2015
Kau Ākongá mo Hono Taukapoʻi ʻo e Nofomalí
ʻAokosi 2015


Kau Ākongá mo Hono Taukapoʻi ʻo e Nofomalí

Mei ha lea he tānaki tuʻunga ʻa BYU, “Disciples of Christ—Defenders of Marriage,” fakahoko ʻi he ʻaho 24 ʻo ʻAokosi, 2014. Ke maʻu kakato e leá ʻi he lea faka-Pilitāniá, vakai ki he speeches.byu.edu.

ʻĪmisi
ʻEletā Russell M. Nelson

Ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí ʻa e kau taukapo ʻo e mali tukufakaholó. He ʻikai lava ke tau tukulolo. ʻOku ʻikai ko hotau fakamāú ʻa e hisitōliá. ʻOku ʻikai ko hotau fakamāú ʻa e sōsaieti fakamāmaní. Ko e ʻOtuá ʻa hotau fakamaaú!

ʻĪmisi
Hands holding and protecting a family cut out from paper. (Scherensnitte) They are holding hands.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe SychuginaElena/iStock/Thinkstock

ʻOku ʻi ai e mālohi lahi ʻi ha hoa fengāueʻaki mālohi. ʻOku lahi ange e meʻa ʻe malava ke mafeia ʻe he hoa ngāue moʻoní, ʻi ha meʻa te na taki taha fai. ʻI he fengāueʻaki moʻoni ha toko ua, ʻoku mahulu hake hona iví ʻi he toko uá pē. Hangē ko ʻení, ne fokotuʻu ʻe Toketā Viliami S. Mauō mo hono tokoua ko Toketā Sālesi H. Mauō, ʻa e Kilīniki Mauoó. ʻOku faʻu ʻe he kau loeá mo ha niʻihi kehe ha ngaahi hoa fengāueʻaki mahuʻinga. Pea ʻi he nofomalí, ʻoku lava ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻo faʻu ʻa e hoa fengāueʻaki mahuʻinga taha ʻi he meʻa kotoa peé—ko ha fāmili taʻengata.

ʻOku fakafalala ʻa e fakalakalaka tuʻuloá ʻi ha faʻahinga feinga fengāueʻaki mo e aleapaú. ʻOku fakatupulaki ʻe he kau taki mo e ngaahi hoa ngāue maʻongoʻongá ʻa e taukei ʻi hono feʻinasiʻaki ʻo e ʻiló mo e ngaahi ngāué pea mo e sīpinga ʻo hono langa hake ʻa e loto tahá. ʻOku moʻui mateaki kakato ʻa e ngaahi hoa ngāue maʻongoʻongá. ʻOku nau fakangata ʻa e loto-hīkisia fakatāutahá ʻo fakafetongiʻaki ia ʻenau kau atu ki hono faʻu ʻo ha meʻa ʻoku mahulu hake ʻiate kinautolu. ʻOku fefalalaʻaki ʻa e ngaahi hoa fengāueʻaki maʻongoʻongá ʻi hono fakatupulaki ʻe he hoa takitaha hono ngaahi ʻulungaanga lelei fakatāutahá.

Kau Taukapo ʻo e Angamaʻá

Hangē ko hoku taimi ʻalu ʻeni ki he ngaahi meʻafakaʻeikí. Kuó u sio tonu ha ngaahi fāmili lahi kuo nau lea māvae ʻi ha taimi lōloa, kiate kinautolu ʻoku nau ʻofa mo sila ki aí. Hili e ngaahi meʻafakaʻeikí ne u faʻa fifili ai, “Ko e hā nai te u loto ke lea ʻaki ʻo kau kiate au ʻi hoku meʻafakaʻeikí?”

ʻOku ʻikai ʻaupito ke fuʻu vave ia ke ke fai ʻa e fehuʻi tatau ʻi hoʻo moʻuí. Ko e hā te ke loto ke lea ʻaki ʻo kau kiate koe ʻi ho meʻafakaʻeikí?

ʻOku ou ʻamanaki pē ʻe talanoaʻi ko ha husepāniti mo ha tamai lelei pe ko ha uaifi mo ha faʻē lelei koe, pea ko ha tokotaha angatonu koe, pea naʻá ke angaʻofa mo faʻa kātaki, ʻo loto-fakatōkilalo mo ngāue mālohi, pea ko e tokotaha angamaʻa koe.

Ko e kau taukapo maʻongoʻonga taha ʻo e angamaʻá, ko e nofomalí mo e fāmilí. Kae tautautefito ʻeni ki he ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo e angamaʻá mo e anganofó, ʻa ia ʻoku fakatou fie maʻu ke faʻu ʻaki ha hoa mali mo e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmili tuʻuloa mo mohu tāpuekina.

