Ngaahi Fakamafola Fakataʻú
ʻOku Mau Lea ʻia Kalaisi, ‘Oku Mau Fiefia ʻia Kalaisi


ʻOku Mau Lea ʻia Kalaisi, ‘Oku Mau Fiefia ʻia Kalaisi

Fakamafola ʻo e Ako Fakataʻu ʻa e Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú • Sune 12, 2018 • Theater ʻo e Senitā Konifelenisí

Fakamālō atu, fakaʻofoʻofa ʻaupito. Kuo faitāpuekina kitautolu. Ko ha faingamālie fakaʻofoʻofa ʻeni ke mau ʻi heni fakataha mo kimoutolu he ʻahó ni. Fakamālō atu hoʻomo ngāué. ʻOku mau ʻofa atu mo saiʻia he ngāue fakataha mo kimoutolú.

Ko hamou tokolahi, ʻoku ou faʻa fakakaukau ki he faingamālie ʻoku tau maʻu ke akoʻi e toʻu tupú mo e kakai lalahi kei talavou ʻo e Siasí pea mo fakakaukau ki he founga ʻe lava ke tau akoʻi ai kinautolu ʻi ha mālohi lahi ange ke tokoniʻi kinautolu ke fakaloloto mo tuʻu maʻu ʻenau tuí ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻI heʻeku fakakaukau ki he fehuʻi mahuʻinga ko ʻení, kuó u fakakaukau ai ki he meʻa ne vahevahe ʻe ʻEletā Clark mo kitautolu ‘i Sānuali ʻo e taʻu kuo ʻosí ʻi he taimi naʻá ne pehē ai ko e ʻuhinga ʻo e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke tau tomuʻa ako fekauʻaki mo Iá, kuo pau ke tau ako ke ʻilo Ia. Pea ko hono uá, kuo pau ke tau ako meiate Ia. Naʻá ne lea ʻaki e lea ʻa ʻEletā Neal A. Maxwell, ʻa ia naʻe lave ki he fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke “ako ʻiate aú” peá ne pehē, “ʻOku ʻikai mo ha toe founga ke ako lahi ange ai.”1

Kuo mahino kiate au mou tui ko e founga mahuʻinga pē taha ʻe lava ke tau tokoni ai ke fakatupulaki ʻa e tuí ʻi he toʻu tangata kei tupu haké ko hono fokotuʻu kakato ʻo Sīsū Kalaisi ko e uho ʻo ʻetau akoʻí mo e akó ʻaki hono tokonia e kau akó ke nau ʻiloʻi Ia, ke ako meiate Ia, pea ke feinga taʻetūkua ke hoko ʻo hangē ko Iá. ʻI he ʻaho kotoa pē, kuo pau ke tau “lea ʻia Kalaisi, … fiefia ʻia Kalaisi, … [mo] malanga ʻaki ʻa Kalaisi.”2

ʻOku ʻi ai hamou tokolahi kuo kamata ke tali e fakaafe ko ʻení, ‘o teuteu e ngaahi lēsoní fakatatau ki he ngaahi fakakaukau ko ʻení mo fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke fakamoʻoni ai kia Sīsū Kalaisi mo Hono ngaahi ʻulungaanga fakalangí, ki Hono mālohi taʻefakangatangatá, mo ʻEne ʻofa taʻetūkuá. ʻI he ngaahi kalasi ko ʻení kuo ʻi ai ha tupulaki ʻi he tākiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku fakahaaʻi lahi ange ai e loto houngaʻia ki he Fakamoʻuí, ʻuhingamālie mo mahuʻinga ange ai e moʻui fakatāutahá, pea tokolahi ange mo e kakai kei talavou ʻoku nau ngāue ʻi he tuí.

ʻOku moʻoni, ko e founga mahuʻinga taha te tau lava ʻo tokoni ai ki heʻetau kau akó ke nau ʻilo e Fakamoʻuí ko hono tokonia kinautolu ke mateuteu ki he ngaahi ouau toputapu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.3 Ko e tokoni ke fakafeʻungaʻi kinautolu ki he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ko hono tokonia ia kinautolu ke nau ʻilo mo muimui ʻia Sīsū Kalaisí. Ka, ʻoku ʻi ai mo ha ngaahi meʻa kehe te tau lava ʻo fai ʻi heʻenau kei ʻiate kitautolú, ʻa ia ʻe tokoni kiate kinautolu ke nau fakafalala kiate Ia pea ki Heʻene ngaahi akonakí mo e Fakaleleí.

ʻI he ʻuhinga ko ʻení, tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha founga ʻe fā te tau lava ai ʻo fokotuʻu ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he uho ʻo ʻetau akó mo e faiako ʻi he aho kotoa peé.

