui ʻi he Moʻunga ʻo Saioné30 maʻa hotau ngaahi fāmilí kae lava ʻo hākeakiʻi mo fakahaofi kitautolu mo kinautolu.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí pea mo e pau ʻo e palani ʻa e Tamaí maʻatautolu mo hotau ngaahi fāmilí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakmatalá

  1. William Saroyan, ʻi he Henry Allen, “Raging against Aging,” Wall Street Journal, Dec. 31, 2011–Jan. 1, 2012, C9.

  2. Siope 14:14.

  3. Siope 14:1, 2, 7, 9.

  4. Malakai 4:1. Ne lipooti kimuí ni ʻe ha ngaahi fakamatala e fakautuutu tokolahi ange ʻo ha kakai ʻoku fili ke ʻoua naʻa ʻi ai haʻanau fānau kae lava ke hiki hake honau tuʻunga ʻi he moʻuí (vakai, Abby Ellin, “The Childless Plan for Their Fading Days,” New York Times, Fēpueli ʻaho 15, 2014, B4). ʻOku lahi e ngaahi fonua ʻoku holo honau tokolahí tuʻunga ʻi he ngaahi fili fakafoʻituitui ko ʻení. ʻOku faʻa ui ʻeni he taimi ʻe niʻihi ko e “demographic winter” (vakai, The New Economic Reality: Demographic Winter [documentary], byutv.org/shows).

  5. Malakai 4:5–6.

  6. Vakai, History of the Church, 1:12; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 2.

  7. Kuo taʻu ʻe 3,300 e tatali ʻa e kakai Siú ki he foki mai ʻa ʻIlaisiaá. ʻI heʻenau maʻu meʻatokoni efiafi fakataʻú, ʻoku nau tuku ha nofoʻanga moʻona pea ō ki he matapaá ke talaki e hāʻele mai ʻa e Mīsaiá, ʻi he fakaʻamu kuó ne aʻu mai, ʻo aʻu ki he ʻahó ni.

  8. Vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “ʻIlaisiā.”

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:14–16; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 2:2.

  10. Russell M. Nelson, “A New Harvest Time,”Ensign, May 1998, 34.

  11. Sione 3:5.

  12. Vilate M. Kimball kia Heber C. Kimball, Oct. 11, 1840, ngaahi tohi ʻa Vilate M. Kimball, Laipeli Hisitōlia ʻo e Siasí; toki tānaki atu e sipelá mo e mataʻitohi lahí.

  13. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 127:5; ko e tānaki atu ʻa e fakamamafaʻí.

  14. Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Filitingi Sāmita (2013), 68.

  15. Vakai, Tohi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻaho 8 ʻOkatopa, 2012.

  16. Vakai, The Discourses of Wilford Woodruff, sel. G. Homer Durham (1946), 147.

  17. Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi, [“Ko e meʻa pē ʻoku ou fie maʻú ke mamata ki he kakaí ni ʻoku nau līʻoa ʻenau koloá mo e meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí ki hono langa hake [ʻo e] puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻo langa e ngaahi temipalé, pea ngāue ʻi ai maʻá e kakai moʻuí mo e kau pekiá … koeʻuhí ke lava ʻo fakakalauni kinautolu ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e Fungani Māfimafí]” (Deseret News, Sept. 6, 1876, 498). Naʻe kamata ʻa e papitaiso maʻá e pekiá ʻi Sānuali ʻaho 9, 1877, pea naʻe fakahoko ʻa e maʻu ʻenitaumeni maʻá e kau pekiá ʻi he ʻosi ha ʻaho ʻe ua mei ai. Naʻe fakamatalaʻi ʻa e fiefia ʻo e meʻá ni ʻe Lucy B. Young ʻa ia naʻá ne pehē “naʻe fonu fiefia hono lotó ʻi he ʻamanaki ke tali fiefia ia ʻe [hono kāinga pekiá], he ʻe fai pehē ʻa kinautolu kotoa naʻe ʻikai ke nau lava ʻo fai ʻa e ngāué maʻanautolú” (ʻi he Richard E. Bennett, “‘Which Is the Wisest Course?’ The Transformation in Mormon Temple Consciousness, 1870–1898,” BYU Studies Quarterly, vol. 52, no. 2 [2013], 22).