ʻOku fakatupu ʻa e tangatá mo e fefiné koeʻuhí ko e meʻa te nau lava ʻo fakahoko mo aʻusiá—fakataha. ʻOku fie maʻu ha tangata mo ha fefine ke ʻomi ha fānau ki he māmaní. ʻOku ʻikai lava ke fetongitongi ʻa e ngaahi faʻeé mo e ngaahi tamaí. ʻOku makehe mo fengāueʻaki lelei ʻa e kakai tangatá mo fafiné. ʻOku ʻi ai e totonu ʻa e fānaú ki ha faingamālie ke tupu hake mo ha faʻē pea mo ha tamai.1

Te ke ngali fepaki mo e fakakikihi lahi fekauʻaki mo e fakaʻuhinga ʻo e nofomalí. Ko e tokolahi ʻo ho kaungāʻapí, kaungā ngāué, mo e kaungāmeʻá kuo teʻeki ai ke nau fanongo kinautolu ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa ne ʻuhingamālie mo fakalaumālie fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e nofomalí ʻo hangē ko hono fakaʻuhingaʻi mai ʻe he ʻOtuá Tonu. Te ke maʻu ha ngaahi faingamālie lahi ke fakamālohia e mahino ki he fakaʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻaki hoʻo tā sīpinga leleí, ʻo tatau ʻi he fakafoʻituituí mo e fakafāmilí fakatouʻosi.

Naʻe tomuʻa mamata mai ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ki hotau ngaahi tūkungá ʻi heʻene pehē:

“ʻE hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakamuí ʻa e kuonga fakatuʻutāmaki.

“Koeʻuhí ʻe ʻofa ʻa e kau tangatá kiate kinautolu pē, ʻo mānumanu, mo polepole, mo laukau, mo lea kovi mo talangataʻa ki he mātuʻá, mo taʻe-fakafetaʻi mo taʻe-māʻoniʻoni,

“ʻO taʻe-maʻu ʻa e ʻofa ʻoku ngali mo e kāingá, ʻo liʻaki ʻa e lea fakapapaú, ko e kau lohiakí … ko e kau manuki kiate kinautolu ʻoku leleí,

“… ko e kau ʻofa lahi hake ki he ngaahi mālie fakamāmá ʻi heʻenau ʻofa ki he ʻOtuá.”

Pea naʻá ne fakaʻosiʻaki ʻo pehē: “Ke ke afe mei he kakai peheé” (2 Tīmote 3:1–5).

Hili e kikite fakaofo ʻa Paula ki hotau kuongá, naʻá ne tānaki mai e fakatokanga ko ʻení: “ʻIo, pea ko kinautolu kotoa pē ʻoku loto ke moʻui anga faka-ʻOtuá kia Kalaisi Sīsuú, te nau ʻilo ʻa e fakatangá” (2 Tīmote 3:12).

Fakalaulauloto ki ai! ʻOku ʻuhinga ia ʻi he lolotonga e kuonga fakatuʻutāmakí ni, he ʻikai ke fakafiemālie ʻa e moʻuí ki he kau ākonga moʻoni ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ka te tau maʻu ʻEne hōifuá. Naʻá ne fai mai ʻa e fakapapau ko ʻení: “ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē kuo fakatangaʻí koeʻuhí ko hoku hingoá, he ʻoku ʻonautolu ʻa e puleʻanga ʻo e langí” (3 Nīfai 12:10).

Ko hono fakanounoú, ʻi heʻetau hoko ko e kau ākongá, ʻe ʻahiʻahiʻi kotoa kitautolu. ʻOku tau maʻu ʻa e faingamālie ʻi ha faʻahinga houa pē ʻo e ʻahó ke fili ki he totonú mo e halá. Ko ha feingatau fuoloa ʻeni ia ne kamata ʻi ha maama fakalaumālie. Pea ʻoku fakaʻau ke fakalalahi ange ʻa e feingatau ko iá he ʻaho kotoa pē. ʻOku fie maʻu lahi ange hoʻo mālohi fakaʻulungaanga fakafoʻituituí he taimí ni ʻi ha toe taimi kimuʻa.

ʻIkai Ha Kau Ākonga Fakataimi

ʻĪmisi
A man is holding some paper doll art of a family. He is cupping it in his hands.