1. Tokanga taha ki he Ngaahi Huafa, Ngaahi Fatongia, Tuʻunga, mo e Ngaahi ʻUlungaanga ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻUluakí, tokanga taha ki he ngaahi huafa, ngaahi fatongia, tuʻunga, mo e ngaahi ʻulungaanga ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Russell M. Nelson ha fakaafe kiate kitautolu ke “hoko e ngaahi fakamatala fakafolofola kotoa pē kau kia Kalaisi ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá, ko [ʻetau] tefitoʻi nāunau fakalēsoni fakafoʻituituí ia”4 ʻOku fakataumuʻa e fakaafe ko ʻení ke tokoniʻi kitautolu ke ope atu ʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe fai ʻe Sīsuú mo tokoni ke tau ʻiloʻi Ia—Hono ngaahi ʻulungāngá mo e tuʻungá.

Hangē ko ʻení, ko e taha ʻo e ngaahi huafa ʻo Sīsū Kalaisí ko e Tupuʻanga. Naʻe fakatupu ʻe Sīsū e ngaahi langí mo e māmaní, ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa ʻEne Tamaí. Ko e Tupuʻangá ko ha taha foki ia ʻo Hono ngaahi fatongia fakalangí pea ʻuhinga ki Hono natulá. ʻI heʻetau ako e founga mo e ʻuhinga naʻe fakatupu ai ʻe Sīsū ʻa e māmaní, ʻe lava ke tau fehuʻi, “Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo Hono tuʻungá? Ko e hā ʻokú ne akoʻi mai fekauʻaki mo Hono lotó, ʻEne ʻofá, mo Hono mālohí? Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga fakalangi ʻo e Fakamoʻuí ʻoku fakahaaʻi mai ʻi Hono fatongia ko e Tupuʻangá?”

Mahalo te mou manatuʻi naʻe hoko ʻa Palesiteni Boyd K. Packer ko ha tokotaha ʻaati tuʻu ki muʻa naʻá ne manako hono tā tongitongi ʻo e fanga manupuna papá. Naʻá ne hoko ʻi ha ʻaho ʻe taha ko ha pāsese ʻi ha kā naʻe fakaʻuli ai ʻa ʻEletā A. Theodore Tuttle, pea naʻe tuku ha taha ʻo ʻene ngaahi tā tongitongí ʻi he sea mui ʻo e kaá. ʻI ha mangafā ʻe taha, ne moloki ʻe ʻEletā Tuttle ʻa e taʻofií pea tō e tā tongitongí ki he falikí ʻo movete. Naʻe loto mamahi ʻa ʻEletā Tuttle, ka ne ʻikai mamahi ai ʻa Palesiteni Packer. Naʻá ne pehē ange, “Sai pē ia. Naʻá ku ngaohi ʻena. Te u lava ʻo fakaleleiʻi ia.” Pea naʻá ne fai ia. Naʻá ne ngaohi ia ʻo mālohi ange he tuʻunga naʻe ʻuluaki ʻi aí pea toe lelei ange. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Packer, “Ko hai naʻá ne ngaohi koé? Ko hai naʻá ne Faʻu koé? ʻOku ʻikai mo ha meʻa ʻi hoʻo moʻuí ʻe ngaofe pe maumau te Ne taʻe lava ʻo ngaahi pea mo fakaleleiʻi.”5

ʻI he taimi ʻoku mahino ai ki heʻetau kau akó e fatongia ʻo Sīsuú ko e Tupuʻangá, pea ʻi heʻenau fakalaulauloto ki he ngaahi talanoa ʻi he folofolá ʻoku fakamoʻoni ki Hono mālohi fakaofo ke fakalelei mo fakamoʻui ʻEne ngaahi fakatupú, ʻe fakaʻamua honau ngaahi lotó ke aʻusia e mālohi mo e talaʻofa ko iá ʻi heʻenau moʻuí. Te nau ngāue leva ʻi he tui ke aʻusia Hono mālohi fakaofo ke fakaleleiʻi ʻa ia ʻoku maumau ʻiate kinautolú.

Ko ha huafa toputapu ʻe taha ʻo Sīsū ko e Huhuʻí. ʻOku tuʻo 930 e lave ʻa e folofolá kiate Ia ʻi he fatongia ko ʻení. Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he huafa ko ʻení fekauʻaki mo Hono tuʻungá mo e ngaahi ʻulungāngá? Naʻe ʻuhinga nai ki he hā ʻa Hono mālohi faihuhuʻí, kia ʻAlamā, Saula, mo e fefine naʻe moʻua ʻi he tono tangatá? Ko e hā nai ʻene ʻuhinga kia Mātiu, ko e tangata tānaki tukuhau mo e tangata tohi ʻo e Kosipelí?