  18. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi (2004),216–17.

  19. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi, ʻoku ʻiloa ko e faifekau maʻongoʻonga taha ʻo e kuonga kotoa pē ki he kakai moʻuí, ʻi heʻene lea kau ki he kau pekiá: “ʻOku ou lau ʻa e konga ko ʻeni ʻo ʻetau ngāué ko ha ngāue fakafaifekau ʻoku mahuʻinga tatau pē mo hono malangaʻi ʻo e kakai moʻuí; he ʻe fanongo ʻa e kakai pekiá ki he leʻo ʻo e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻotuá ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié, pea he ʻikai ke nau lava ʻo tuʻu mai ʻi he pongipongi ʻo e ʻuluaki toetuʻú kae ʻoua kuo fakahoko ha ngaahi ouau pau ʻe niʻihi ʻi he ngaahi temipale ne langa ki ha ngaahi ouau pau ʻe niʻihi”. … Naʻá ne toe pehē, “He ʻoku tatau pē hono ngāueʻi ke fakamoʻui ha taha pekia … mo ha tangata moʻui” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi, 211).

  20. Fakaafeʻi ʻe Palesiteni Howard W. Hunter e kāingalotu ʻo e Siasí ke toutou ʻalu maʻu pē ki he temipalé “[ke maʻu e tāpuaki fakatāutaha ʻo e moihū ʻi he temipalé, maʻu e fakamaʻa mo e malu ʻoku hoko ʻi loto he fale maʻa mo fakatapuí. … Ko e māʻoniʻoni ki he ʻEikí. ʻOku totonu ke māʻoniʻoni maʻatautolu.]” (“The Great Symbol of Our Membership,” Tambuli, Nov. 1994, 6).

  21. “Messages of Inspiration from President Thomas S. Monson,” Church News, Dec. 29, 2013, 2.

  22. Howard W. Hunter, “We Have a Work to Do,” Ensign, Mar. 1995, 65.

  23. Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, 11th ed. (2003), “prison.”

  24. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:22; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:42. “[Kimuʻa pea ʻi ai ʻa e māmaní, ne fai ʻe he ʻEikí e meʻa naʻá Ne fakaʻatā ke fakamoʻui ʻa e ngaahi laumālie ʻi pilīsoné]” (index to the triple combination, “Prison”).

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:24.

  26. Vakai, Tohi mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí, 8 ʻOkatopa, 2012; vakai foki, David A. Bednar, “ʻE Liliu ʻa e Loto ʻo e Fānaú,” Liahona, Nōvema 2011, 24–27; vakai foki R. Scott Lloyd, “‘Find Our Cousins’: Apostle [Neil L. Andersen] Counsels LDS Youth at RootsTech Conference,” Church News, Feb. 16, 2014, 8–9.

  27. Naʻe fakahaaʻi ʻe ha fakatotolo ʻe taha kimuí ni ko e meʻa lahi ke fakamamafaʻi ki he toʻu tangata ko ʻení ke moʻui ʻaonga ke nau lava ai ʻo “foaki ki he kakai kehé mo fakataukeiʻi kinautolu ki ha taumuʻa lahi ange” (Emily Esfahani Smith and Jennifer L. Aaker, “Millennial Searchers,” New York Times Sunday Review, Dec. 1, 2013, 6).

  28. Vakai Howard W. Hunter, “A Temple-Motivated People,” Liahona, May 1995, 2–7.

  29. Sitetisitika ʻi hono ʻomai ʻe he Potungāue Hisitōlia Fakafāmilí

  30. Vakai, ʻOpataia 1:21 .