Kuo ʻosi e taimi hoʻo hoko ko ha Kalisitiane fakalongolongo mo fiemālie peé. ʻOku ʻikai ko hoʻo tui fakalotú ko e ʻasi pē ki he lotú he Sāpaté. Ka ko e fakahaaʻi ko e ākonga moʻoni koe mei he pongipongi Sāpaté ki he pō Tokonakí—24/7! ʻOku ʻikai ha meʻa ko ha ākonga fakataimi pē ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakaafeʻi ʻe Sīsū ha taha pē ʻokú ne fie maʻu ke hoko ko ʻEne ākonga, ke toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻo muimui ʻiate Ia (vakai ki he Mātiu 16:24; Maʻake 8:34; T&F 56:2; 112:14). ʻOkú ke mateuteu ke kau ʻi he pué? Pe te ke maaʻi ʻe koe e ongoongoleleí? Te ke maaʻi nai ho ʻEikí mo ʻEne palaní? (vakai, Molomona 8:38). Te ke fakavaivai nai ki he leʻo ʻo kinautolu te nau feinga atu ke mou kau fakataha ʻi he tafaʻaki manakoa ʻo e taʻau fakataimi ʻi he fakahisitōliá?

ʻIkai! ʻE ʻikai tō ʻa e toʻu tupu ʻo Saioné! ʻOku ou tui te mou toʻa mo fakahā ʻa e moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e mahino mo e angaʻofa, naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai manakoa fakapolitikale ai ʻa ʻEne moʻoní! Naʻe tā ʻe Paula ʻa e sīpingá ʻi he taimi naʻá ne fakahā ai, “ʻOku ʻikai te u mā ʻi he ongoongolelei ʻo Kalaisí: he ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tuí” (Loma 1:16; vakai foki ki he 2 Tīmote 1:8).

Ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí ʻa e kau taukapo ʻo e mali tukufakaholó. He ʻikai lava ke tau tukulolo. ʻOku ʻikai ko hotau fakamāú ʻa e hisitōliá. ʻOku ʻikai ko hotau fakamāú ʻa e sōsaieti fakamāmaní. Ko e ʻOtuá ʻa hotau fakamāú! ʻE fakahoko ʻa e ʻAho ʻo e Fakamāú kiate kitautolu takitaha, ʻi he founga mo e taimi ʻataʻatā pē ia ʻa e ʻOtuá (vakai ki he Loma 2:5; ʻAlamā 33: 22; ʻEta 11:20; T&F 88:104; 133:38).

ʻE makatuʻunga ʻa e kahaʻu ʻo e nofomalí mo e moʻui ʻa ha kakai taʻefaʻalaua ʻi hoʻo loto fiemālie ke fai ha fakamoʻoni molumalu ki he ʻEikí pea moʻui ʻo fakatatau mo ʻEne ongoongoleleí. ʻOku lava ke tau maʻu ha maluʻi maʻongoʻonga ʻi heʻetau fou ʻi he vai ʻo e papitaisó pea toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Ne fakamatalaʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻo ne pehē: “Pea ko ʻeni, ko e meʻa ʻi he fuakava kuo mou faí ʻe ui ai ʻa kimoutolu ko e fānau ʻa Kalaisi, ko hono ngaahi foha, pea mo hono ngaahi ʻofefine; he vakai, ʻi he ʻahó ni kuó ne fanauʻi fakalaumālie ʻa kimoutolu; he ʻoku mou pehē kuo liliu ʻa homou lotó ʻi he tui ki hono huafá; ko ia, kuo fanauʻi ʻa kimoutolu ʻiate ia ʻo mou hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻōfefine” (Mōsaia 5:7; vakai foki ki he veesi 8).

ʻOku hounga kiate au ha lea naʻe fai ʻe Sisitā Seli Tiu, ko ha mēmipa kimuʻa ʻo e kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá, ʻi ha Konifelenisi ʻa e ʻUnivēsiti ʻo Pilikihami ʻIongí maʻá e Kakai Fefiné. Naʻá ne pehē: “Ko e uho ʻo e hoko ko ha kau ākongá ko hono fai ʻa e meʻa ʻoku tau palōmesi ke faí ʻi he taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai ʻa e sākalamēnití—ʻa ia ko e ‘manatu maʻu ai pē’ ki he ʻEikí. ʻOku ʻuhinga ʻeni ke manatuʻi Ia ʻi he taimi ʻoku tau fili ai e mītia ʻoku tau loto fiemālie ke tokanga ki ai hotau laumālié. ʻOku ʻuhinga ia ke manatuʻi Ia ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi hotau taimí mo fili ʻi he ngaahi meʻa ʻoku manakoá pe ko e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga ia ke manatuʻi Ia lolotonga e ngaahi fepakipakí pe ko e hoko mai ʻa e ngaahi ʻahiʻahí. ʻOku ʻuhinga ia ke manatuʻi Ia ʻi he taimi ʻoku ʻohofi ai ʻe he kau fakaangá ʻa Hono Siasí mo manukia ʻa e moʻoní. ʻOku ʻuhinga ia ke manatuʻi ʻoku tau ʻai kiate kitautolu Hono huafá.”2