ʻOku ou mālieʻia ʻi heʻetau ako ki hono ui ʻo Mātiu ki he Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he vahe tatau mo e talanoa ʻo Sīsū ʻi Heʻene fakahoko e ngaahi mana hono “fakamoʻui ʻa e mahaki kotoa pē mo e hangatāmaki kotoa pē ʻo e kakaí.”6 Ko e meʻa naʻá ne pouaki e ngaahi mana ko ʻení ko e “ʻofa mamahi” ʻa Sīsū Kalaisí.7 Ka ko e hā hono ʻuhinga ne fakakau ai ʻe Mātiu tokotaha pē, mei he kau tangata tohi Kosipelí kotoa, ʻa hono uiuiʻí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi mana ko ʻení? Mahalo ne hoko ko ha talanoa fakahokohoko, ka ʻoku ou tui ʻoku ʻi ai mo ha meʻa kehe te tau lava ʻo ako. ʻE lava pē ke tau pehē naʻe ʻiloʻi ʻe Mātiu ko e mana fakaofo taha naʻe fakahoko ʻe Sīsuú ko hono huhuʻi kitautolu ʻaki ʻEne fakamolemoleʻi kitautolu, mo ʻofa, mo hiki hake, mo fakahā ki ha tokotaha hono tuʻunga totonú mo e meʻa te ne malavá, o hangē pē ko ia naʻá Ne fakahoko kia Mātiú?

Ko e founga ʻe taha ke tokoni ai ke ʻilo ʻe he kau akó e ngaahi ʻulungaanga ʻo Sīsuú ko e ʻikai ngata pē ʻetau tokangá he ngaahi meʻa ne hoko ʻi he folofolá ka ʻi he ngaahi meʻa foki ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi meʻa ne hoko ko iá fekauʻaki mo e Fakamoʻuí. Hangē ko ʻení, ko e hā hono ʻuhinga ʻoku tau akoʻi ai e talanoa hono tuʻusi ʻe ʻAmone e uma ʻo e kau tangata ne nau fakamoveteveteʻi e fanga sipi ʻa e Tuʻi ko Lamonaí? Ko hono ʻuhingá nai ke tau talanoaʻi e mālohi ʻo ʻAmoné? Pe, ʻoku ʻuhinga nai e talanoa ko ʻení ki he mafimafi ʻo e ʻOtuá? Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa ko ʻení fekauʻaki mo e ʻEikí pea mo e founga ʻokú ne tāpuekina ai ʻa kinautolu ʻoku falala kiate Iá? ʻOku aofangatuku ʻaki e talanoa ʻa ʻAmoné e fakamoʻoni loto vēkeveke ko ʻení: “ʻOku ʻikai te u polepole ʻi hoku mālohi pē ʻoʻokú. … ʻOku ou ʻiloʻi ko e meʻa noa pē au; … ko ia … te u pōlepole pē ʻi hoku ʻOtuá, he te u lava ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi hono māfimafí.”8

ʻI he ngaahi māhina kuo hilí, ne u fakataha mo ha kulupu ʻo ha kau faiako fakaʻofoʻofa peá u kole ange ke nau fili ha faʻahinga talanoa pē mei he folofolá pe ko ha meʻa ne hoko he hisitōlia ʻo e Siasí pea fakakaukau ki he meʻa ʻokú ne fakahaaʻi mai fekauʻaki mo e natula ʻo e ʻOtuá. Naʻe tali mai e fuofua faiakó, “Mali Tokolahí.” Ko ʻeku fuofua fakakaukaú ne u pehē, “Mālō ʻaupito! Meʻa ní ʻoku ʻikai ke ke toe fili ha kaveinga ʻoku faingofua angé.” Ka ʻi he kamata ʻemau talanoá, ne hoko ha meʻa fakaʻofoʻofa. Ne kamata ke vahevahe ʻe he kakaí ʻenau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻoku ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻi Heʻene fānaú kotoa mo finangalo ke tokangaʻi lelei kinautolú. Ne talanoa ha taha kehe fekauʻaki mo e hoifua ʻa e ʻEikí ke kole ha ngaahi meʻa faingataʻa meiate kitautolú, ka ʻokú Ne poupouʻi mau pē kitautolu mo fakapaleʻi ʻetau talangofuá. Ne lea ha tokotaha kehe fekauʻaki mo e ʻOtuá ko ha taha ʻoku ʻofa he ngaahi fāmilí mo finangalo ke akoʻi e fānaú ʻe ha mātuʻa ʻofa. ʻI he hokohoko atu e fepōtalanoaʻakí, ne u ʻiloʻi ne fakamoʻoni ʻa e Laumālié ki he natula mo e tuʻunga ʻo e ʻOtuá, ne mau ongoʻi ofi ange ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, pea ne mau ʻilo mo ʻofa lahi ange ai kiate Kinaua.

Ko Sīsū Kalaisi hotau Tupuʻangá. Ko Ia hotau Huhuʻí mo e Fakamoʻui ʻofa, faʻa fakamolemole, mo manavaʻofá. Ko ʻĪmanuela foki Ia, ko e Lami ʻa e ʻOtuá, ko e Mīsaiá, ko e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí, ko e Kamataʻanga mo e Ngataʻanga ʻo ʻEtau Tuí. ʻI heʻetau tokanga taha ki Hono ngaahi huafá, ngaahi fatongiá, tuʻungá, mo e ngaahi ʻulungāngá, ʻe fakamoʻoni ʻa e Laumālié kiate Ia, ʻo ʻomi ha mahino mo ha ʻofa ʻoku lahi ange ki Hono tuʻunga totonú mo ha holi lahi ange ke hangē ko Iá.