ʻOku fenāpasi ʻa e pōpoaki ʻa Sisitā Tiú mo ha pōpoaki meia Palesiteni Hauati W. Hanitā (1907–95), ʻa ia naʻá ne pehē: “Kapau ʻoku fakatefito ʻetau moʻuí mo ʻetau tuí ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí, he ʻikai ha meʻa ʻe tuʻuloa ʻene fehālākí. … Kapau ʻoku ʻikai ke fakatefito ʻa ʻetau moʻuí ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí, he ʻikai ha toe lavameʻa ʻe tuʻuloa ʻene tonú.”3

Talaki ʻa e Finangalo ʻo e ʻOtuá

ʻĪmisi
family cutout with hands protecting it

Ko e fē pē ha feituʻu ʻoku tau ō ki ai, ʻoku ʻi ai hotau fatongia toputapu ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí ke talaki ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ki he kakai kotoa pē. Pea ko e taha ʻo e ngaahi faingamālie ʻoku fie maʻu ange ʻi hotau kuongá ko hono taukaveʻi e moʻoni fekauʻaki mo e natula toputapu ʻo e nofomalí.

ʻOku fakafōtunga ʻetau pōpoakí ʻaki e tokāteline fakalangi, kuo fakamoʻoniʻi ʻi he Tohi Tapú:

Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻi he kamataʻangá, ʻa e langí mo māmani” (Sēnesi 1:1).

“Naʻe ngaohi ʻa e tangatá ʻe he ʻOtuá ʻi Hono tataú, naʻá Ne ngaohi ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá; naʻá Ne ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine” (Sēnesi 1:27).

“Naʻe tāpuakiʻi ʻa kinaua ʻe he ʻOtuá, pea folofola kiate kinaua, … Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ʻa māmani” (Sēnesi 1:28).

“Ko ia ʻe tukuange ai ʻe he tangatá ʻa ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pikitai ki hono ʻunohó: pea te na kakano taha pē” (Sēnesi 2:24).

“Pea naʻe ui ʻe ʻĀtama ʻa e hingoa ʻa hono ʻunohó ko ʻIvi; koeʻuhí ko e faʻē ia ʻo e kakai moʻui kotoa pē” (Sēnesi 3:20; vakai foki ki he Mōsese 4:26).

Ko e ʻOtuá ko e Tamai ia ʻa e tangata mo e fafine kotoa pē. Ko ʻEne fānau ʻa kinautolu. Ko Ia ia naʻá Ne tuʻutuʻuni ko e nofomalí ko hono fakatahaʻi ʻo ha tangata mo ha fefine. Naʻe ʻikai fokotuʻu ʻa e nofomalí ʻe he kau tangata fakamāú pe kau faʻu laó. Ne ʻikai ke fokotuʻu ia ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau fakapotó pe fili manakoá pe kau bloggers pe kakai manakoa ʻoku nau faʻa lea ʻakí. Ne ʻikai ke fokotuʻu ia ʻe he niʻihi ʻoku nau feinga ke takiekina e kau faʻu laó (lobbyists). Naʻe fokotuʻu ʻa e nofomalí ʻe he ʻOtuá!

Naʻe taʻofi ʻi he Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú ʻa e tonó pea mo e mānumanú (vakai, ʻEkesōtosi 20:14, 17; Teutalōnome 5:18, 21).

Naʻe foaki kimui mai ʻa e ngaahi fekau ko ia ʻo e kuonga muʻá ki he kakai ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Foʻoú (vakai, Mātiu 5:27–28; 19:18; Loma 13:9) pea ʻi he taimi ʻo e Tohi ʻa Molomoná (vakai, Mōsaia 13:22, 24; 3 Nīfai 12:27). Ne toe fakapapauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā fakaonopooni, “Ke ke ʻofa ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” (T&F 42:22).

Hangē kuo palani ʻe hotau Tupuʻangá, ʻoku fakahoko ʻa e feohi fafale moʻoní, ʻi he feohi toputapu ʻa ha husepāniti mo ha uaifi koeʻuhí ʻoku fakalahi ia ʻe he moʻoní pea fungani ʻaki hono fakaʻapaʻapaʻi ʻo e ngaahi fuakava ʻoku fai ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻiate kinaua pea mo e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi ko e anganofo kakato ki he ngaahi fuakava ko iá ʻoku tapui ai ʻa e ponokalafí, holi koví, pe ngaohikovia ʻi ha faʻahinga founga.

ʻOku hoko ʻa e ngaahi teke fakasōsiale mo fakapolitikale ke liliu e ngaahi laó ke fesītuʻaʻaki ai e ngaahi meʻa ʻoku hokó mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻo kau ki he natula mo e ngaahi taumuʻa taʻengata ʻo e nofomalí. He ʻikai ʻaupito ke lava ʻe he tangatá ʻo ʻai ke angamaʻa ʻa e meʻa kuo fakahā ʻe he ʻOtuá ʻoku angaʻulí. Ko e angahalá, ʻo tatau ai pē pe ʻoku fakalaoʻi ʻe he tangatá, ʻoku kei angahala pē ia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

ʻE kāinga, fakahā hoʻo ʻofa ki he ʻOtuá, kuo fakamālohia ʻaki ia e moʻoni taʻeleʻeia! Fakahā hoʻo ʻofa ki he kakai kotoa pē, “ʻo ʻikai tāufehiʻa ki ha taha, kae ʻofa faka-Kalaisi ki he kakai kotoa pē.”4 He ko e fānau kinautolu ʻa e ʻOtuá pea ko hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine. ʻOku tau fakamahuʻingaʻi ʻa ʻenau ngaahi totonú mo e ngaahi ongo ʻoku nau maʻú. Ka he ʻikai lava ke tau fakaoleoleʻi e ngaahi feinga ke liliu ʻa e tokāteline faka-langí. ʻOku ʻikai ʻa e tangatá ke liliu ia.

Ko e ʻOfá ko e Talangofua

ʻOku ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi Heʻene fānaú. Pea kapau ʻoku nau ʻofa ʻiate Ia, te nau fakahā ʻa e ʻofa ko iá ʻi heʻenau tauhi ʻEne ngaahi fekaú (vakai, Sione 14:15, 21; 1 Sione 5:2; T&F 46:9; 124:87), kau ai ʻa e angamaʻa kimuʻa he nofomalí mo e anganofo kakato ʻi he nofomalí. ʻOku fakatokanga mai ʻa e folofolá ko e ngaahi angafai ko ia ʻoku fesītuʻaʻaki mo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, he ʻikai ngata ʻi heʻene veteki ʻa e ngaahi feohi fafale fakalangí ka te ne ʻomi foki mo e fakamaau fefeka ʻa e ʻOtuá (vakai, Levitiko 26:15–20; Saame 89:31–32; Mātiu 5:19).

Ko e fakaʻamu fakaʻeiʻeiki taha ʻoku hohoi ki ai e loto ʻo e tangatá ko ha nofomali ʻe tuʻuloa ʻo fakalaka atu ʻi he maté. ʻE fakaʻatā ʻa e husepānití mo e uaifí ke na sila fakataha ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá ʻi heʻena anganofo kakato ki he ngaahi fuakava naʻá na fai ʻi he temipale māʻoniʻoní (vakai, T&F 132:7, 19).

ʻOku mafatukituki e kavenga ʻo e tuʻunga fakaākongá. ʻI hoʻomou hoko ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí, te mou tuʻu ko e kau taukapo ʻo e nofomalí. Pea ʻi hoʻomou faitotonu mo faivelengá, he ʻikai ngata ʻi Heʻene tokoniʻi mo maluʻi kimoutolú (vakai, T&F 88), ka te Ne tāpuekina foki ʻa homou fāmilí (vakai, ʻĪsaia 49:25; T&F 98:37).

ʻOku mou tofanga he ngaahi monūʻia ʻo e Fakalelei taʻefakangatangata ʻa e ʻEikí. Koeʻuhí ko Ia, ʻe fakapaleʻi kimoutolu ʻaki ʻa e moʻui taʻe faʻa maté. Pea koeʻuhí ko Ia, te mou fiefia ʻi he tāpuaki ʻo e moʻui taʻengata mo Ia pea mo homou fāmilí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  2. Sheri L. Dew, “Sweet above All That Is Sweet” (Brigham Young University Women’s Conference address, May 1, 2014), 7, ce.byu.edu/cw/womensconference/transcripts.php.

  3. Howard W. Hunter, “Fear Not, Little Flock” (Brigham Young University devotional, Mar. 14, 1989), 2, speeches.byu.edu.

  4. Abraham Lincoln, “Second Inaugural Address,” Mar. 4, 1865.

Toʻohemá: faitaaʻi ʻe Shauna Jones Nielsen

Toʻomataʻú: Temipale Mesa ʻAlesoná