2. Fakamamafaʻi e Sīpinga ʻo Sīsū Kalaisí

Ko e founga hono ua ke fokotuʻu ai ʻa Sīsū ʻi he uho ʻo e meʻa ʻoku tau akoʻí ko hono ʻiloʻi mo fakamamafaʻi ko Ia ʻa e sīpinga haohaoá, ko e sīpinga mo e founga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kotoa pē ʻo e ongoongoleleí.9 Ne vahevahe mai ʻe ha taha ʻo ʻemau kau faiakó kimuí ni mai, ne nau loto ke toe lau e Fuakava Foʻoú ʻi heʻenau ako folofola fakafāmilí. Ka ʻi he taimí ni, makehe mei heʻenau tokanga taha ki he meʻa ne folofola ʻaki ʻe Sīsuú, ʻoku tuku taha ʻenau tokangá ki he meʻa ne fai ʻe Sīsuú. ʻOku ʻomi foki ʻe he tokanga taha ki Heʻene sīpinga haohaoá ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke fakamoʻoni kiate Ia.

Neongo kapau ʻoku ʻikai lave fakahangatonu ha talanoa ʻoku tau akoʻi kia Sīsū, ka te tau kei lava pē ʻo tuhu kiate Ia ko e sīpinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻoku fakatātaaʻi ʻi he talanoá. Hangē ko ʻení, hili hono ʻiloʻi mo vakavakaiʻi ha tefitoʻi moʻoní, ʻe lava ke tau fehuʻi ʻo pehē, “Te mou lava ʻo fakakaukau ki ha taimi ʻi he folofolá ne fakatātaaʻi ai ʻe Sīsū e tefitoʻi moʻoni ko ʻení?” Pe, “Ko e fē ha taimi naʻá ke vakai ai ki hano fakatātaaʻi ʻe Sīsū ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí pe maʻau?” Ne fakahoko e fehuʻi ko iá kimuí ni mai ki ha tokotaha ako ʻe taha ʻo fakatatau ki he sīpinga angavaivai ʻo e Fakamoʻuí. Ne ʻalu ʻene ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongó ki he founga vaivai kuo ʻofaʻi maʻu ai pē ia ʻe he Fakamoʻuí. Ne fakatupu ʻe he aʻusia ko ʻení ʻiate ia, ʻi he loto lokiakó, ha loto vivili lahi ke hoko ʻo hangē ange ko Kalaisí mo angavaivai ange ki he kakai ʻoku fakafalala kiate iá, ʻi heʻene falala ki he ʻEikí.

ʻE lava ke ke fekumi he ngaahi tohi kotoa pē kuo faʻú ka he ʻikai te ke maʻu ha toe fakatātā lelei ange ʻo e tefitoʻi moʻoni takitaha ʻo e ongoongoleleí ʻo hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi talanoa fakafolofola ʻo Sīsuú mo ʻEne ngāue fakafaifekau taʻengatá. ʻE fakatupulaki ʻe he fakalaulauloto ki he ngaahi sīpinga ʻa e ʻEikí ʻi Hono ngaahi fatongia ko e ʻEikí, ko e Kalaisi fakamatelié, pea mo e Fakamoʻui kuo toetuʻú, ʻa e mālohi mo e malava ʻa ʻetau kau akó ke fakahoko ha ngaahi ngāue ʻoku lelei mo totonú. ʻE fie maʻu ke ope atu ʻetau lēsoní he fealēleaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi ngāue totonú mo e mapuleʻi kitá pea fakafehokotaki e kau akó ki he mālohi ʻo e Fakamoʻuí pea mo e palani taʻengata ʻo e fiefiá.

ʻI hono fakatātaaʻí, ʻe founga fēfē nai haʻatau akoʻi e tefitoʻi moʻoni ʻo e faitotonú? Ke hoko ia ko e “founga lelei tahá,” koeʻuhí ʻe falala mai ange e kakaí kapau ʻoku tau faitotonu. Pe, ʻoku mahuʻinga nai ʻa e angatonú ki he tuʻunga ʻo Kalaisí? Kapau ʻoku tau fie hangē ko Iá, kuo pau nai ke tau ako ke muimui ʻi Heʻene sīpinga haohaoa ʻo e faitotonu kakató? Ko e faʻahinga fehuʻi tatau pē ʻe lava ke fai ʻi he tefitoʻi moʻoni takitaha ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe akoʻi lelei ʻe Arthur Henry King e foʻi fakakaukau ko ʻení ʻi heʻene pehē, “ʻOku tau fakataipe [ʻa e leleí] ʻi ha tokotaha fakafoʻituitui moʻoni—Sīsū Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Ko ha tangata Ia, ʻikai ko ha tefitoʻi moʻoni, ko ha tangata ʻokú ne maʻu e ngaahi tefitoʻi moʻoni kotoa pē. … Pea ʻoku faikehekehe lahi ʻaupito ʻetau muimui ʻi ha tangatá mei he muimui ʻi ha tefitoʻi moʻoní. … ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau fakaʻuhingaʻi e ngaahi fakapoto faingataʻa ʻo e ngaahi meʻa ʻoku totonú. ʻOku ʻikai haʻane fekauʻaki mo ia. Kuo tau ako e Ngaahi Kosipelí, vakai ki he ngaahi ngāue ʻa Kalaisí, mo feinga ke ʻilo maʻatautolu ʻa e meʻa naʻá Ne faí. Ko hono ʻuhingá ʻoku tau maʻu e laumālie ʻo e ʻEikí, ʻa e ʻEiki ʻo e ʻofá, pea koeʻuhí kuo tau moʻui ʻaki e ongoongoleleí, ʻoku tau ilo ai ʻa e meʻa kuo pau ke tau faí. ʻOku fakaʻatā kitautolu ʻe he ongoongolelei kuo tau moui ʻakí ke tau ongoʻi ʻi ha faʻahinga taimi pē ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau faí ʻi ha ngaahi tuʻunga pau.”10

ʻOku ʻi ai ha mālohi ʻoku maʻu ʻi he taimi ʻoku tau fengāueʻaki ai ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí kia Sīsū Kalaisí. Ka ʻi ai ha taimi te tau ongoʻi ai ʻoku tau fou pē he meʻa angamahení pe kuo hoko hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí ko ha lisi ʻo ha ngaahi ngāue ke fai, mahalo kuo ʻikai ke tau toe maʻu e maʻuʻanga tokoni ʻo e ʻaloʻofa mo e fiefia ʻoku tau fekumi ki aí. Mahalo pē ʻoku tau fai e meʻa totonu kotoa pē kae toki ʻiloʻi angé ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e fakaʻilongá. Ko e ongoongoleleí ʻoku ʻikai ko ha lisi ia ʻo ha ngaahi tuʻutuʻuni; ko e ongoongo lelei ia naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e angahalá mo e maté. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e uho ʻo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke tokoniʻi kitautolu ke tau hangē ko Iá. Ko Ia ʻa e sīpinga haohaoa ʻo e founga ʻoku fie maʻu ke tau moʻui aí mo e maʻuʻanga tokoni ʻo e mālohi fakaivia fakalangi ʻoku tau fie maʻú. ʻI heʻetau ako ke muimui Heʻene sīpingá mo fengāueʻaki fakataha ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí kiate Iá, te tau maʻu ha fiefia ʻi heʻetau hoko ko ʻEne kau ākongá.

3. Fekumi ki ha Ngaahi Sīpinga mo ha Ngaahi Faitatau ʻo Sīsū Kalaisi

Tolú, ʻoku totonu ke tau fekumi ki ha ngaahi sīpinga mo ha ngaahi faitatau11 ʻo e Fakamoʻuí ʻi he moʻui ʻa e kau palōfitá mo e kau tangata mo e fafine angatonu kehé ʻo hangē ko hono lekooti ʻi he folofolá. Hangē ko e akonaki ʻa Sēkopé, “Ko e ngaahi meʻa kotoa pē ʻa ia kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá talu mei he kamataʻanga ʻo e māmaní, ki he tangatá, ko e fakataipe ia kiate ia.”12

Koeʻuhí ko e foʻi fakakaukau ko ʻení, ʻi he taimi ne u akoʻi ai e Fuakava Motuʻa ʻi he seminelí, ne u fakapipiki ha ʻū laʻipepa lalahi ʻi he holisi ki mui ʻo e loki akó. Ne u tohi ʻi ʻolunga he laʻipepa takitaha ha hingoa ʻo ha palōfita he Fuakava Motuʻá. ʻI heʻemau ʻosiki hono ako ha vahe ʻi he Fuakava Motuʻá, ne u kole ange ki he kau akó ke nau fakakaukau ki he ngaahi meʻa ne nau ako fekauʻaki mo e palōfita ne mau toki ako ki aí pea mo e founga ne fakamelomelo ai pe fakamanatu ange ai kiate kinautolu ʻe heʻene ngaahi aʻusiá ʻa e Fakamoʻuí. Hili ʻemau ako fekauʻaki mo ʻĀtamá, ne tohi ʻe he kau akó ha ngaahi meʻa hangē ko e, “Ko ʻĀtamá ko ha foha ia ʻo e ʻOtuá.” “Naʻá ne hoko ko ha tangata fakamatelie.” “Naʻá ne ʻalu ki ha ngoue.” “Naʻá ne toʻo loto fiemālie kiate ia ʻa e maté kae lave ke tau moʻui.” He ʻikai fuoloa kuo fehuʻi atu ʻe ha taha, “ʻOku tau kei talanoa pē kia ʻĀtama, pe ʻoku tau talanoá fekauʻaki mo Sīsū?”

Lolotonga e taimi ko iá, ne haʻu vave ha tokotaha ako ki he kalasí ke vahevahe mai ʻene aʻusia ʻi heʻene ako e folofolá. ʻI he pō kimuʻa peá ne lau fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e Hinga ʻa ʻĀtamá ʻi he tohi ʻa Mōsese vahe 4, ʻa ia ʻoku pehē, “ʻE tupu ai foki kiate koe ʻa e ngaahi ʻakau talatalá, mo e ngaahi talatalaʻāmoá.”13 Koeʻuhí kuó ne ʻosi ako ke ʻeke e fehuʻi, “Naʻe fakamoʻoni fēfē e talanoa ko ʻení kia Kalaisí?”, naʻe tākiekina ai ia ke ne fehuʻi, “Naʻe ʻafioʻi nai ʻe Sīsū ʻi he taimi naʻá Ne folofola ai kia ʻĀtamá ʻe ʻi ai ha ʻaho te Ne fefaʻuhi ai mo e nunuʻa ʻo e Hingá ko ha kalauni talatala?”

Naʻe maʻu ʻe heʻemau kau akó ha sīpinga ʻe taha ʻo e moʻui ʻa Siosefa ʻi ʻIsipité, ʻo ʻiloʻi ai ha ngaahi founga ʻe onongofulu tupu ʻokú ne hoko ai ko ha sīpinga ʻo e Fakamoʻuí. Naʻe fakamahinoʻi ʻe he kau akó ne ʻofeina kinaua fakatouʻosi ʻe he Tamaí, ne fehiʻanekina kinaua ʻe hona ngaahi tokouá, pea fakatau ʻi he mahuʻinga ko ha pōpula. Ne nau fakatokangaʻi e ngaahi faitatau ʻi hona ngaahi ʻahiʻahí pea mo e moʻoni ne ʻiate kinaua maʻu pē ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahulu hake e mahuʻinga ʻo e ngaahi fehokotaki ko ʻení ʻi ha kihiʻi meʻa siʻi pē ke fakatokangaʻi. ʻOku hoko e moʻui ʻa e kau palōfita ʻa e ʻEikí kuo filí ko ha sīpinga ʻo ʻEne moʻuí pea ke akoʻi mai Hono ngaahi ʻulungaanga fakalangí. ʻI he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi lelei aí, ʻe lava ke tokoni mai e ngaahi founga ko ʻení ke tau ʻiloʻi lelei ange ai ʻa Sīsū pea hoko ʻo hangē ange ko Iá.

Ne toki akoʻi kimuí ni mai ʻe hoku uaifi ko Kristi, ʻa e talanoa fakafolofola tatau ʻo Siosefa ʻi ʻIsipité pea fehuʻi ange ki he kalasí, “Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻoku mou vakai ki ai ʻi he sipinga ʻo e talanoa ʻo Siosefá?” Ne mau talanoa ki heʻene malava ko ia ke fulihi ʻa e faingataʻa kotoa pē ki ha tāpuakí. Ne mau talanoa ki heʻene talangofuá, faʻa kātakí, ki heʻene vilitaki ke manatuʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá, mo ʻene vilitaki ke faʻa fakamolemolé. Ne fakatupu ʻe he fehuʻí ke u manatu ai ki ha taimi kimuʻa ne u ako ai e talanoa ko ʻení mo sioloto ki he meʻa ne hoko he taimi ne fakahā ai ʻe Siosefa ia ki hono fanga tokouá. ʻOku pehē ʻi he folofolá ne nau “puputuʻu ʻi hono ʻaó.”14 Te ke lava nai ʻo fakakaukauloto pe naʻe fēfē e taimi ko iá pea mo ʻenau ongó, ʻi heʻenau ʻilo e meʻa ne nau faí? Ka naʻe tali ange ʻe Siosefa, “Mou ʻunuʻunu mai kiate au … ko Siosefa au, ko homou tokouá. … ʻOua naʻa mou mamahi … he naʻe fekau au ʻe he ʻOtuá, ke u muʻomuʻa ʻiate kimoutolu ke u fakahaofi hoʻomou moʻuí.”15 ʻI heʻeku sioloto ki he meʻa ko iá ʻi hoku ʻatamaí, ʻoku mahino lelei ange ai kiate au ʻa e tuʻunga ʻo e taimi te tau tuʻu ai ʻi ha ʻao ʻo e ʻEikí ʻi he ʻAho ʻo e Fakamāú. Ko e moʻoni ʻoku ou lava ʻo fakakaukauloto atu te tau manatuʻi ʻetau ngaahi angahalá pea ongoʻi “puputuʻu” ʻi heʻetau tuʻu ʻi Hono ʻaó. Ka ʻoku ou toe lava foki ʻo fakakaukauloto atu ki Haʻane pehē ʻi Heʻene fokotuʻu hake kitautolu ki ʻolungá, “Mou ʻunuʻunu mai kiate au, ko homou tokouá Au. He naʻe fekau au ʻe he ʻOtuá, … ke u fakahaofi hoʻomou moʻuí.”

ʻI he taimi ʻoku tau tokanga taha ai ki he ngaahi sīpinga mo e ngaahi faitatau ʻo Sīsū Kalaisí, te tau lava leva ʻo tokoniʻi ʻetau kau akó ke nau ʻiloʻi Hono ngaahi ʻulungāngá ʻaki hono fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko e:

  • “Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻokú ke vakai ki ai ʻi he moʻui ʻa e palōfita ko ʻení?”

  • “Ko e fē nai ha taimi kuo faitāpuekina ai koe koeʻuhí ʻoku maʻu ʻe Sīsū e ʻulungaanga ko ʻení?” Pe, “Kuo fakatātaaʻi fēfē nai ʻe he Fakamoʻuí e ʻulungaanga ko ʻení maʻau?”

  • “Ko e hā te ke lava ʻo fai ke hoko ʻo hangē ange ai ko Sīsū Kalaisí mo maʻu e ʻulungaanga fakalangi ko ʻení?” Pe “Ko e hā kuo mou ako fekauʻaki mo hoʻo Tamai ʻi Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻokú ne ueʻi fakalaumālie koe ke ke ngāue ʻi he tui mo muimui ʻiate Kinautolú?”

Pea ʻi he taimi ʻoku ʻomi ai ʻe he kau akó ha ngaahi tali hangē ko e “lotú” pe “lau e folofolá,” ʻe lelei ange ʻetau feinga ke fakafehokotaki e ngaahi ngāue ko iá ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻaki hono ʻeke ange kiate kinautolu e fehuʻi hangē ko e:

  • “ʻE kehe fēfē nai hoʻo ngaahi lotú ʻi hoʻo ʻilo ko hai ʻokú ke talanoa ki aí?”

  • “Te ke ako fēfē nai e folofolá ʻi ha founga ʻe tokoni atu ke ke ʻiloʻi lelei ange ai e Fakamoʻuí mo hangē ko Iá?”

ʻE tokoni e ngaahi fehuʻi pehe ní ki heʻetau kau akó ke nau fakatupulaki ha mālohi mo nau malava ange ke ʻilo e Fakamoʻuí pea ke ako meiate Ia.

4. Fakahoko ha Fakamoʻoni Haohaoa kia Sīsū Kalaisi

Ko e meʻa hono fā te tau lava ʻo faí ko hano fakahoko ha fakamoʻoni haohaoa kia Sīsū Kalaisi.

ʻOku fie maʻu ke lahi ange mo mālohi ange ʻetau talonoa fekauʻaki mo Iá pea ʻi he ʻapasia, tanganeʻia, mo ha hougaʻia ʻoku lahi angé. ʻOku fie maʻu ke tau vahevahe ʻetau ngaahi fakamoʻoní, pea kuo pau ke tau kumi ha ngaahi founga lelei ke fakaafeʻi ʻetau kau akó ke fevahevaheʻaki ai ʻenau ngaahi fakamoʻoní. ʻI ha fealēleaʻaki fakakalasi kimuí ni mai fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e lotú, ne fakaafeʻi ʻe ha faiako ha kau ako ke nau fakakaukau ki he fakafe ʻa e ʻEikí ke lotú pea mo ʻEne talaʻofa ke tali mo akoʻi kitautolu fekauʻaki mo e natula ʻo ʻetau Tamai Hēvan. Ne fakaafeʻi leva kinautolu ke nau fakakaukau ki he ngaahi ʻulungaanga ʻo e Fakamoʻuí, ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā kitautolu ke tau lotu ʻi Hono huafá. ʻI he ngaahi fehuʻi faingofua ko ʻení, ʻoku liliu leva ai ha lēsoni fekauʻaki mo e lotú ki he faingamālie ki he kau akó ke fakahoko ʻenau fakamoʻoni ki he mālohi mo e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló, Sīsū Kalaisi. Ne mātuku atu e kau akó mo ha loto houngaʻia lahi ange ʻi honau vā fetuʻutaki mo e Toluʻi ʻOtuá pea mo e tāpuaki fakaofo kuo foaki mai ke tau lotu ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko hotau Taukapo ki he Tamaí.

Ko ha founga mahuʻinga ʻe taha ke fakamoʻoni ai kia Sīsū Kalaisi ko hono fakaʻatā e fakamoʻoni ʻa e kau palōfita he kuonga muʻá mo e onopōní fakatouʻosi, ke ongona ʻi hotau ngaahi loki akó. Ne pehē ʻe he ʻAposetolo ko Pitá ko kitautolú ko ha “kau fakamoʻoni naʻe tomuʻa fili ʻe he ʻOtuá. … Naʻá ne fekau kiate kimautolu ke … fakamoʻoni ko ia ia kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá. … Pea ʻoku fakamoʻoni kiate ia ʻa e kau palōfita kotoa pē.”16

Kimuí ni mai, naʻe fai ʻe ʻEletā Robert D. Hales ha lea kuó u fakakaukau lahi ʻaupito ki ai. Naʻá ne pehē, “ʻOku tau mamata, fanongo, lau, ako mo vahevahe e ngaahi lea ʻa e kau palōftá ko ha fakatokanga mo ha maluʻanga. Hangē ko ʻení, ne fuoloa hono ʻomi e ‘Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní’ kimuʻa pea tau aʻusia e ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e fāmilí he taimi ní.” Pea naʻá ne tānaki atu leva e fakakaukau ko ʻení, naʻe teuteuʻi e “‘Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló’ kimuʻa ʻi he taimi te tau fie maʻu lahi taha aí.”17

ʻOku ʻikai fekauʻi mai au ke u mamahi mo ʻauha, ka kuo hāsino ʻa e ʻuhinga naʻe ʻomi ai ʻa e fanongonongó kimuʻa he ngaahi matangi mālohi kuó ne fakafeʻātungiaʻi e ngaahi fāmili totonú. ʻI heʻeku fanongo ki hono pehē ʻe ha palōfita naʻe ʻomi e fakamatala ʻo e “Kalaisi Moʻuí … “kimuʻa ʻi he taimi te tau fie maʻu lahi taha aí”, ʻoku ou fakakaukau ai ʻe puhi mai mo ha ngaahi matangi kehe, ʻo fakafeʻātungiaʻi e tui ʻa ʻetau kau akó mo ʻetau fānaú.

ʻOku fakahaaʻi ʻi he “Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló, “ʻOku mau fakahoko atu ʻemau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo ʻEne moʻui taʻe mafakatatauá pea mo e haohaoa ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá. … Ko e Sihova Maʻongoʻonga ia ʻo e Fuakava Motuʻá, ko e Mīsaia ia ʻo e Fuakava Foʻoú. … Naʻá Ne fononga foki ʻi he ngaahi hala ʻo Pālesitainé, fakamoʻui ʻa e mahakí, fakaʻā ʻa e kuí, pea mo fokotuʻu ʻa e maté. Naʻá ne akoʻi e ngaahi moʻoni ʻo ʻitānití. … Ne Ne foaki ʻEne moʻuí ko ha fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa. … Naʻe toetuʻu ia mei he faʻitoká ke ne ‘hoko ia ko e ʻuluaki fua ʻo kinautolu naʻe mohé.’ … Naʻe hā ai mo ʻEne Tamaí ki he kiʻi talavou ko Siosefa Sāmitá, ʻo Ne fakafeʻao mai ai ʻa e talaʻofa ko ia ne fai fuoloa ko e ‘kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá.’ … ʻOku tau fakamoʻoni te Ne toe liuaki mai ki he māmaní ʻi ha ʻaho … [ʻo] pule ko e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻi mo e ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí. … Ko Sīsū ʻa e Kalaisi moʻuí, ko e ʻAlo taʻe-faʻa-mate ʻo e ʻOtuá. Ko e Tuʻi Maʻongoʻonga ia ko ʻImānuelá, ʻoku tuʻu he ʻahó ni ʻi he toʻomataʻu ʻo ʻEne Tamaí. Ko Ia ʻa e maama, mo e moʻui, pea mo e ʻamanaki leleiʻanga ʻo e māmaní. … Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi Heʻene meʻaʻofa taʻe ma-fakatataua mai ʻaki Hono ʻAlo fakalangí.”18

Naʻe ʻomi e fakamoʻoni ko ʻeni ki he kau palōfita ʻa e ʻOtuá kimuʻa he taimi ʻe fie maʻu lahi taha ai ʻe heʻetau kau akó ko ʻetau fānaú. Kuo pau ke tau tokoniʻi kinautolu ke fakatōloloto e fakamoʻoni ko ʻení ʻi honau ʻatamaí mo e lotó. ʻOku ʻikai mo ha toe meʻa te tau lava ʻo fai te ne tāpuekina ʻetau kau akó ʻo lahi ange, ka ko hono tokoniʻi ki nautolu ke haʻu mo ʻilo ʻa Sīsū Kalaisi. Kuo pau ke tau tokoniʻi kinautolu ke nau ʻofa ʻiate Ia, muimui ʻiate Ia, mo feinga mālohi ke hangē ko Iá. Ke fakamoʻoni ki he kau palōfita ʻa e ʻOtuá ʻoku ou fie tānaki atu ʻeku fakamoʻoni loto-fakatōkilalo ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo e Fakamoʻui ʻo e māmaní.

ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.”